3 . HAFTA: DİL BİLGİSİ VE İMLA KURALLARI
Başarılı bir yazı yazmak için kelimelerin doğru kullanılması, yaşayan Türkçe’nin öngördüğü biçimde, Türk Dil Kurumu tarafından yayınlanan Türkçe Sözlük ve İmla Kılavuzu’na göre yazılması önemlidir.
İmla, kısa yazım bilgisi demektir. Bir dilin kelimelerini belirlenmiş kurallara göre yazıya geçirmek anlamına gelir. Herhangi bir yazının doğruluğu ve etkinliği, dil bilgisi kurallarının doğru kullanımına bağlıdır. Mesleki yazışmalarda, imla ve noktalama kuralları, edebi değeri dışında biçimsel bir öneme sahiptir.
DİL BİLGİSİ VE İMLA KURALLARI
İş iletişiminde yazışmalar, belirli imla kurallarına göre yazışmalıdır. Yanlış ifadelerle ve yanlış imla kuralları ile yazılmış bir belge, düşük bir kaliteyi gösterir. Ayrıca, ait olduğu kuruma veya bireye karşı güvensizlik hissi oluşturur.
Bu nedenle, yazışmada imla kurallarına uyulmasına dikkat edilmelidir.
İmla kurallarına uymamak, sadece edebi açıdan eksiklik yaratmaz. Yazılan cümlenin doğru anlaşılamamasına neden olur. Yanlış imla, anlam bozukluğu yaratacağı için iletişim problemine neden olur.
BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU
Birinci kelimenin birinci hecesinde kalın bir ünlü (a, ı,o, u) bulunuyorsa, diğer hecelerdeki ünlülerde kalın, (e, i, ö, ü) bulunuyorsa diğer hecelerdeki ünlülerde kalın; ince bir ünlü (e, i, ö, ü) bulunuyorsa diğer hecelerdeki ünlüler de ince olur.
Buna büyük ünlü uyumu denir.
Büyük ünlü uyumunun bazı istisnai durumları da vardır. Bunlar:
• Anne, elma, kardeş gibi dilimizde yer alan bazı kelimeler büyük ünlü uyumu kuralına uymaz.
BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU
• Alıntı kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz. Örneğin; ahenk, dükkan, fidan, limon, vb.
• Birleşik kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz. Örneğin; açıkgöz, bilgisayar, vb.
• -gil, -ken, -mtırak, -yor ekleri büyük ünlü uyumuna aykırıdır. Örneğin; Baklagiller, yürüyor, geliyor, sabahleyin, vb.
• -daş ya da –taş eki bazı kelimelerde büyük ünlü uyumuna uymaz. Örneğin; dindaş, meslektaş, vb.
• Aitlik belirten –ki eki büyük ünlü uyumuna uymaz. Örneğin; sabahki, arabadaki, masadaki, onunki, vb.
KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU
Küçük ünlü uyumunda kurallar şöyledir;
• Bi kelimenin ilk hecesinde düz ünlü (a, e, ı, i) varsa sonraki hecelerde de düz ünlü bulunur. Örneğin; anlaşmak, çilek, yelek, vb.
• Bir kelimenin ilk hecesinde yuvarlak ünlü (o, ö, u, ü) varsa bunu izleyen ilk hecede dar yuvarlak (u, ü) veya geniş düz (a, e) ünlü bulunur. Örneğin;
boyunduruk, yorgunluk, vurmak, vb.
KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU
Küçük ünlü uyumunun bazı istisnai durumları da vardır. Bunlar:
• Küçük ünlü uyumuna aykırı olan bazı Türkçe kelimelerde aranmaz. Örneğin; kavun, yağmur, kavuk, vb.
• Alıntı kelimelerde küçük ünlü uyumu aranmaz. Örneğin; aktör, alkol, mümin, profesör, vb.
• Küçük ünlü uyumuna aykırı getirilen ekler, kelimenin son ünlüsüne uyar. Örneğin; kavunu, müzikçi, vb.
• Aitlik eki olan –ki yalnızca birkaç örnekte küçük ünlü uyumuna uyar. Örneğin; dünkü, öbürkü, vb.
ÜNLÜ DARALMASI
Türkçede a, e ünlüsü ile biten fiillerin şimdiki zaman çekiminde, söyleyiş ve yazılışta da a ünlüleri ı, u; e ünlüleri i, ü olur. Örneğin; başlıyor, oynuyor, doymuyor, vb.
Birden çok heceli ve a, e ünlüleri ile biten fiiller, ünlüyle başlayan ek aldıklarında bu fiillerdeki a, e ünlülerinde söyleyişte yaygın bir daralma (ı ve i’ye dönme) eğilimi vardır. Ancak söyleyişte ı, i ünlüleri yazıya geçirilmez. Örneğin; başlayan, atmayalım, gelmeyen, vb.
ÜNLÜ DARALMASI
Tek heceli olan demek ve yemek fiillerinde ise, söyleyişteki i ünlüsü yazıya da geçirilir. Örneğin; diyerek, yiyen, yiyecek, vb.
Ancak deyince, deyip sözlerindeki e yazılışta korunur.
ÜNLÜ DÜŞMESİ
İkinci hecesinde dar ünlü bulunan iki heceli kelimeler ünlüyle
başlayan bir ek aldıkların ikinci hecelerindeki dar ünlüler genellikle
düşer. Örneğin; ağız/ağzı, beyin/beynimiz, burun/burnu, gönül/gönlü,
omuz/omzu, vb.
ÜNSÜZLERİN NİTELİKLERİ
Ses yolunda bir engele çarparak çıkan seslere ünsüz denir. Dilimizde 28 tane ünsüz vardır. Ünsüzler ses tellerinin titreşime uğrayıp uğramadığına göre iki gruba ayrılırlar.
1) Ses tellerinin titreşmesiyle oluşan ünsüzlere tonlu (yumuşak) ünsüzler 2) Ses telleri titreşmeden oluşan ünsüzlere tonsuz (sert) ünsüzler
ÜNSÜZLERİN NİTELİKLERİ
Kökeni Türkçe olan kelimelerin sonunda b, c, d, g ünsüzleri bulunmaz.
Dilimizdeki hac, şad, yad gibi birkaç örnek dışında, alıntı kelimelerde tonsuzlaşma kuralına uyulmuştur. Bu tür kelimeler, ünlü ile başlayan ek aldıklarında kelime sonundaki tonsuz ünlüler tonlulaşır.
Örneğin; sebep – sebebi, kitap – kitabı, ahenk – ahengi, renk – rengi, vb.
ÜNSÜZLERİN NİTELİKLERİ
Bazı alıntı kelimelerde ise tonlulaşma (yumuşama) olmaz.
Örneğin; Ahlak – ahlakın, evrak – evrakı, sepet – sepeti, tank – tankı, vb.
Birden fazla heceli kelimelerin sonunca bulunan p, ç, t, k ünsüzleri ünlüyle başlayan bir ek aldıklarında tonlulaşarak b, c, d, ğ’ye dönüşür.
Örneğin; Kazanç – kazancı, ağaç – ağacı, göç – göçü, vb.
ÜNSÜZLERİN NİTELİKLERİ
Tek heceli kelimelerin sonunda bulunan p, ç, t, k ünsüzleri ise iki ünlü arasında çoğunlukla korunur.
Örneğin; ak – akı, saç – saçı, suç – suçu, vb.
Ancak, tek heceli olduğu halde sonundaki ünsüzü tonlulaşan kelimeler de vardır.
Örneğin; but – budu, gök – göğü, kurt – kurdu, vb.
ÜNSÜZ UYUMU
Dilimizde sert ünsüzle biten kelimelere gelen ekler sert ünsüzle başlar. Buna ünsüz uyumu denir.
Örneğin; Açtı, Aşçı, Baskı, Çiçekten, Seçkin, vb.
ÜNSÜZ TÜREMESİ
İki ünlünün yan yana bulunduğu bazı alıntı kelimeler arasında y, v sesleri türemiştir. Buna ünsüz türemesi denir.
Örneğin; Fiyat (fiat), Zayıf (zaif), Laboratuvar, Repertuvar, vb.
ÜNSÜZ DÜŞMESİ
Arapçadan dilimize girmiş olan ve sonunda ikiz ünsüz bulunan kelimelerin yalın durumunda ünsüzlerden biri düşer ve tekleşir. Buna ünsüz düşmesi denir.
Örneğin; Hak (hakk), Zan (zann), vb.
Bu tür kelimelere ünlüyle başlayan bir ek geldiğinde düşen ünsüz ortaya çıkar.
Örneğin; Reddetmek, Hakka, Hissimiz, Zannımca, vb.
N > M DEĞİŞMESİ
Türkçede kullanılan bazı kelimelerdeki b ünsüzünden önce gelen n ünsüzü m’ye dönüşür.
Örneğin; Saklambaç (saklanbaç), Dolambaç (dolanbaç), Çember (çenber), vb.
Ğ > V DEĞİŞMESİ
Döğmek, oğmak, öğmek gibi kelimelerde görülen ğ sesi, konuşmada zamanla v’ye dönmüş ve bu değişiklik giderek yazıya da yansımıştır. Bu yüzden bu kelimeleri v’li biçimleriyle yazmak gereklidir.
Övmek, Ovmak, Övmek, vb.
BÜYÜK HARFLERİN YAZIMI
• Cümle büyük harfle başlar. Ancak rakamla başlayan cümlelerde rakamdan sonra gelen kelime büyük harfle başlamaz.
• Cümle içinde başkasından aktarılan ve tırnak içine alınan cümleler büyük harfle başlar.
• Mısralar büyük harfle başlar.
• Özel isimler büyük harfle başlar ve yazılır.
• İki noktadan (:) sonra gelen cümle büyük harfle başlar.
• Kişi adlarından önce ve sonra gelen saygı sözleri, takma ad, unvan ve meslek adları büyük harfle başlar.
BÜYÜK HARFLERİN YAZIMI
• Akrabalık bildiren isimler büyük harfle başlamaz.
• Yapılar, yapıtlar ve tüm yer adları büyük harfle başlar.
• Devlet, millet, boy, oymak, kurum ve kuruluş isimleri büyük harfle başlar.
• Dil ve lehçe isimleri büyük harfle başlar.
• Din ve mezhep isimleri ile bunların mensuplarını anlatan kelimeler büyük harfle başlar.
• Belirli bir tarih bildiren ay ve gün adları büyük harfle başlar.
• Kitap, dergi, gazete, hukukla ilgili kanun, tüzük, vb. isimlerinin her kelimesi büyük harfle başlar.
BÜYÜK HARFLERİN YAZIMI
• Dünya, güneş, ay sözcükleri astronomide ve benzeri bilimsel konularda özel ad olarak kullanılıyorsa büyük harfle, değilse küçük harfle başlar.
• Belirli bir tarihi gösteren ve yanında rakam bulunan ay ve gün adlarının ilk harfi büyük yazılır.
• Yanında rakam bulunmayan ay ve gün adları küçük harfle yazılır.
• Milli ve dini bayram isimleri ve bayram niteliği kazanmış günlerin isimleri büyük harfle başlar.
SAYILARIN YAZIMI
• Sayılar metin içerisinde yazıyla yazılır. Ancak saat, para tutarı, ölçü gibi istatistiki verilere ilişkin sayılarda rakam kullanılır. Saat ve dakikalar metin içinde yazıyla da yazılabilir.
• Birden fazla kelimeden oluşan sayılar ayrı ayrı yazılır.
• Notaları belirten sayılar ayrı yazılır.
• Üleştirme sayıları yalnızca yazıyla yazılır.
• Tahmini ve takribi sayılar yazıyla yazılır.
SAYILARIN YAZIMI
• Derece gösteren isim ve sıfatlar yazıyla yazılır.
• Hafta sayısı harflerle yazılır.
• Tarihlerde gün, aydan sonra geliyorsa harfle, aydan önce geliyorsa rakam ile yazılır.
• Sayılarda kesirler virgül ile ayrılır.
EK OLAN «Kİ» İLE BAĞLAÇ OLAN «Kİ» YAZIMI
• Ek olan «ki» büyük ünlü uyumuna uymaksızın bitişik yazılır.
• Bağlaç olan «ki» ise kendinden önce gelen sözcükten ayrı yazılır. Bu sözcük cümleden çıkarıldığında cümlenin anlamında önemli bir bozukluk olmaz.
• Bazı bağlaçlarda «ki» eki kalıplaşmıştır ve bitişik yazılır.
• İlgi zamiri durumunda olan «ki» eki kendinden önce gelen sözcükle bitişik yazılır.
• Bir isim ya da isim soyundan bir sözcüğü sıfatlaştıran «ki» eki kendinden önceki sözcükle bitişik yazılır.
SORU OLAN «Mİ» EDATININ YAZIMI
• Soru edatı olan «mi», kendinden önce gelen sözcükten ayrı yazılır.
• Soru edatı olan «mi» ekinden sonra gelen ekler «mi» ile bitişik yazılır.
• «mi» eki, kendinden önceki sözcüğün son ünlüsüne göre ünlü uyumlarına uyar.
• «mi» eki, pekiştirme ve bağ fiili olarak da kullanılır.
«DE» BAĞLACIYLA, EK OLAN «DE» YAZIMI
Dilimizde «de» bazen bağlaç bazen de ek olarak kullanılır. Bağlaç olan «de» ayrı yazılırken, ek olan «de» bitişik yazılır. «de» eki ismin hal ekidir. Ve bu nedenle bitişik yazılır. Ancak özel isimlerin sonuna geldiğinde kesme (‘) işaretiyle ayrılır.
• Bağlaç olan «de» kendinden önce gelen sözcükten ayrı yazılır. Kendinden önceki sözcüğün son ünlüsüne göre büyük ünlü uyumuna uyar.
Örneğin;
Onunla birlikte ben de sınava gireceğim.
Bana hediye de mi aldın?
«DE» BAĞLACIYLA, EK OLAN «DE» YAZIMI
• Bağlaç olan «de» dahi anlamına gelir; ayrı yazılır. Ek olan «de»’den farkı, bağlaç olan «de»’yi çıkardığımız zaman cümlenin anlamı bozulmaz. Ancak ek olan «de» çıkarıldığında anlamda bozulma olur.
• Bağlaç olan «de» kendinden önce gelen ünsüzlerle uyum göstermez.
Örneğin; Ağlamak da gülmek de…..
«DE» BAĞLACIYLA, EK OLAN «DE» YAZIMI
• Bağlaç olan «de», özel isimlerin sonuna geldiğinde kesme işaretiyle değil ayrı yazılır.
• Ayrı yazılan de, da hiçbir zaman te, ta biçiminde yazılmaz.
• «Ya» sözüyle birlikte kullanılan «da» mutlaka ayrı yazılır.
MASTAR EKLERİNİN YAZIMI
• -mak, -mek ile biten mastarlardan sonra -a, -e, -i, -ı eklerinden biri geldiğinde araya y ünsüzü girer.
Örneğin; kazanmak(a) – kazanmaya, aldanmak(ı) – aldanmayı, vb.
• İken ayrı olarak yazılabildiği gibi kelimelere eklenerek de yazılabilir. Bu durumda başındaki i ünlüsü düşer.
• İken, ünlüyle biten kelimelere ek olarak getirildiğinde başındaki i ünlüsü düşer ve araya y ünsüzü girer.
Örneğin; okur(iken) – okurken, başlar(iken) – başlarken, okulda(iken) – okuldayken, vb.
MASTAR EKLERİNİN YAZIMI
• İle ayrı olarak yazılabildiği gibi kelimelere eklenerek de yazılabilir. Kelimelere eklenerek yazıldığında ünlü uyumuna uyar. İle ünsüzle biten kelimelere ek olarak getirildiğinde i ünlüsü düşer ve bitişik yazılır.
Örneğin; bulut ile – bulutla, kuş ile – kuşla, vb.
• İle, ünlüyle biten kelimelere ek olarak getirildiğinde başındaki i ünlüsü düşer ve araya y ünsüzü girer. Ek, ünlü uyumuna uyar.
Örneğin; arkadaşı ile – arkadaşıyla, çevre ile – çevreyle, vb.
MASTAR EKLERİNİN YAZIMI
• İmek fiili bugün daha çok ekleşmiş olarak kullanılmakta ve ünlü uyumuna uymaktadır. Ünlüyle biten kelimelere eklendiğinde i ünlüsü düşer. Bu durumda araya y ünsüzü girer.
Örneğin; ne ise – neyse, yabancı imiş – yabancıymış, vb.
• Ünsüzle biten kelimelere eklendiğinde de i ünlüsü düşer.
Örneğin; gelir ise – gelirse, güzel imiş – güzelmiş, vb.
KISALTMALARIN YAZIMI
Yazılarda mümkün olduğu kadar kısaltma kullanılmamasına özen gösterilmelidir.
Eğer kullanmak gerekiyorsa, önce metin içerisinde kısaltmanın geçtiği ilk bölüm açık olarak yazılmalı, daha sonra da parantez içerisinde kısaltılacak ifadenin ilk harflerinden oluşan kısaltmalar kullanılmalıdır.
Örneğin; Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi (DTCF), Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM), vb.
BİRLEŞİK KELİMELERİN YAZIMI
İki veya daha fazla kelimenin birleşmesiyle oluşan yeni kelimelere birleşik kelime denir.
Birleşik kelimeler aşağıdaki durumlarda bitişik yazılırlar:
• Ses düşmesine uğrayan birleşik kelimeler bitişik yazılır.
Örneğin; kayın ana – kaynana, ne asıl – nasıl, Pazar ertesi – Pazartesi, vb.
BİRLEŞİK KELİMELERİN YAZIMI
• et- ve ol- yardımcı fiilleriyle birleşirken ses düşmesine veya ses türemesine uğrayan birleşik kelimeler bitişik yazılır.
Örneğin; bahis etmek – bahsetmek, af etmek – affetmek, vb.
• Kelimelerden her ikisi veya ikincisi, birleşme sırasında benzetme yoluyla anlam değişmesine uğradığında bu tür birleşik kelimeler bitişik yazılır.
Bitki adları
Örneğin; aslanağzı, civanperçemi, beşbıyık, kuşburnu, vb.
BİRLEŞİK KELİMELERİN YAZIMI
Hayvan adları
Örneğin; alabacak, danaburnu, çakırkanat, vb.
Hastalık adları
Örneğin; İtdirseği, kabakulak, delibaş, vb.
Alet veya eşya adları
Örneğin; kargaburnu, kedigözü, leylekgagası, vb.
BİRLEŞİK KELİMELERİN YAZIMI
Biçim adları
Örneğin; balıksırtı, kırlangıçkuyruğu, sıçandişi, vb.
Yiyecek adları
Örneğin; Kadınbudu, kadıngöbeği, kedidili, vezirparmağı, vb.
Oyun adları
Örneğin; beştaş, üçtaş, vb.
BİRLEŞİK KELİMELERİN YAZIMI
Gök cisimlerinin adları
Örneğin; Büyükayı, Samanyolu, vb.
Renk adları
Örneğin; Camgöbeği, fildişi, tavşankanı, vb.
BİRLEŞİK KELİMELERİN YAZIMI
• -a, -e, -ı, -i, -u, -ü zar-fiil ekleriyle bilmek, vermek, kalmak, durmak, gelmek, görmek ve yazmak fiilleriyle yapılan tasviri fiiller bitişik yazılır.
Örneğin; alabildiğine, yazadurmak, çıkagelmek, düşeyazmak, vb.
