DENEY HAYVANLARI KULLANIMINDA GENEL MEVZUAT

(1)

DENEY HAYVANLARI

KULLANIMINDA GENEL MEVZUAT

Araş.Gör.Dr. Nigar Yerlikaya

Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi Veteriner Hekimliği Tarihi ve

Deontoloji Anabilim Dalı

(2)

…

2

Düzenlemenin Resmi Gazete Tarih ve Sayısı

Düzenlemenin İsmi ve Yayımlandığı Kurum

25.06.2002-24796 İyi Laboratuar Uygulamaları Prensipleri ve Test

Laboratuarlarının Belgelendirilmesine Dair Yönetmelik (Çevre Bakanlığı)

01.07.2004-25509

Hayvanları Koruma Kanunu (Çevre Bakanlığı)

23.05.2005-25823 Kozmetik Yönetmeliği (Sağlık Bakanlığı)

12.05.2006-26166 Hayvanların Korunmasına Dair Uygulama Yönetmeliği (Çevre Bakanlığı)

06.07.2006-26220/15.02.2014-28141 Hayvan Deneyleri Etik Kurullarının Çalışma Usul ve Esaslarına Dair Yönetmelik (Çevre Bakanlığı)

12 .12. 2007/11 Deney Hayvanları Kullanım Sertifikası Eğitim

Programına Dair Genelge (Çevre Bakanlığı)

11.06.2010-27610 Veteriner Hizmetleri Bitki Sağlığı Gıda ve Yem

Kanunu (Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı) 13.12.2011-28141 Deneysel ve Diğer Bilimsel Amaçlar İçin Kullanılan

Hayvanların Refah ve Korunmasına Dair Yönetmelik (Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı)

18.05.2012 -1179 Deneysel ve Diğer Bilimsel Amaçlar İçin Kullanılan Hayvanların Refah ve Korunmasına Dair Yönetmeliğin

Uygulama Talimatı

(Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı)

(3)

Hayvan Hakları Evrensel Beyannamesi

(15 Ekim 1978)

1-Bütün hayvanlar yaşam önünde eşit doğarlar ve aynı var olma hakkına sahiptirler.

3-Hiçbir hayvana kötü davranılamaz, acımasız ve zalimce eylem yapılamaz. Bir hayvanın öldürülmesi zorunlu olursa, bu bir anda, acı çektirmeden ve korkutmadan yapılmalıdır.

8-Hayvanlara fiziki ya da psikolojik bir acı çektiren

deneyler yapmak hayvan haklarına aykırıdır. Tıbbi,

bilimsel, ticari ve başkaca biçimlerdeki her türlü

deneyler için de durum böyledir.

³

(4)

Hayvanları Koruma Kanunu

(1 Temmuz 2004)

Kanunun amacı hayvanların;

• rahat yaşamalarını,

• iyi ve uygun muamele edilmesini,

• eziyet çekmelerine karşı korunmalarını,

• ve her türlü mağduriyetlerinin önlenmesini sağlamaktır.

4

(5)

Madde 9

•Hayvanların, bilimsel olmayan deneylerde kullanılmaması,

•Deneylerin hayvanları koruyacak şekilde yapılması,

•Deneylerde kullanılacak hayvanların uygun biçimde bakılması,

•Hayvanların alternatifi olmaması halinde deneylerde kullanılması,

Hayvan Deneyleri

5

(6)

6

•Hayvan deneylerine yerel etik kurullar yoluyla izin verilmesi,

•Etik kurulların kuruluşu, çalışma usul ve esasları Yönetmeliğinin, Çevre ve Orman Bakanlığınca çıkarılması,

•Deney hayvanlarının yetiştirilmesi, beslenmesi,

barındırılması, bakılması, deney hayvanı besleyen, tedarik

eden ve kullanıcı işletmelerin tescil edilmesi, çalışan

personelin nitelikleri, tutulacak kayıtlar, ne tür

hayvanların yetiştirileceği ve deney hayvanı besleyen,

tedarik eden ve kullanıcı işletmelerin uyacağı esaslar

Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığınca çıkarılacak olan

yönetmelikle belirlenmesi.

(7)

Madde 28

Yönetmeliklerde belirtilen hususlara uymayanlara, hayvan başına 369 TL.

Örn: Deneylerde sokak köpeği kullananlar

Yetkisi olmadığı halde hayvan deneyi yapanlara, hayvan başına 1.478 TL.

Örn: Eğitim sertifikası olmadan hayvanlarla araştırma Örn: Eğitim sertifikası olmadan hayvanlarla araştırma

yapanlar yapanlar Madde 30

Ceza hükmü altına alınmış fiillerin tekrarı halinde para cezaları bir kat, daha fazla tekrarında ise üç kat

artırılarak uygulanır.

⁷

CEZAİ HÜKÜMLER

(8)

Madde 9’da yer alan hayvan hakları ihlallerinin;

• Veteriner hekim,

• Veteriner sağlık teknisyeni,

• Hayvan koruma gönüllüsü,

• Hayvan koruma derneği üyeleri,

• Hayvan koruma vakfı üyeleri,

• Hayvan toplama, gözetim altına alma, bakma, koruma ile görevlendirilmiş olan kişilerce işlenmesi hâlinde

verilecek ceza iki kat artırılarak uygulanır.

8

(9)

Hayvan Deneyleri Etik Kurullarının

Çalışma Usul ve Esaslarına Dair Yönetmelik

(15 Şubat 2014)

Amaç;

. . Deney hayvanları ile yapılacak olan bilimsel araştırma, test, eğitim, öğretim gibi temel etkinliklerde kullanılan yöntem ve materyaller ile ilgili kabul edilebilir etik standartların belirlenmesine, hayvan deneyleri merkezi etik kurulu ve hayvan deneyleri yerel etik kurullarının kuruluş ve çalışmalarına, yapılması planlanan işlemlerin sunulmasına, araştırma ve çalışma önerilerinin incelenmesi ve izin verilmesine, uygulamaların izlenmesine, deney hayvanları üzerinde yapılan bütün prosedürlerin kayıt altına alınmalarına ve bu prosedürlerin anında ya da geriye doğru izlenebilmelerine, bütün işlemlerin denetlenebilirliğini n

sağlanmasına ve ilgili işlemlerin gerektiğinde

sonlandırılmalarına ilişkin esasları belirlemektir.

9

(10)

Deney Hayvanlarının Kullanılanabileceği Deneysel ve Diğer Bilimsel Çalışmalar

Madde 5

• İnsan, hayvan veya bitkilerdeki hastalık, sağlık bozuklukları ve diğer anormalliklerin önlenmesi, tanı, tedavisi veya

bunlardan kaçınma,

• İnsan, hayvan veya bitkilerdeki fizyolojik bozuklukların incelenmesi, belirlenmesi, düzeltilmesi veya modifikasyonu,

• Çevrenin korunmasına ve çevre kirliliğine yönelik çalışmalar,

• Türlerin korunmasını amaçlayan araştırmalar.

• Bilimsel araştırmalar,

• Adli araştırmalar …

¹⁰

(11)

Madde 11

Yerel etik kurul tarafından yapılan düzenlemelere uygun olarak alınmış bir genel veya özel istisna olmadıkça, deneylerde kullanılacak;

Fare : Mus musculus,

Sıçan : Rattus norvegicus,

Tavşan: Oryctolagus cuniculus, Kobay : Cavia porcellus,

Suriye (altın) hamsteri : Mesocricetus auratus, Çin hamsteri : Cricetulus griseus,

Moğolistan gerbili : Meriones unguiculatus Köpek : Canis familiaris,

Kedi : Felis catus,

İnsan dışı primatların bütün türleri

Kurbağa :Xenopus (laevis, tropicalis), Rana (temporaria, pipiens)

Zebra balığı:Danio rerio…

¹¹

(12)

12

Ulusal Mevzuat Ve Uluslararası Sözleşmeler Çerçevesinde Nesli Tehlike Altında Olan ve Korunan Türler ile CITES Sözleşmesinin Ek- 1 Listesindeki Türlerin Kullanılmasına,

Doğadan alınmış yaban hayvanı üzerinde

yapılacak deney; ancak diğer hayvanların

deneyin amacı bakımından yeterli olmaması

halinde onaylanır.

(13)

• Deneyde kullanılacak tüm hayvanların kayıtlı yasal deney hayvanı üreticisi ve tedarikçilerinden alınmış olması şartı aranır.

• Kedi, köpek gibi evcil türlerin sokakta başıboş olanları deneylerde kullanılmaz. (Ancak, hayvanların sağlık ve refahı ile ilgili çalışmalara ihtiyaç duyulması, çevre, insan ve hayvan sağlığına karşı ciddi tehlike oluşturması ve çalışmanın amacının sadece başıboş hayvan kullanılarak gerçekleştirilebileceğine dair bilimsel gerekçeler sunulması hallerinde bu hayvanlar deneylerde kullanılabilir).

13

(14)

HAYVAN DENEYLERİ MERKEZİ ETİK KURULU (HADMEK ⁾

Orman ve Su İşleri Bakanlığı, Genel Müdür, Genel Müdür Yardımcısı, Daire Başkanı, Şube Müdürü ve Hukuk

Müşavirliğinden bir hukukçu üye,

Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, hayvan deneylerinde en az iki yıl deneyimli üç temsilci,

Sağlık Bakanlığı, hayvan deneylerinde en az iki yıl deneyimli üç temsilci,

Veteriner Fakültelerinden, hayvan deneylerinde en az iki yıl deneyimli üç öğretim üyesi,

Tıp Fakülteleri, hayvan deneylerinde en az iki yıl deneyimli üç öğretim üyesi,

Türk Tabipler Birliği bir temsilci,

Türk Veteriner Hekimler Birliği bir temsilci, TÜBİTAK’tan bir veteriner hekim temsilci,

Hayvanları korumaya yönelik sivil toplum örgütlerinden bir üye, olmak üzere toplam 20 üyeden oluşmaktadır.

14

(15)

• Genel Müdür, genel müdür yardımcısı, daire başkanı, şube müdürü ve hukukçu

üye HADMEK’in daimi üyesidir.

• Daimi üyeler hariç diğer üyelerin görev süresi dört yıldır.

• HADMEK toplantıları 3 ayda bir yapılmaktadır HADMEK toplantıları 3 ayda bir yapılmaktadır . .

15

(16)

HADMEK’in Görevleri

Deney hayvanlarının kullanılmasına dair etik ilkeleri belirlemek, Yerel etik kurulların Yönetmeliğe uygun kurulmasını ve çalışmasını denetlemek,

HADYEK’lerin verdiği kararlara yapılan itirazları değerlendirmek, gerekli görülmesi halinde dosyaları yeniden incelemek üzere gerekçeleri ile birlikte ilgili HADYEK’e geri göndermek,

Yerel etik kurullarının eğitim programlarını denetlemek,

Deney hayvanı kullanım sertifikalarının denkliklerini değerlendirmek,

Ülke çapında deney hayvanlarının deneylerde kullanılmasına dair yıllık istatistik bilgileri toplamak ve yayınlamak…

16

(17)

HAYVAN DENEYLERİ YEREL ETİK KURULLARI (HADYEK)

Madde 8

Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığından çalışma izinli deney hayvanı ünitesi bulunan resmi ve özel kurum ve kuruluşlar ile yüksek öğretim kurumları HADYEK kurabilir.

HADYEK ve hayvan refahı birimi bulunmayan kurum ve kuruluşlarda hayvan deneyleri yapılamaz.

17

(18)

HADYEK;

Hayvan deneyleri konusunda en az bir yıl deneyimli, kurum içinde deney hayvanı yetiştirilmesi, üretilmesi ve bakımından sorumlu

bir veteriner hekimden, Kurum içinde deney hayvanları ile çalışma yapan

birimlerden birer temsilciden,

Deney hayvanları ile çalışmayan ve kurum ile çıkar ilişkisi olmayan T.C.

Vatandaşı sivil bir üyeden,

Kurum ile çıkar ilişkisi olmayan T.C. vatandaşı

sivil toplum kuruluşuna kayıtlı bir üyeden oluşur.

HADYEK’te görev alacak en az bir üyenin invivo hayvan deneylerinde en az bir yıl deneyimli ve doktora/tıpta uzmanlık derecesine sahip olması gereklidir.

HADYEK’te tıp veya veteriner hekim etiği uzmanlarının da bulunması tercih

edilir.

₁₈

(19)

HADYEK’in Atanması

• Yerel etik kurul başkanı, başkan vekili ve üyeleri;

• Üniversitelerde rektör,

• Diğer kurum ve kuruluşlarda ise en üst düzey yönetici tarafından atanır veya onayı ile görevlendirilir.

• Atamalar ve daha sonra üyelerdeki değişimler yazılı olarak HADMEK’e bildirilir.

• Yerel etik kurul üyelerinin görev süresi dört yıldır.

19

(20)

HADYEK Görevleri

•Yönerge hazırlar,

•Çalışma protokollerini değerlendirir,

•Deney hayvanı kullanılmasının etik kurallara uygunluğunu denetler,

•Personel eğitimi için sertifika programları düzenler,

•Deney hayvanı kullanımı ile ilgili yıllık raporlarını HADMEK’e sunar,

•Deney hayvanlarının kayıt altına alınmalarını sağlar ve bu kayıtları en az beş yıl süreyle muhafaza eder,

•Deney hayvanı kullanımı ile ilgili yapılacak başvurular için bir başvuru formu hazırlar.

20

(21)

1) Proje adı.

2) Proje yürütücüsü ve diğer araştırıcıların adı, adresi, görev yeri, imzası.

3) Prosedürün yapılacağı yer ve süresi.

4) Canlı hayvanlar üzerinde prosedür uygulayacakların eğitim sertifikaları.

5) Başvuru tarihi.

6) Proje önerisi.

7) Günlük dille yazılmış teknik olmayan proje özeti.

8) Hayvan kaynakları, tahmini hayvan sayısı, türü ve yaşı.

9) Hayvanlar üzerinde gerçekleştirilecek prosedürler.

10) Prosedürlerin sebep olacağı acı, eziyet, ızdırap ve kalıcı hasar düzeyi.

11) 3R ilkesinin prosedürlerde uygulanma şekli.

12) Kullanılması planlanan anestezi, analjezi ve diğer ağrı kesici yöntemler.

13) Hayvanların yaşamları boyunca acı ve ızdırap çekmemesi ya da çektikleri ızdırabın azaltılması için alınacak önlemler.

14) Prosedürlerin sonlandırılmasında insancıl öldürme metodunun belirlenmesi.

15) Hayvan sayısını ve prosedürlerin sebep olacağı acı, eziyet, ızdırap ya da olası çevresel etkileri asgariye indirmek için uygulanacak deneysel veya gözlemsel stratejiler ile veri analiz usulleri.

16) Hayvanların birden fazla projede kullanılıp kullanılmayacağı.

17) Hayvanların barındırma, yetiştirme ve bakım şartları.

18) Projede yer alanların yetkinliği.

19) Taahhütname.

21

PROJE BAŞVURUSU

(22)

22

Kayıtlar en az beş yıl süreyle muhafaza edilir.

• Başvurular, yapılacak deneyleri

yürütücü/yürütücüler konumundaki en kıdemli personel tarafından yapılır.

• Üniversite ve eğitim kurumlarında yürütücü, tezler için danışman öğretim üyesi, diğer

araştırma projeleri için ise öğretim

üyesi statüsündeki araştırma yürütücüsüdür.

(23)

• uygun,

• düzeltilmesi gerekir,

• koşullu olarak uygun ya da uygun değildir şeklinde karar verir.

• Düzeltilmesi gerekir kararı verilen başvurular, başvuru sahibi tarafından düzeltildikten sonra yerel etik kurulda tekrar

değerlendirilir.

• Koşullu olarak uygun kararı verilen projeler, yerel etik kurul tarafından belirlenecek bir süre boyunca izlenip, istenen

koşulların yerine getirilip getirilmediği değerlendirildikten sonra uygun ya da uygun değildir şeklinde karara bağlanır.

• Yerel etik kurul üyelerine ait başvurular görüşülürken ilgili kurul üyesi görüşmelere katılamaz ve oy kullanamaz.

23

PROJE BAŞVURUSU

(24)

24

Deney Hayvanı ile Uğraşacak Personelin Eğitimi

Madde 18

Deney hayvanı kullanarak her türlü eğitim, araştırma, uygulama ve test yapmak isteyen veya bu programların yapılmasında deney hayvanlarına dokunarak ve

gözlemleyerek katkıda bulunan öğrenciler, araştırmacılar, akademik, sağlık, teknik ve idari personel deney hayvanı kullanıcısı olarak kabul edilir.

Deney hayvanı kullanıcıları, sertifika almadan bu hayvanlar üzerinde deney, eğitim, test amacıyla işlem yapamaz ve

çalışma mekânlarında bu hayvanları barındıramazlar.

(25)

25

Bir araştırıcı, kendi sertifikası olmaması halinde araştırma yürütücüsü olarak başka kişilerle ortak çalışma yapmak

amacıyla hayvan deneyleri yerel etik kurullarına

başvurabilir. Kendisinin katıldığı, ancak doğrudan deney hayvanlarıyla işlem yapmayan araştırmacılar, sertifikalı deney hayvanı kullanıcılarının yardımıyla deneylerini

sürdürebilirler.

HADYEK onayına sunulan çalışmada, deney hayvanı kullanan kişinin kullanım sertifikası olmaması halinde bu çalışmaya onay verilmez.

Deney hayvanları kullanım sertifika programlarında derslerin %80’ ine devam etmek zorunludur.

Kursiyerlerin sertifika alabilmeleri için kurs sonunda

yapılacak olan sınavda 100 üzerinden en az 70 puan

almaları gereklidir.

(26)

Gizlilik

Yerel etik kurullarının yazışmaları gizli olup, bu Yönetmelikte belirtilen yetkili kurumlar dışında üçüncü şahıslara bilgi verilmez.

Denetim

5199 sayılı Hayvanları Koruma Kanunu’nun 17 nci maddesine istinaden bu Yönetmelik hükümlerinin tamamı Hayvan Deneyleri Merkezi Etik Kurulunun vereceği görüş doğrultusunda Bakanlık denetimine tabidir.

26

(27)

TEŞEKKÜR EDERİM

^…

27