KÜLTÜR BAKANLlGI
HALK KÜLTÜRLERiNiARAŞTIRMA ve GELişTiRME GENEL MÜDÜRLÜGÜ YAYıNLARı: 164 SEMiNER, KONGRE BiLDiRiLERi Dizisi:34
•
ıv. MILLETLERARASı
•• " •• t. •
TURK HALK KULTURU KONGRESI
•
• •
•
BILDIRILERI
•
I.
cn.r
Genel Konular
ANADOLU HALKDİLİNDE TÜRKÇEÇİÇEK ADLARı
Sabiha TANSUG (Türkiye)
Türkçe çiçek adları. ciddi ve ilginç bir konudur. Çünkü. bazı
ya-bancıdil uzmanlarınave Türkologlara göre. literatürlerde Türkçe çi-çekadlarınapek rastlanmıyormuş.Bizim kullandığımızçiçek adları.
daha çok Arapça ve Farsçaymış....
Oysa. bu toprakların ovasında. yaylasındabinbir çiçek açar. Ve halk. yüzyıllardırbu çiçeklerin içinde doğarbüyür... Dolayısıyla. çi-çeklere, kendi öz dilinde advermemiş olması imkansızdır; mantık dı şıdır...
İşte böylesi bir düşünceyle. bazıyörelerimizin Türkmen ve Yörük köylerine gittim. Oralarda. çıçeklereçok degişikadlar verdiklerini gördüm. Bahçe. saksıve özellikle kır çiçeklerine verilen adlarınbir
çoğunu,o güne kadar hiç duymamıştım. Bunların bazılarıbir hayli
açık saçıktı.Amaçoğunluğu, doğaylave insanyaşamıyla bağlantılıy
dı. Daha çok benzetmeye, yakıştırmaya dayanıyordu.köylünün ken-dine özgü esprılı. doğal düşünme yeteneğını kanıtlıyordu.
Ömeğınbaharda tümdoğayıdonatan "papatya" ile "gelincik"e ve-rilen adlarabakalım...
"Papatya" :akbaba. ak çiçek. balı baleı,gelin ali, cici don, ibi bohça... "Papatya"nın irisineoglan göbegi... ufak olanınabodur
01-lan ... Evlerin toprak damında açanlarınadam çiçegi. ..;başkabir tü-rüne karga çiçegi. .. Edremit yöresininTahtakuşlar köylülerı. yoğurt mayaladıklarındayoğurdunüzerine bir tutam "papatya" koyarlar; bu nedenle "papatya"yayogurt çiçeli demişler."Gelincik"e verilen adlarsa şunlar: gangılız. güngülüz. patlan-geç. çoban gülü. tava patlatan, çattımçanak. gelin çlçegi...
İşte bizim çok iyibıldlğimız "papatya" ile "gelıncık':e bile çok
degi-şikadlarverıldığınıgörüyoruz. Tabii bu adlar. yörelere ve köylere gö-re değtşıyorda.
Köylüler. "lale'ye gardaş ganı, albur diyorlar... "nergıse nazlı kız. uslu kız. çanacık, çayır çiçegi. ..Dağlarda, taş aralarında açan
"menekşe"yeçoban çoluk ... beyaz olanınakar topu... Mart ayında
yeşilçimenlerin arasından "çığdem"gibi çıkanbeyaz çiçeklere de yo-gurt çlçegideniyor...Aynı aylardakırlardaaçan pembe bir çiçek
var-dır. onadeğtrmençiçeli adı veriliyor. zaten buna dikkatle bakildı
ğmda,hakikaten değırmenı anımsattığınıgörürüz. Baharda, taş
ara-larındaaçan bir kır çıçeğınehoroz kuyrugu... Diger bir kır çıçeğıne
84 SABtHA TANSUG
'Yonca'Iara verilen degişikadlar: paralıdirfil. tohumunu paraya
benzetmişler... Pamuklu dirfil. beyaz çıçeğı pamuğu anımsatmış...
Dath dirfil, bu pembe renk çıçeğındibini emerseniz ağzınıza hoşbir tat gelir. Bazıyörelerde buna emzik çiçeli de deniliyor... San
dir-m...
Tulrah dilfl.l... Düdük çiçelinin saplarıve çıçeğı uzundur ve incedir. Baharda gençler. bu zarifçıçeğı koparıp dudaklan arasına alırlar.üfleyerek hafif bir ses çıkartırlar.Böylece. kızlarasevgileriniaçıklarlar... Dağlarda, nisan ve mayıs ayları. taşlar arasındaaçan
ka-tırkuyruluveya at kuyrulu vardır.Ayncakatır trrnağı,kedi tır naiımor mor açar...
Bahardabazıyörelerde Hıdrellez sıralarıaçankangal veyakireçli
denilen sert ve uzunsaplıbir çiçek olur. Hıdrellez sabahıköylü. gün
doğmadankalkar. bu çiçegi koparır. Eline, koluna, dizine. sırtına bu-nunla vurur "bedenime kuvvet ver" diyerek. (Aynıgelenegi bugün
Ba-tıTrakya Türkleri de sürdürüyorlar)
Edep çiçeliveyaar namus çiçeliile ilgili şöylebir inanç var. Bu uzunsaplıçiçek. beyaz renktedir. Ortagöbeğındesiyah bir leke bulu-nur. Eskiden siyah leke çok daha büyükmüş,zamanla küçülmeye
başlamış.Köylü. küçülme olayınıtoplumda ar ve namusun
kaybol-masına bağlıyor.Ve; siyah leke tamamenkaybolduğunda. kıyametin kopacağına inanıyor.Bu çıçeğe,Karaburun yöresinde şemsiye çıçe
ii
de deniliyor...Kırlardaaçan kara göbek soğanlıbir çiçektir... Bal çiçeli veya balh ya dabalcık. taş aralarında. ağaç altlarındaaçar. Örneğın,Yunt
Dağı bölgesinin genç erkekleri bal çiçelinin yapayını hazırlarlar. başlarınatakarlar,yaşamlarıbal gibi tatlıgeçsin diye. Ve bu bölgenin köylüleri şöylederler: 'Ye balcığı, iç suyu. ağzındönsün bala... " Kek-lik küpesi; ağaç altlarındaaçar... Pamukluk; fundalann çıçeğıdır... Amathlar; zeytin ağacı dibinde açar... Deli çiçek; ağustostaEge'de açar. toprağınen kuru oldugu bir zamanda. O sıra tutulan ve çok lezzetli olan Çipurabalığınada "delibalık" adıverilir.
Kırlardaaçan yabani "gül'te bozamıkveya pamlıkla, kuşburnu. ayı gülü, yaban. yavru alzı adlan veriliyor. Bahçenize bunu ekip
"gül':e aşılarsanız, çiçeksıhhatlive uzun ömürlü olurmuş. Yaşlıköy
kadınlanhala böyleyapıyorlarpek çok yörede...
Genger... Kız dülmesl... Sılır kuyrulu. .. Şabla... Konburdak-h ... Mantıdikeni... Koyun otu ... Kedi kulalı... Günelik... Bal mah-mut çiçell... Geven...
Birçok yörede "zakkum"a ahu diyorlar... Karaburun'daysaay çi-çeliadınıveriyorlar... Düdük çiçell...
Bahçe ve saksı çiçeklerine verilen adlara dakısacabirdeğinelım.
"şebboy"aana kokusu veyamantı... "zambak"asusam... "fesleyen"in irisine eşek kulalı... "kasımpatı"na patlak... Küçük "karanftl?e, çat-ı;' Iak...
Koyun gözü... Atlas çiçell... Kadife çiçell... Horoz ibill... Ha-nımeli...
muhal-ANADOLU HALK DiLiNDE TüRKÇE ÇiÇEK ADLARI 85
lebıye,üzümhoşafına,pekmeze pişerken atıyor.Böylece buyemekler~ı
gül kokuyor...
Kavgenger... Şappak... Acem borusu... Japon güıü... Kayma-kam çiçeji.. Atatürk çiçeji•.. Paşa düjmesi... Efe bıyıjı... Yedi eltiler... Kirligüısüm
...
gibi toplumdaizbırakmış kişilerveya ülke-ler de çıçekleread olmuş...Kaynana dili... Kaynana
yumrulu...
Yılan dili... Yılan yastıjı... Nişan bohçası... GelinBohçası... Gelin yanaıı... Gelin tacı... Fırıl dak çiçeji. .. Cam güzeli... Küçük orospu... Ceylan... Küpeçtçe-ji... Ortanca... Güne bakan... Çillikız... Hıdrellez çiçeji..~
Hah dokuyan çiçeji... Bozyavşançiçejl...
.Bazıyörelerde. "aslanağzı'tnadil damak çiçejideniliyor. ..
Boy çiçejiveyaboy bos çiçeji. ..
Ana kokusuher yöredebaşkatür birçiçeğedenir, bu ister bahçe
çıçeğtisterkır çıçeğıolsun. Ama hepsinin çok güzel kokusu olur...
Kirse çlçejl, Edremit'in TahtaKuşlarköylüleri tarafından
kulla-nılır.Köyünyakınındakibir kiliseyıkıntısındaaçançiçeğedenilir. "Pelin" e verilen isimak çlçektlr...
Akşam ezanıvakti açan bir çiçekvardır.Bu sarırenk. zarif çiçek tam ezan okunurken açmayabaşlarve aynı nedenle adıezan çlçejl-dır...
Akşam sefası... Akşamsabah sefası... Gelin duvajı... Ateş çl-çeji... Sepet çiçl-çeji... Boncuk çiçejl... Altınçlçejl... Göz yaşı
çi-çeğt.•.
Mum çiçejl... Bu çıçeğeverilen diger adlar ise buz çlçejive çar-kıfelek çlçejldlr...
Saat çiçejl... Paşa sırması... Mine çiçejl... Gelin serpmesi. .. Rozet çlçeji... Zıpçıktı çlçefl... Onblray çlçeji... Hatml... Gül hatml... Kara fatma... Fatma gül... Halk dilinde böyleyakıştırmalı,
benzetmeli daha YÜzlerce çiçekadı vardır. Ayrıcaböylesi çiçek adlan oyalara, nakışörneklerine. dokumalara. çorap motıflertne, halıkilim desenlerine de geçmiştir.
Ve bazı törenlerde. adını verdığımizçiçekler. büyük bir sevgiyle
kullanılır. ÖrneğınEge Türkmen köylerinde yere kurulan "muhabbet
sofrası"nındört köşesine.mevsim çiçeklerindenhazırlanmışdemetler
yerleştirilirözenle. Ve Ege köylerinin Türkmen kızları. meyve. çerez
tabaklarını çıçeklerlesüslerler: sevdikleri delikanlınınönüne bırakır
lar. Böylece. sevgilerini çiçeklerlebelirtmişolurlar topluma.
İşteböyle kurulmuş"muhabbetsofrası"ndaPir Sultan Abdal'dan. Yunus'dan. Karacaoğlan'dan(çiçekleri dile getiren) şiirlerokunur...
86 SAB!HA TANSUO PİRSULTAN ABDAL :
El ettiler turnalarla kazlara
Dağlar yeşillendidöndü yazlara
Çığdem takınsinsöyleyinkızlara
Niçin gitmezYıldız dağı dumanın
Emek çektim bir
ev
yaptımerenler Yine bu güzele bildiremedim Bahar geldi çiçek bitti ot bitti Toprak güldü, taşıgüldüremedim. Pir SultanAbdal'ım dağlarben olsam Üstü morsümbüllübaglar ben olsam Alem çiçek olsaarıben olsamDost dilindentatlıbalbulamadım.
YUNUS:
Ey aşkeri aç gözünü Yeryüzüne eyle nazar Gör bu latlf çiçekleri Bezenüben geldi geçer
B~ dervişlik dedikleri
Taze açmışgüle benzer
Dokunduğunutazeler Seherde esen yele benzer. Bir bahçeye girmek gerek
Hoşteferrüçkılmakgerek Bir gülü yaylamak gerek Hergtz el gÜL solmaz ola.
KARACAOGLAN :
Tülü mayayürüyüşlürn
İspirbalabanbakışlım Yaylaçıçeğt kokuşlum
Nergis topla benim için Senin methin eder diller Payine yüz sürer kullar
Yarıağınüstüne gü ller Sokan dilber kiminsin sen Ellf'imuğru nakışlı
Yavru balabanbakışlı
Yaylaçtçeğı kokuşlu
ANADOLU HALK DILINDE TÜRKÇE çIÇEK ADLARI 87 Türkmen evinde ölüm olunca. herkes elinde bir tutam çıçekle ge-lir. ve çıçeğt ölünün üzerine bırakır. Onunlavedalaşır. Hıdrellez'de,
bayramlarda mezarlar yine çıçeklerle donatılır.Çünkü doğaylaiç içe
yaşayanbu köylüler, çiçeklerinönemmı.eskılerdenberıçok iyi bilirler. Köylü kızlarıbaharda, gelinciktomurcuklarınıtülücükleri toplar-lar. Öncebunlarıbir bir açarlar. Ve içindekikırmızı.pembe yaprakla-ra şekilverirler. Böylece, pembe duvaklı,siyah saçlı, başı tuğlu bir
büstoluşur.
Sonra, içi kırmızı elbiseli, üzeriyeşil cübbelıbir alt yaparlar yine
"gelıncık" çıçeğınden.Bu iki beden parçası,süpürge çöpüyle birleşti
rilir. Ve sonunda. ortaya. gelinciktenmınyatürbir bebekçıkar. Gelin-cikten bu bebege,bir de damatyapılır. Damadın başısiyah saçlıdır
ve tuğludur.
Doğayla iç içe yaşayan bu insanların,bu tür fantezilere erişmiş olmaları düşündürücüdür.Zaten çiçek adlarınada bir çok olay
ka-rışmıştır.Toplumda izbırakan kişiler, ülkeler, doğa olayları,her tür-lü hayvan, sevilen ya da sevilmeyen olaylar daetkilemiştirçiçek
adla-rım.
SONUÇ
İşte. tüm Anadolu düzeyinde gezip araştırsak, halkın kullandığı
böylesi (yakıştırmalı,benzetmeli) çiçekadlarınıtoplasak ne kadar
an-lamlıve zengin bir Türk dili ortayaçıkarmışoluruz. Ve bununyanın
da. halkınzengingeleneğınıde aydınlığa kavuşturmuş oluruz.
Hacı BektaşVeli'nindedığıgibi
