PAUL FOULQUIE
VAROLUŞÇUNUN
VAROLUŞU
Toplumsal Dönüşüm Yayınları: 104 Kuram Dizisi: 1 2
Paul Foulquie Varoluşçunun Varoluşu
Çeviri:
Yakup Şahan
1 . Baskı: Gelişim Yayınları 1 967, İstanbul
2. Baskı: Toplumsal Dönüşüm Yayınlan 1 995, İstanbul
3. Baskı: Toplumsal Dönüşüm Yayınları Ekim 1 998 -İstanbul
ISBN 975-7244-04-X Kapak:
Ali Şimşek
Genel Dağıtım: KARDAK I Narlıbahçe Sk. No:6/3 Cağaloğlu I İST ANBUL
Telefax: 5 1 2 45 9 1 Tel: 5 1 2 31 6 1
Toplumsal Dönüşüm Yayınlan v e 2B/Bilgi Birikim, Kınlak Eğitim ve Külıür Hizm. Ltd. Şii. yan kuruluşlandır.
PAUL FOULQUIE
VAROLUŞÇUNUN VAROLUŞU
Çeviri:
Yakup Şahan
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ . . . ... . . . . .. . . ... ... . . . . ... ... 7
GİRİŞ: ÖZ VE VAROLUŞ KAVRAMLARI ... . . . . ... . . ... 9
BİRİNCİ KİTAP: ÖZCÜ FELSEFE . . . ... . . . .... . . 13
BİRİNCİ BÖLÜM: DİNBİLİMSEL ÖZCÜLÜK . . . .. . . . .. . . . .... 15
1. -Eflatuncu Özcülük ..... . .... . . . ... . . . 15
il. - Augustinusçu Özcülük ........ . . . .. . . 19
İKİNCİ BÖLÜM: KAVRAMCI ÖZCÜLÜK ... 23
1. - Aristotelesçi Kavramcılık ... . . ... . . . ... . . . 24
il. - Tommasocu Kavramcılık ... ... ... 25
III. -Bilimci Kavramcılık ...... . . ......... 27
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: OLA YBİLİMCİ ÖZCÜLÜK .. . . . .... . . .... 31
İKİNCİ KİTAP: VAROLUŞÇU FELSEFE ....... 37
BİRİNCİ BÖLÜM: GENEL OLARAK VAROLUŞÇULUK . . . . ...... . . ... . . . 39
1. - Genel Fikir . . .. . . ... . . ........... 39
il. -Varoluşun Bulunuşu ... .41 III. - "Varolmak" Nedir? . . . .. . . ............ .44
iV Varoluş Dramı .. . . ... ... .48
İKİNCİ BÖLÜM: TANRITANIMAZ VAROLUŞÇULUK ... 53
il. -Varoluşçunun İlkeleri ... 58 ili. - Tanrıtanımaz Varoluşçuluğun Felsefe Sorunlarına
Yanıtı ... 68 iV. -Varoluşçuluk ve Komünizm ... 85
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: HIRİSTİY AN V AROLUŞÇULUK ... 97 1. - Hıristiyanlığın Varoluşçuluğu ... 98 il. -Bir Protestan Varoluşçu: Kierkegaard ... l 00 ili. -Katolik Bir Varoluşçu: M. G. Marcel ........ 103
· IV. -Kari Jaspers ve Aşkınlık ........... 107
ÜÇÜNCÜ KİTAP: ÖZCÜ VAROLUŞÇULUK ....... 111 BİRİNCİ BÖLÜM: LOUİS LAVELLE'İN FELSEFESİ ...113 1. -Temel Savlar ... 113 ll. -Louis Lavelle'in Varoluşçuluğu ... 115 ili. -Louis Lavelle'in Özcülüğü ... 117
İKİNCİ BÖLÜM: GEORGES GUSDORF'UN AHLAKI ... 121
SONUÇ . . . .. . . ... . ... . . . 125
ÖN SÖZ
II. Dünya Savaşındaki Fransız Kurtuluş hareketinden bu yana, varoluşçuluk, haftalıkların çoğunda ve geniş halk kitlelerine hitap eden dergilerde birçok yazılara konu teşkil etmiştir. Buna karşın, felsefe dergileri bu güne dek bu konuyu ele almaktan sakınmak suretiyle burada, gerçek filozofların ilgi göstermemeyi yeğledikleri, geleceği olmayan bir tıkanmadan başka bir şey söz konusu ola
mayacağını anlatmak istemişlerdir.
Bu fikri paylaşsak da ve Jean Paul Sartre tarafından günün mo
dası haline getirilen varoluşçuluğun hiçbir geleceği olmasa da, buna ilgi duyulduğu bir gerçektir ve bu, pek yabana atılmayacak nitelikte
dir. İlgi duyulduğuna göre, neden varoluşçu felsefeden gidilerek sırf
Gerçekten de, varoluşçuluk, halka mal edici nitelikteki bazı ya
zıların bizi inanmaya sevk edeceği gibi, nereden geldiği bilmeme
den, fırtınalı bir gecede yerden biten, bir çeşit kocaman mantar de
ğildir: Ancak kendisinden önce olup bitenlere karşı durmak sure
tiyle ortaya çıkmakta ve neden olduğu karşıtlıklarla bizi felsefenin sonsuz sorunlarına geri götürmektedir.
Bu şekilde anlaşıldığında, varoluşçuluğun öğrenilmesine girişil
mesi, felsefe öğrencileri için herhangi bir özel sistemin incelenmesi kadar bize yararlı görünmektedir.
Öğrenmek ve anlamak amacıyla, felsefi varoluşçuluğa değişik eği
limlerle yaklaşılsa yeridir. Böyle bir davranış, anlatılmasına ve çö
zümlenmesine çalışılan bazı durumlar karşısında sağlıksız bir izlenim edinilmesini önleyecek, zihni uyanık tutacak ve de en temiz vicdan
lann derinliklerinde saklı duran seks düşkünlüğünü sindirecektir. Öğ
renmeyi ve muhakeme etmeyi yeğlersek, yapıtın bizi sürüklemesine meydan vermeden etkisinden sıynlıp, ona hakim olabileceğiz.
Ancak, bunun için yazarın temel tezlerini bilmemiz kaçınılmaz
dır ve bu sayfalarla amaçlanan da budur.
Çev.: Galip NEGİŞ
GİRİŞ
ÖZ VE VAROLUŞ KAVRAMLARI
Varoluşçuluğu tanımlamak için, sözcüğün kendisinden işe baş
layacağız. Bu yeni türetilmiş sözcük varoluş (existence) isminden ilkin varoluşsal (existentiel) ve varoluşla ilgili (existential) sıfatları türetilerek ve daha sonra bunlara ( culuk) soneki eklenerek ortaya çıkarılmıştır. Bu sonek, genellikle, bir öncelliğin tanınıp kabul edil
diğini gösterir; sözgelimi, (toplumculuk). kuramsal olarak, toplum çıkarlarını bireyin çıkarlarının önüne geçirir; tersine bireycilik, bireyi, siyasal güçlerin başlıca uğraş konusu yapar.
Öyle ise varoluşçuluk, buna göre, varoluşun önceliğini ya da ilk
liğini benimseyen bir kura��dır.
Ama bu öncelik ya da bu ilklik neye oranla anlatılmaktadır? Öze (essence) oranla.
Öz ve varoluş -Gerçekten varlıkbilim (ontologie), yaşantımıza giren varlıklarda iki metafizik ilke görür: Öz ve varoluş.
Öz, bir varlığın (etre) ne olduğunu gösterir: Bu bir kağıttır, ben bir insanım, insan özüne sahibim.
Ne var ki, hemen anlaşılacağı gibi, böyle demekle ben, bu kağı
dın ne olduğunu kesin olarak belirtmiş olmuyorum. Kendimin ve kağıdın, sadece, bir türün tüm varlıkları ile ortaklaşa taşıdığı nite
likleri söylemiş oluyorum: Bu niteliklerle tamamlandıkları zaman, evrensel öz, bireysel olur.
Kısaca öz dendiği zaman, iş re bu evrensel öz, tanımların< 1 > be
lirlemiş olduğu öz anlatılmış olur. Sözgelimi, insan özünde, insanın ana nitelikleri, başka bir deyişle, eksikliğinde bir insanın var olmayacağını, insandan ayrı bir şeyin ortaya çıkacağını gösteren nitelikler bulunur; sözgelimi, bedeni yoksa, katışıksız bir ruh ya da bir melek; düşünen bir nıha sahip değilse, bir hayvan gibi.
Öz, kendisinin gerçekleşmesi için varlıkların var olmalarını ge
rektirmez. Dünyanın hiçbir yerinde on bin kenarlı bir şekil yoktur;
bununla birlikte, geometriciler bu şekli pekala bilmekte ve özellik
lerini belirlemektedirler. Kimyacılar, hiçbir örneğini görmedikleri maddeler düşünmekte ve bunların yapısını. özelliklerini ve ileride sağlayacakları yararları pekala bilmektedirler. Beceremedikleri tek şey, bu maddenin kurucu öğelerini bileşime sokacak yöntemi bul
maktır.
Demek ki öz, bir şey olmadan da, katışıksız hiçlik değildir: On bin kenarlı şekil dairekareden; ilerde gerçekleşebilir bir madde.
önsel olarak bileşimi olanak taşımayan özleri yan yana getiren bir formülden daha fazla gerçeklik taşır. Özün varlığı, olabilir (müm
kiin) olmasıdır.
Bu olabilirlilik. varoluşla gerçeğe ulaşır: Öyleyse varoluş, özü gerçeğe çıkaran şeydir. Varlıkların bu metafizik ilkesini, konuşma-
( 1) Tanım (Quid sit .. ."1 sorusuna yanıttır: buradan quidditas ya da quiddite sözcü
ğü. (iiz-essence)'ın cşanlaını duğar.
lanmızda da gösteririz: "Ben bir insanım" dediğim zaman; "ben"
ve "-ım" soneki bu yeryüzündeki varoluşumu; "insan" da özümü gösterir. Yalnız Tanrı'da öz ile varoluş birbirinden ayrılmaz. Bu yüzden, Yahova, İncil'de (Çıkış, IV-14), kendini "varolan" diye ta
nımlamıştır: "Ben varolanım." Varolmak Tanrı'nın özündedir; Tan
rı, özü gereği ya da zorunlu olarak "varolan"dır. Varolmayabilen Tanrı varsayımı çelişkilidir.
Bu ayrımm nedenleri - Düşünürleri, ilkelerde bu ikiliği tanı
maya zorlayan neden her şeyden önce, bilimsel ve epistemolojik ya da ahlakbilimsel düşüncelerdir.
Bilimin konusu, bireyleri değil, türü tanımaktır. Şu ya da bu fa
reyi değil, fareyi; Pierre ya da Paul'ü değil, insanı. Ayrıca bilim, hep geneli gözler ve özel bir türden çok, birçok türleri kapsayan cinse ilgi duyar. Farelerden çok kemiricilere; kemiricilerden çok, omurgalılara; omurgalılardan çok, canlıya. Ne var ki, yaşadığımız dünyada, sadece, türlerinin öteki bireylerinden kendilerini ayıran nitelikteki menekşe ve düğün çiçekleri vardır: Botanikçilerin be
timledileri menekşe ve düğün çiçeklerini, tanımlarının yalınlığı içinde aramaya kalkışmak boşunadır. Ancak, bilimin gerçeğe daya
nan bir bilgi olabilmesi için, gözleyebileceğimiz bireysel niteliklerin ötesinde, türün genel bir örneğini, temel özünü benimsemekten de ka
çınamayız: Böylece, kendisinden, varlığa aday sonsuz sayıda bireyin doğabileceği tek bir özü kabul etmek zorunluluğu karşısında kalırız.
Ahlak da, buna benzer bir sorun ortaya çıkarır; ama onunki daha ivedidir, çünkü, dünyanın bilinmesine pek ilgi duymasak da ola
bilir; ama, bir davranışta bulunmaktan hiç bir zaman kendimizi alıkoyamayız.
Ahlaka en uygun bir biçimde yaşamak, insanca yaşamaktır:
Düşünürlerin tümü de bu tanımı benimser. Ama, örnek tutarak ya
şayacağımız, insan kimdir? Bu ne Andre, ne Jean. ne Ncron ne de Caligula olabilir. Ortalama bir insan da (Beş para etmez bir model) Olamaz. Öyle görünüyor ki, ahlak, kendileriyle ilişkiler kurduğu
muz insanların dışında, insanların gerçek örneğini. insan özünü benimsemedikçe olanak kazanamaz.
Sorun - Şimdi artık, varoluşçuluğun klasik felsefe karşısındaki durumunu belirleyen sorunu ortaya çıkarabiliriz: Söz konusu insan olduğu zaman, iki ilkeden hangisine öncelik tanımalıyız: Öze mi, yoksa varoluşa mı?
XIX. yüzyıla kadar klasik felsefe, özün önce geldiğinden kuşku duymazdı. Klasik felsefe ile varoluşçuluk arasındaki karşıtlığı be
lirgin kılmak için, bu felsefeye, bir süredir kullanılmaz olan bir te
rimle, özcü felsefe (philosophie essehtialiste)(2) adını vereceğiz.
Varoluşçular ise tersine, ön plana varoluşu alıyorlar.
Ne var ki, bir görüşten ötekine hiç duyulmadan yavaş yavaş geçilir ve birçok düşünür taşıdıkları görüş açılarına göre, ya özcü
ler ya da varoluşçular arasına girerler. Bunun için, bu girşi bitirir
ken, iki karşıt kuramın en iyi bireşimini yapmış gibi görünen filo
zoflara değineceğiz: Onlara göre insanda varoluş, özden önce gelir.
Ancak, varoluşçulara da katılarak, insan değerinin özüne bağlı ol
duğunu; yeni varoluşuna değil, yani sırf varlık olgusuna değil de, ne olduğuna bağlı olduğunu tutarlar.
(2) Kitabımızın ilk basımından bu yana, bu terim, bazı eleştirilere yol açtıktan sonra, artık yerleşmiş bulunuyor. Zaten biz onu kendimiz çıkarmamıştık.
Lalcndc'ın sözlüğü okunduğu zaman, bu hemen anlaşılır; aynı terim. E.
GiLSON'un Thomisme'inde de ve P. DUHEM'in Le systeme du monde'unda vardır.
BİRİNCİ KİTAP
ÖZCÜ FELSEFE
İlk bakışta, ancak varoluş gerçek bir varlık (etre) oluşturabilir, gibi gelir; olabilir (possible), mutlak hiçlikten birazcık fazla bir şeydir ancak. Geometricilerin hiçbir örneğini göstermeden tasar
ladıkları on bin kenarlı şekil, tahtaya çizilebilen ve bir mukavvadan örneği kesilebilen üçgenin, dikdörtgenin ya da beşgenin yanında hemen hemen bir hiçtir.
Ne var ki, felsefe düşüncesi, kaygısızca söylenivermiş olan bu görüşleri hemen benimseyivermez; gerçekten de, varoluş, bir şeyin varoluşudur; yoksa varoluş da olamazdı. Ne olduğumuz, var olmak olgusudan da önemlidir: Biz, herhangi bir varoluştan, örneğin bir taşın varoluşundan doğmadık; yapımıza uygun bir varoluştan doğ
duk. Öyle ise, i:'nceliği öze vermek gerekir.
Özcü düşünürler bu görüşler üzerinde artık dunnuyorlar. Ancak, özlerin ne oldukları sorusu ortaya çıkınca, üç büyük akımda toplaya
bileceğimiz birçok kuramın ileri sürüldüğünü görüyoruz:
a) Önce dinsel özcülük: Buna göre, özler Tanrı'da ya da bu dün
ya üstünde bir evrende var olurlar;
b) Sonra kavramcı (conccptualiste) özcülük: Buna göre, özler ancak insan zihninde bulunur;
c) Son olarak olaybilimsel (phenomenologique) özcülük: Bu Husserl'in özcülüğüdür; çağdaş Fransız varoluşçuluğuna etkisi.
büyüktür.
BİRİNCİ BÖLÜM
DİNBİLİMSEL ÖZCÜLÜK
Dinbilimsel olarak nitelediğimiz özcülüğe göre, özler, Tanrı 'nın kendisi değilse bile, Tanrısal bir şeylerdir.
Bu görüşün kaynağında, sezgileri bizi hala aydınlatan Eflatun'u buluyoruz; ancak, bu görüş, Ermiş Augustinus'un vermiş olduğu biçimden sonra, bizce yetkinleşmiş ve özümlenebilir olmuştur.
!. -Eflatuncu Özcülük
Eflatun, yalnız varoluşçu görüşle değil, genel anlamdaki özcü
lükle de taban tabana zıt durumdadır.
Öz ve varoluş -Genellikle herkes için, varoluş öze gerçek varlı
ğını (etre) kazandırır. Eflatun'a göre ise, varoluş gerçeğe çıkardığı özü zenginleştirecek yerde, yoksullaştırır: Bir anlamda, olabilir adını verdiğimiz durumdan, gerçek durumuna geçmek, değerini kaybetmektir.
Bu sözde, aykırılıktan çok başka bir şeyin bulunduğunu anla
mak için, olabilirler (possibles) evreninin bir kesimini kuran düş dünyasından, gerçekler evrenine geçtiğimizde, içimizden geçenleri hatırlamamız yeter: Düşlerinin boşa çıkmasından üzülmeyen yok
tur. Bunun gibi, kafamızda kurduğumuz tasarılar, gerçek olaylan ile bizi bekleyen gelecekten daima, karşılaştırılamayacak kadar zengin olmuştur. Bunun için, ilerde bir gün gerçekleştirebileceklerimizle hiçbir zaman gerçeklik kazandıramayacaklarımızın ikisinden de aynı zamanda yararlandığımız bir dönemde, gecikmekten ve ağır
dan almaktan tat duyarız. Örneğin, bin franklık bir kağıt parayla sayısız alışveriş tasarlayabiliriz; çare ki, tasarımlarımızdan ancak bir tanesini gerçeğe çıkarabiliriz. Birçok tasarımdan bir teki için karar vermek, ötekilerin tümünden vazgeçmek demektir; işte bu nedenle, bazen, insan bir türlü karar veremez olur.
Bir anda ancak bir tek şey olabilmek; kendini, tüm olanakları yı
kan bazı seçimler yapmak zorunda görmek; işte varoluşun dramının ve varoluşçuların umutsuzluklarının kökeni budur. Varoluşun, bir anlamda, gerileme, bir düşüş olarak karşılanmasının nedeni artık anlaşılmıştır, sanının. Bu nokta, özcü felsefenin belli başlı örneği olan ve bu yüzden de varoluşçu felsefenin en zıt örneğini vermiş bulunan Eflatun felsefesinin ozüne girilince daha iyi anlaşılacaktır.
Duyular dünyası ve düşün dünyası - Eflatun, iki evren vardır, diyor: Duyular dünyası ve düşün dünyası ya da fikirler dünyası.
Duyular dünyası halkın tanıdığı tek evrendir. Duyularla algıla
nan gerçeklerden dokunup örülmüştür. Bu evrende, aynı örnekten gelen sayısız bireylerle (menekşeler, atlar, insanlar), ortak nitelikler taşıyan bireyler (eşitlik, güzellik, tüze vb.) görülür.
Fikirler evreni ise, sadece akıl yolu ile kavranabildiği için, halk
ça bilinmez. Duylar evrenindeki varlıkların 0meği olan gerçek tip-
ler, ancak akıl evreninde göıiilebilir: Menekşe, at, insan; ya da, da
ha çok, Tanrı'nın kendisi (Eflatun'un aklından geçirdiği de bundan başka bir şey değildir), en azından onun iyilik, güzellik ve tüze gi
bi genci biçimleri göıiilebilir. Eflatun bunların yalın imgeler olduk
larını benimsemez; aksine, onlarda şeylerin örneklerini, göıiir; bu yüzden de onlara fikir (idee) adını verir.
Konumuzun bizden gerektirdiği dille konuşursak, diyebiliriz ki, duyular evreni varoluşlar evreni; düşün evreni de özler evrenidir.
Varoluşlar evreninin ya da duyular evreninin çok dar bir varlığı vardır. Şöyle ki: Önce, bu evreni oluşturan nesnelere kesin bir bi
çimde varlık (etre) yüklenemez. Çünkü, daha dün onlar var değildi
ler ve yarın da var olmaktan çıkacaklardır: Var olacaklardır, ama, bu, bir hiçliğe doğru yola çıkmaktan başka bir şey değildir. Üstelik, bu geçici varlıkları da kendilerine bağlı değildir: Varlıklar, kendi başlarına varlığı olan bir fikrin (idenin) yansımasından, ka
rışmasından (participation) başka bir şey değildir. Onu var eden, bu yansıma, bu katılmadır. En son olark diyebiliriz ki, bunlar, bağlı bu
lundukları, kendisinden doğup çıktıkları tipi de kusurlu bir biçimde gerçekleştirirler: İdeal insan olabilmiş tek insan yoktur; iyi olabilir, fakat iyilik olamaz; ne kadar güzel olursa olsun, güzelliğin özü ola
maz.
Düşün evreninin özleri ise, tersine, varlık kavramını ya da örnek aldıkları tipi hiçbir sınır tanımadan gerçekleştirir: Değişmez, ölüm
süz ve zorunludurlar; hiçbir kusur, hiçbir esiklik göstermezler.
Sadece onlar için, yoklukla karışmaksızın vardılar, denilebilir.
Gerçek dediğimiz dünyanın varlıkları, varolanlar (existants) onların yanında var sayılmazlar.
Bu evrenin düşsel niteliğini iyice belirtebilmek için, Eflatun bir mağara benzetmesi yapar: Kapısı önünden geçen insanların ya da nesnelerin gölgelerini yansıtan duvarın karşısında, doğdukları gün
den beri zincire vurulmuş hükümlülerin içinde yaşadıkları derin bir mağara düşünün. Bu bahtsız tutsaklar, yalnız bu gölgeleri bildikleri için, onları tek gerçek sayarlar; kendilerine, güneşi, giderek göl
gelerini gördükleri nesneler! göstermek için dışarı çıkarıldıkları za-
man, gözleri kamaşır ve bir şey göremezler. Ancak uzun bir eğitim
den, bu gölgeleri saptamak yeteneğini kazandıktan sonra, asıl ger
çeğin nerede olduğunu ve bu mağara yalanını anlarlar.
Duyular evreni ile düşün evreni arasındaki ilişkiler işte bun
lardır.
İlkin, her şey, ancak düşün evreninin özlerinin katılması (parti
cipation) ile var olabilir: Varolanların (existants) her varlığı (etre), katıldıkları özden gelir (Gölgelerin varlığı ışıktan ve kenarlarını çi
zen eşyadan doğduğu gibi). Bunun sonucu olarak, varolan eşyada, katılmış oldukları özden çok daha az öz vardır. Gerçekten, bir mad
de ile birleşmek ve çoğalmakla, öz, kendisini bireyselleştiren ve belirleyen -şu adamın Eflatun değil de Sokrates olduğunu gösteren;
şu iyiliğin babacanca değil de içli olduğunu belirleyen- güzelin, ozanca, yüce, hoş ya da heybetli diye ayrıldığını açığa vuran bir maddeye girmiş olur. Ama, belirlemek, sınır koymak demektir. Dü
şün evreninin güzelliği bütün bu güzellikleri kapsamına alır: Ba
harın tazeliğini güz akşamlarının sessizliğini, hareketin inceliğini ve ölümsüz durağanlıkları içinde dönüp kalmış dağların heybetini, esmer ve sarışınların yürek yakıcılığını .. . her şeyi kapsar. Oysa, bu güzellikleri taşıyan varlıklar, bu biçimlerden birine indirgenmek zorunluluğu ile karşı karşıyadılar; bu nedenle, özler evreninden duyular evrenine geçiş gerçek bir düş·me ve gerilemedir.
Öte yandan, her gerçek bilgi, hem kılgın (pratik) alanda, hem de kuramsal alanda, hep bu özlerle yapılan karşılaştırmalardan doğar:
Bir eylemin iyi, bir yüzün güzel, iki nesnenin eşit olduğunu söy
lediğimiz zaman, kasabın et parçasını tartarken terazinin öteki ke
fesine bir ağırlık birimi koyması gibi, biz de, bilinçsiz olarak, eşit
lik, güzellik. iyilik örneğine (norme) dayanırız. Bir varlık hakkında verilen her yargı, o varlığın ya özünü ya da özelliklerinden birinin özünü bilmeyi gerektirir.
Bilim ve ahlak - Bu durumda biz, Eflatun'a göre. nesneleri tanıyabilmek olanağını veren ışığı ve davranışlarımız için gerekli bilgeliği, ancak özler dünyasında bulabiliriz.
Bilimin amacı varolar şeyin bilgisini kazanmak değildir: Bi-
!imin amacı, daha çok şu ya da bu varlıklarda gerçekleşmiş olması
nı aklından geçirmeden, özü belirlemektir. Matematik gibi .. . Zaten Eflatun dünyayı tanımaktan çok, insan toplumunu örgüt
lemeyi ve bireyin düşünen bir varlık olmak amacına yardım etmeyi diler. Oysa bunun için varolanı gözlemlemek yetmez: İnsanın do
ğasına ya da özüne giderek, varlığın tümüne sahip olan iyiliğin, bu
nun sonucu olarak da insan varlığının bütünlüğünün özünü bilmek gerekir.
Yurttaşlarını yönetmeye aday olan seçkin gençler için Eflatun 'un mağara benzetmesine uygun olarak, hazırladığı eğitim programının amacı, gençleri, özleri görüp düşünmeye itmek kaygısı ile varlıkların tutkusundan yavaş yavaş uzaklaştırmaktır. Gençler, özler ya da fikirler (ideler) ve özellikle yücelik dizisinde en başta gelen iyilik fikri üstüne bir kez açık bir görüş kazanırlarsa, insan
ların davranışlarının uyması gereken doğru kurallara sahip olurlar.
ll.- Augustinusçu Özcülük
Eflatun felsefesi bizim göıiişlerimizden çok uzaklaşmış gibi göıiinüyor bize. Yaratıcısının efsaneye büründüğü düşünceyi bize yaklaştırmak için, ermiş Augustinus 'un onu açık bir deyişle anlat
ması ve bazı küçük değişiklikler yapması yeterli olacaktır: Düşün evreni, özler dünyası, bizim Kelam (le Verbe) adını verdiğimiz Tan
rısal ruh ile karışmaktadır.
Ermiş A ugustinus - Ermiş Yohanna'nın da dediği gibi, ermiş Augustinus'un getirdiği yeniliğe göre, özler Tanrı'da bulunurlar:
"Yaratılmış olan her şey anda yaşandı." Başka bir deyişle düşün olarak var idi; tıpkı bir mobilyanın planının marangozun kafasında bulunduğu gibi.
Bu yüzden varolan her şey, Tanrı 'nın fikirlerinin (ideler) katıl
maları ile var olurlar; Tanrı da, bütün gerçekliğin kaynağıdır. Öyle ise, bizim üzerinde durup düşündüğümüz yaratıklarda gördükleri
miz, Kela!!!.' ın (le Verbe) kendisinden başka şey değildir: Onların
güzellikleri, onun güzelliğinin bir izi; azametleri azametının bir belirtisi; değişiklikleri, sonsuzluğunun bir görünümüdür. Dünya, bizi Tanrı' dan ayıran bir duvar değil, bizim küçüklüğümüzle onun sonsuz yüceliği arasına kurulmuş bir köprüdür.
Kelam, akla dayanan her türlü bilginin de kaynağıdır; çünkü Tanrı, yeryüzüne gelen her insanı aydınlığa çıkaran gerçek ışıktır.
Doğruluk, güzellik ve iyilik konusunda bir yargı ileri sürdüğümüz zaman, Eflatun 'un dediği gibi, ruhumuzun bedenimizle birleşme
den önce, fikirler evreninde gördüğü ilkelere dayanamayız; gizem
sel bir biçimde ruhlarımıza işlemiş olan Tanrı'nın temel fikirlerine dayanırız.
Ahlak da bu biçimde kurulmuştur. İyiliğin, güzelliğin ve doğru
luğun ilkelerini bize, ruhlarımızı aydınlatan bu ışık sağlar: Niyet ve d� ,rranışlarımızın iyiliği ve kötülüğü üstüne yargıda bulunurken da
yandığımız erdemlerin ülküsünü Kelam' da (le Verbe) buluruz. Vic
dan, gerçek Tanrı sesidir.
Ama, dinlemesini bilmek koşuluyla. Tanrı 'nın kılavuzluğuna daha uyanık bulunmaları için insanlara yardımcı olmak amacı ile İsa, kiliseyi kurdu. Kilise papazları da, dindarların içlerinde zaten var olan Tanrısal ışıkla aydınlanmış ruhları yönetmek, davranış
larına yön vermek ve onları belirlemek için gerekli doğruyu kendi kendilerine buldurabilecek bir biçimde yol göstermek görevini Üzerlerine aldılar. Bu yüzden, vaiz, ortaya öğretiler döken bir bilgin değildir. Kendisi de Tanrı 'nın bir dinleyicisidir; Tanrı adına olsa bile. İn hac shola omnes condicipuli sumus (rahipler ve dindarlar sıra arkadaşıdırlar) sözü, Hippon piskoposunun ağzından düşür
mediği bir sözdü. Rahip ancak biraz öndedir; ötekilere öğüt ve
rebilir. Ermiş Augustinus, o pek canlı ve insancıl vaazlarında bu ro
lü yüz kez savunmuştur.
Ortaçağ - Batı Hıristiyanlığı aşağı yukarı on yüzyıl boyunca Augustinus 'un fikirlerini tuttu. Ortaçağ, bedeni gözlerimizin ve maddesel nesneleri algılamamızı sağlayan duyuların ötesinde, nes
neler arasındaki ilişkileri bulmamıza olanak veren aklın üstünde, insanda Tanrısal bir başka yeteneğin bulunduğunu görmekten haz
duyardı: Yaratılmamış varlıkların alanına, özlere ve bir anlamda bi
zi Tanrı'nın kendisine eriştiren bir yeti idi bu: "Ruh" (intelligence),
"düşünce gözü", "ruh zirvesi" (pointc de l'esprit), "bilgelik" gibi.
Nitekim, insanın, "iki evrenin ufkunda" olduğu tekrarlanırdı: Aşa
ğı kesimi ile varoluşların dünyasına bağlıdır; yukarı kesimi ile öz
ler dünyasına yükselir.
Aquino'lu Enniş Tommaso, Aristotelesçi metafiziğini, Hıristi
yan dünyasının felsefi ve dinbilimsel kuramının çerçevesi olarak benimsettirmekte çok güçlük çekti; bununla birlikte, Augustinus'un kurduğu geleneği, birçok düşünür ve özellikle, daha sonraları Oratoire rahiplerini destekleyecek olan Enniş Françesco'nun kur
duğu bir din ocağını yürüttü. Aquino'lu Ermiş Tommaso'nun çağ
daşlarından birini örnek olarak verelim, yeter. Enniş Bonaventure:
"Eğer zeka, hiçbir kusuru olmayan varlık konusunda, hiçbir bilgi taşımıyorsa, şu ya da bunun bozuk ve eksik olduğunu nasıl bi
lebilir?" der.
Örneğin, tahtaya çizilmiş olan çemberin üzerine çakışır bir bi
çimde koyduğum bir çembere bilinçsiz bir karşılaştınna yapmadan, onun yanlışsız olduğunu söyleyemem. Bunun gibi, bir alışverişin adil olup olmadığını ya da bir elbisenin kötü biçilip biçilmediğini söylediğim zaman, güzellik ve adalet ilkelerine dayanmışımdır. Bu ilkeler nelerdir? Tanrı'nın ta kendisinde. Ne bu ilkeleri, ne de Tanrı 'yı görmediğim kuşku götürmez. Ancak, aydınlanmış nes
nelerin dışında ışığı görmediğim halde, aydınlatan ışıkla maddesel nesneleri gördüğüm gibi, her şeyi bu ilkeler (normes) yardımı ile görürüm.
Augustinus'un kuramı, Eflatun'un kuramından çok daha özcü
dür. Her şeyden önce, Augustinusçulukta özler nesneleri gösterme
zler ve gerçek olarak göz önüne alınan bir evren kurmazlar: Sade
ce, Tanrı'nın fıkirleridirler (ideleridirler). Öte yandan Tanrı, etken ve kişisel bir yaşamı olan, üstelik İsa'nın kişiliğinde somutlaşan ve geçici olan (ölümlü) bir varlıktır. En son olarak, bu dünyadaki var
lıklar gerçek varlıklardır ve sadece gölge değillerdir. Eflatun ile karşılaştırılınca, ermiş Augustinus varoluşı;udur ve yoğun bir iç
yaşamı olan herkeste olduğu gibi, çağdaş varoluşçu durumlarını andıran durumlar, gerçek varoluş biçimleri onda da vardır.
Ama gene de A ugustinus' un felsefesini özcü felsefeden ayıramayız; çünkü, bu felsefede de özler temel rol oynar: Varolan her şey özler dünyasına katılır ve akla dayalı gerçek bilgi, bizi nes
nelere değil, özlere götüren bilgidir. Bu son nokta, özellikle insan için önemlidir: İnsanın, kendini tanıması ve davranışının nasıl olması gerektiğini bilmesi için, yaratıcının fikrine baş vurması gerekir.
İKİNCİ BÖLÜM
KAVRAMCI ÖZCÜLÜK
Felsefenin teknik sözlüğünden yabancı bir terim daha kullanaca
ğız, özür dileriz; ama kullanmasak olmayacak. Şimdi onu açıklaya
lım: Kavramcı (Conpectualiste) sözcüğü kavrama sözcüğünden ge
lir; sözcük, kökeni açısından ele alınınca Latince conceptum (Fr. con
cept, kavram), (gebe kalma) sonucudur. Bu son terim gerçek anlam
da bir biyolojik olayı gösterir; ama bu olay, düşünce olayı ile, Or
taçağ filozoflarının üzerinde fazla durdukları benzerlikler gösterir.
Burada söz konusu olan zihinsel gebelik, tanımak yeteneğini ta
şıyan bir özne ile (örneğin, benlik) tanınabilir nesneler (örneğin, sa
at, çakı v.b.) arasındaki bağlantıdan doğar. Bu bağlantıdan da, ,zih
nimizde bulunan o ne olcl1.ığu pek bilinmeyen şey Fikir (ide) çıkar.
Biz burada düşünürlere uyarak ona, daha çok, kavram diyeceğiz, yani, saatin ya da çakının kavramı.
Kavrarncılıktan ne dernek istendiği görülüyor artık: Kavramcı
lık bir kuramdır; bu kurama göre, biz, nesnelerin, sadece imgeleri
ni değil, özlerini de gösteren kavramlar ya da genel fikirler taşırız.
Sadece Pierre ve Paul'ü tanımayız; aynı zamanda inan fikrini de ta
şırız. İnsan, hayvan, bitki, adalet, düzen gibi genel terimler özel varlıkları değil, bireyselleşrnerniş özleri gösterirler.
Yalnız, Eflatun'un dediği gibi, bu özler ayrı bir dünya kurmaz
lar; sadece düşünen varlıkların zihinlerinde bulunurlar: Bunla, yal
nız ve sadece kavramdırlar. Hiç kuşku yoktur ki, Tanrı yadsınrna
dığı sürece, bu özlerin Tanrısal ruhta varolduklarını kabul etmek gerekir; ancak, biz onları Tanrı'da değil, kendimizde tanıyabiliriz.
/. -Aristotelesçi Kavramcılık
Aristoteles, öğretmeni Eflatun'un düşün evreni varsayımının karşısına çıktı; giderek onu gülünç bir kılığa soktu; o kadar ki, okullarda doğan bir gelenekle onun karikatürize ettiği biçim aslının yerine geçmeyi başardı'.
Ama, öte yandan, bizim Yahudi-Hıristiyan içe doğuşuna borçlu olduğumuz, o "Tanrı'nın evreni yarattığı" fikrini taşımadığından, Aristoteles, daha sonra ermiş Augustinus'un yaptığı gibi, düşün evreni yerine, Tanrısal ruhu fikirlerin otağı yapamazdı. Bununla birlikte, Eflatun 'un tözler kuramını tutmaktan da geri kalmıyordu;
ona göre, tözler birbirlerinden hiç kuşkusuz ayrılmış değildirler;
ancak, akıl onları, gerçekleşmiş oldukları bireylerde ayırıp seçer.
Nitekim, "Ben Callias bireyinde doğrudan doğruya insan türünü algılarnaktayırn. "der.
Hiç kuşku yok ki, onun için, sadece bireyler, varolanlar gerçek
tir; özler, zihnin tasarımlarından başka şey olamaz: O kavrarncıdır;
ama, bu kavramcılık, bilimi kunnaya ve giderek, görünüşe göre, ahlakı da kurmaya yeter
Aristoteles'in ünlü formülüne göre, ancak genel ve zorunlu olan nesnenin bilimi yapılır. Bilmek, varolanı, varlıkları tanımak değil, varolanın genci örneklerini, bütün olabilirliklerin (possibles) genel ve zorunlu yasalarını bilmektir.
Nitekim bilim, özlerin düzeyinde sınırlanır. Hiç kuşku yok ki, artık sorun, Eflatun felsefesinde olduğu gibi, özlerin sınırlı dünyas"ı üzerinde düşünme değildir. Çünkü, onlar, varolanların dışında bir varlık gösteremezler: Deneyimize giren gerçek varlıkların gözlem
lerinden başka bir bilgi kaynağı yoktur; bilginin görevi, bu göz
lemlerden onların temel niteliklerini ortaya çıkarmaktır. "O zaman, varoluş aşılmış ya da unutulmuş, belki de sadece ihmal edilmiş gibi görünür." (G. Marcel, Joumal Metaphysique)
İnsanın bu yolla sağlamış olduğu bilim üzerinde de ahlak kuru
lur: Ahlakçı, insanın olduğu şeye uygun gelen davranışı belirler.
Ahlak'a uygun bir biçimde yaşamak, insan özüne ya da doğasına göre yaşamaktır. Ahlak da bilim gibi özcüdür.
il. -Tommasocu Kavramcılık
Ermiş Tommaso, Aristoteles felsefesini tümüyle benimser; an
cak, Yahudi-Hıristiyan içe doğuşuna uymayan yerleri düzeltir.
Başlıca savlar - Yaratılış Kitabı 'nın da gösterdiği gibi, dünyayı Tanrı yaratmıştır; bu nedenle, o, ermiş Augustinus 'un dediği gibi, varlığa geçebilecek bütün olabilirlikleri olduğu kadar, tüm var olan varlıkların da fikrini taşır. Ama, Tanrısal fikirler, insan zekasının sahip olduğu, duyularla yaptığımız deneyin alanına giren tekil var
lıklardan genel özü çıkarmak yeteneğinin yeteri derecede açıklamış olduğu insan bilgisinde hiçbir rol oynamazlar.
Deneyimiz alanına giren somut varlıklar, madde ve biçimden oluşurlar. Biçim, düşünce evreninden inmiş, maddeyi geliştiren; ya
ni, onun üzerinde bir varlık tipini, bir özü gerçekleştiren Eflatun 'un idelcridir. İnsan zekasının kendine özgü konusu, kendini birey
selleştiren maddesel özelliklerini soyutlayarak algıladığı, işte bu tiptir, �u özdür. İnsan zekası, bu özü genel olarak ele ı::!:r ve öteki
bireylerin de buna katıldığını varsayar: Demek ki, evrenselde kalır ve somut ya da tek nesnelerin dolaysız bilgisini vermez.
Hiç kuşku yok ki, biz bireyleri de tanırız; çünkü onlarla ilgili yargıda bulunmaktayız: Şu yazı kalemi yuvarlak, kaygan, kır
mızıdır; Pierre iri, sevimli, tembeldir. Ne var ki bu bilgi dolaylıdır.
Bu yargıların öznesi, zekamıza değil de, duyularımıza dolaysız verilmiş olan, gizemli bir gerçeği gösterir; yüklemleri (predicats), kendilerini uyguladığımız bireylere uygun gelen, ama onlar olmayan genel terimlerdir. Zeka, bireyleri, bireysellikleri içinde kavramaz. Ussal bilgi, bir kimsenin eşkiilini yazan devlet memuru
nun tuttuğu yolu izler: Eğer bu iş iyi yapılırsa, defter üzerine kaydedilen gözlemlerin bütünü, sadece bir bireye uyar; ama, alınan notların herbiri daha birçok bireyde görülebilir. Milyonlarca mavi göz, çukur çene ve binlerce sağ yanağında beni olan insan göster
ilebilir; ancak, kimlik kartındaki fotoğrafta bulunan yedi, sekiz niteliği birlikte gösteren bir tek birey vardır dünyada. İnsan zekası, tekili, ancak, genellik yolundan giderek tanır, bilir: Varlıkları, bağ
landıkları özlere göre değerlendirir, düşünür.
Özgürlük mü, varoluşçuluk mu? - Şimdiye kadar söylenenlere bakarak, ermiş Tommaso 'nun felsefesinin ne ölçüde özcü olduğunu anlamak kolaydır.<3)
Bu niteliği hak eden onun varlıkbilimi (ontologie) değildir. Asıl gerçeğin fikirde ya da özde olduğunu, varolanların sadece ilintili (participc) bir varlıkları bulunduğunu kabul eden Eflatun'un görü
şünü paylaşmaz. Ermiş Tommaso'nun düşüncesinde, özellik var
oluşa verilir: Biz, özü gösteren fikirleri, var olan bireylere dayana
rak kurarız. Kuşkusuz, bu fikirler, Tanrı' da daha önceden vardırlar:
Buradan da öze belli bir öncelik tanınır. Ama, bu özlerin tüm var- (3) Varoluşçu akım, bazı Tommaso'cuları enniş Tommaso'nun varoluşçuluğunun bilincine ermeye götürdü. Dk. J.MARiTAiN, Court Tralte de l'existence et de l'existentant (Hartmann, 1947); E. GiLSON, L'etre et l'essence (Vrin, 1948).
Ama bize öyle geliyor ki, Tommasocuların edimi, ya da varlık edimi (acte d'etre), varoluşçuluk 'u ile özdeşleştirilemez. Bk. J. de FİNANCE, Connaissance de l'etre, Descle de Brouwer, 1966.
lığı, gene de yüce varolana dayanır; öyle ki, bu yolla, varoluş önceliğini yeniden kazanır.(4)
Buna karşılık, ermiş Tommaso'nun bilgi kuramı (epistemolo
gie). açık bir özcü özellik taşır. Kuşkusuz, "Somme" yazarına göre, bilimin ereği, var olanın bilgisidir; bizim deneyimizin dünyasında
ki gerçekleşmelerden bağımsız olarak özlerin bilgisi değildir. Ama, zekanın ilk üzerinde durduğu, evrensel ve zorunlu olduğu için, bi
limin de ilk konusunu oluşturan, yine evrensel ve zorunludur.
Olumsuz gerçekten, ancak, içerdiği zorunluluk dolayısıyla bilimsel bilgi sağlanabilir. (Somme theol. 1. Bölüm, 86, 3. mad.) '
Son olarak törebiliminin özcü niteliği yine buradan gelir: Ah
laka uygun olarak yaşamak, insanın özünü gerçekleştirmekten iba
rettir. Hiç kuşku yok ki, biz bu özü, varolan insanlara dayanarak yaptığımız bir soyutlama ile tasarlayabiliriz; ancak o, yaratacınm ruhunda daha yetkin ve daha buyurucu olarak bulunur; işte, Yunun filozoflarının hemen hemen hiç bilmedikleri ahlaksal yükümlülük ( obligation) bu sonuncusu üzerinde kurulur. Tanrı, bizi yaratarak, yaratılışımıza uygun davranmamızı, Tanrısal usun da bir ilintisi (participation) olan usa göre yaşamamızı ve bunun sonucu olarak da, tasarladığımız ülküsel insanlık örneğini gerçekleştirmeye çaba göstermemizi bize buyurur. İşte bu görüş açısından bakılınca, Tommasoculuk özcü bir felsefedir.
111. -Bilimci Kavramcılık
Rönesans'a kadar, dinbilim, bilimlerin kraliçesi idi; bilginin tüm öteki dallarını içine alan felsefe de onun uşağı. Bu yüzden felsefe, dinbilimsel düşüncenin baskısı altındaydı; bilginler de, yeni çağ (4) Eğer, Duns Scot ve Descartes örneğine uyularak, bu özler, Tanrısal özgür bir karara bağlanmış olsaydı, bu Tanrı görüşü sonunda, çağdaş varoluşçuluğun temel savlarından birine bile varabilirdi. Bu varsayımda, (insanca yaşamak, aklını izle
mektir) ilkesi, olumlu bir Tanrı istemi üzerine kunılnıuş olurdu. Ama, Tanrı bunun karşıtını da isteyebilirdi. Çünkü bu Sartrc'ın dediği gibi akla dayanmayan istemdir (volonte sans raison), çünkü, tüm akılların te .. ıdi odur.
bilimsel araştırmalarının özelliğini oluşturan olumlu (positive) dü
şünüşten yoksun bulunuyorlardı; bu yüzden, özlerin çözümlemesi
ne takılıp kalınıyor ve varlıkların deneysel araştırılması ile hiç uğ
raşılmıyordu.
Bilim - Başta fizik olmak üzere, bağımsız bilimler, felsefe ağa
cının gövdesinden ayrıldıktan sonra, yeni bir düşünüş biçimi, kav
ramcı birimlere (entite) ve soyut fikirlere karşı bir güvensizlik yay
dılar. Özellikle Descartes ve Bacan, Aristoteles-Tommaso felsefe
sinin baskısından kurtulmak istediler; Ortaçağ filozoflarının özle il
gili biçimlerini bıraktılar ve gerçeği açıklamak için kullana geldikleri bütün metafizik ilkelerinden kuşkuya düştüler.
Bununla birlikte, yeni bilim de, bireysel ve somut varlığa, özle
re gösterdiği ilgiden daha fazlasını gösteremedi: Bacan, yalın yapı
lar (simples natures) Descartcs ise, "açık ve seçik kavramlar" aradı.
Nesnelerin özü, gene, bilginin araştırma konusu olarak kaldı. İki yüzyıl sonra Auguste Comte pozitivizmi kurduğu zaman, bilime, genel yasaların bulunmasını erek olarak verdi: Birey, tek olan, hiç umursanmadı.
Bilimin konusu varolandır. Ama bu küçük "-dır" sözcüğü, (man
tıkçılar yargının koşacı diyorlar buna) birbirinden ayrı iki anlamda kullanılmaktadır. "Pierre ölmüştür" ve "Bikini adası okyanustadır"
dediğim zaman, bir varlığı ya da bir varlığın özel bir kipini (moda
lite) kabul etmiş olurum: Pierre artık sadece bir ceset olarak vardır;
Atlas Okyanusu 'nda da Bikini adında bir atol vardır.
"Çember, bir noktadan eşit uzaklıktaki noktaların çizdiği eğ
ridir", "Serbest düşme halinde düşen bir maddenin hızı, düşme za
manı ile orantılıdır" dediğim zaman, iş değişir. Bu durumlarda ben bir varlığı oluınlamam; bir özü tanımlar ya da bir ilişkiyi olumlamış (affirmer) olurum. Düşüncemin dışında tanımıma uygun bir eğrinin varolduğunu ileri sürmüş olmam; sadece, bu eğrinin olabilir oldu
ğunu ve tanımı yaparken, tanımladığım şeye, matematikçiye yeter
li gelen anlıksal bir varoluş yüklerim. Gene bunun gibi, bir fizikçi v=g.t yasasını söylerken, bu anda, bu formüle göre düşen bir mad
denin varlığını ileri sürmüş olmaz; �".dece, eğer bir madde, söyle-
nilen koşullarda düşerse, bu düşmenin adı geçen yasaya göre oluşa
cağını anlatmak ister.
Oysa, ermiş Tommaso ve Eflatun zamanında olduğu gibi, za
manımızda da dikkatimizi çeken bir durum var: Bireysel ve somut varlıkları, yalnız varolanları tanımayı kendine erek edinen yöntem
ler, kendilerini bir bilim olarak kabul ettirmek için çok güçlük çek
mektedirler. Sınavlarda "Tarih bir bilim midir" diye sorulmasının nedeni, bu adın ona verilmesinin tartışmalara yol açmasıdır; küre yüzeyinin bir betimi ve bir olaylar kataloğu olarak tasarlandığı zaman, coğrafyaya da bilim adını vermek tartışmalara yol açabilir.
Tersine, varlıkları soyutlayarak sadece özlerle uğraşan fiziğin ve matematiğin bilimsel kimliğinden hiç kimes kuşku etmez ve bunu aklına bile getirmez. Buna göre, bilim her zaman özcü kalacaktır, hiçbir zaman varoluşçu olmayacaktır.
Yakın zamanların bilimsel ve felsefi düşünüş biçimi, İlkçağ ile Ortaçağ bilgin ve düşünürlerinin gözünde aynı derecede değer ta
şımayan iki nitelikle de varoluşçu düşünür biçimine karış çıkar: A
kla uygunluk (rationa/ite) ve nesnellik (objectivite) kaygısı.
Descartes P. Mersenne'e şöyle yazıyordu: "Başka turlü olama
yacaklarını kanıtlamaksızın, nesnelerin var olabildiklerini söyleye
meseydim, fizik hakkıda hiçbir şey bilmediğime inanırdım." Ger
çek bilimin konusu, Aristoteles zamanında olduğu gibi, gerçek değil, zorunlu (necessaire) olan şeydir. Bilim adamı, dünyada göz
lenilen olayları akla uygun bir biçimde, matematikçiler gibi, bir dünyayı kuran temel verilerin tanımında usavurabildiği zaman do
yuma erişir. Gene aynı anlamda, ama daha fazla ataklıkla Hegel, gerçek olan her şeyin akla uygun olduğunu bir ilke olarak ortaya koyar ve ruhun (esprit) gerçekleşmesine doğru ilerleyen bir dü
şüncenin ilerleyişlerini tarihte bulduğunu ileri sürer.
Nesnellik kaygısı ve kişisel çıkarların ve öznel izlenimlerin etki
sinden çıkmak savı XIX. yy. 'da daha da genelleşti. Ve salt soğuk ve katışıksız (saf) akıl yolunu izleyerek, nesneleri olduğu gibi ve her
kese göründüğü biçimi ile ele geçiren, çıkar gözetmeyen bilginin değeri 0!duğu söylendi.
Ahlak-Varoluşçu akım, kuru ve aşırı ahlakçılığa (intellectualis
me) karşı bir tepki oldu; ama, daha çok, ahlakın laikleşmesi sonu
cunda insanlığn sürüklendiği çıkmazın bilincinden doğmuştur. Bu çıkmaz da, bir yaşam kuralını saptamak olanağının bulunmasıdır.
Descarters'ın bağlılıkla saklı tuttuğu yaratıcı ve ödünlendirici bir Tanrı 'nın varlığı fikri, XVIII. yüzyıl filozoflarınca bırakıldı: Az çok kutsallaştırılmış bir doğa, Tanrı'nın yerini aldı: Soylu ocaktan gelen insanlara ödevlerini artık o göstermeye başladı. XIX. yüzyılın sonunda halk eğitiminde, Tanrıya dayanan ahlakı bırakmak yasal olarak kararlaştırıldı ve bu arada dinsel özcülükten zihinlerde ne kalmışsa silindi: Laik ahlakın başlatıcılarına göre akıl, Tanrı is
temini bol bol doldurabilirdi. J. P. Sartre, bu tutumu aşağıdaki gibi anlatır ve karşısına çıkar:
" 1 880'e doğru, Fransız profesörleri laik bir ahlak kurmayı dene
dikleri zaman, aşağı yukarı şöyle düşünüyorlardı: Tanrı, pahalıya mal olan yararsız bir varsayımdır; onu kaldıracağız; ama, bir ah
lakın, bir toplumun, bir uygar dünyanın varolması, bazı değerlerin saygıyla karşılanması ve önsel olarak kabul edilmesi zorunludur;
soylu olmak, yalan söylememek, karısını dövmemek, çocuk doğur
mak, vb. nin önsel olarak zorunlu sayılması gerekir; öyleyse, Tanrı varolmadığı halde, bu değerlerin, okunaklı bir göğe yazılı olduk
larını ve kendi kendilerine varolduklarını göstermek için ufak bir çalışma yapmak gereği vardır. Başka bir deyişle - bana öyle geliy
or ki, Fransa' da köktencilik (radicalisme) adı verilen her türlü eğil
imi göstermektedir bu - eğer, Tanrı yoksa hiçbir şey de
ğişmeyecektir; aynı soyluluk kurallarını, gelişme ve insanlık ilkele
rini yeniden ele alacağız ve Tanrı 'yı, sessizce ve kendi kendine ölen modası geçmiş bir kuram yapacağız." (J. P. Sartre, L'existentia
lisme est un humanisme)
Böylece, laik ve Tanrıtanımaz ahlak, özcü bir felsefe üzerine ku
rulmuş oldu. Bu ahlak, yeni bir insan örneği yarattı; şimdi herkes ona yönelecek ve onu örnek alacaktı.
Çağdaş varoluşçuluğun en belirgin özelliği, her şeyden çok, örnek 1:-ir insan özünün karşısına çıkmasıdır.
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
OLAYBİLİMCİ ÖZCÜLÜK
Özcü felsefenin ilk örneğini oluşturan Eflatun'un düşün evre
ninden, Tanrıtanımaz ahlak denemelerine kadar giden uzun geliş
menin sonuna geldik: Varoluşçuluğu anlamak ve kökenlerini açık
lamak için gerekil temel fikri artık edindik, denebilir.
Burada, özcülüğün yeni bir biçimine bir bölüm ayırmamızın ne
deni, bugünkü varoluşçuların ve özellikle G.Marcel ve J. P. Sart
re'ın olaybilimci (phenomenolugue) olmalarıdır.
Olayhilimin kökenleri - Husserl'in olaybilimci oluşunun nedeni, maddesel dünyanın - ya da, ruhsal yaşamın iç dünyaya karşıtlığı yü
zünden dış dünyanın - varlığı konusunda açılmış olan tartışmalardır.
Bu konuda Aristoteles'i izleyen Ortaçağ düşünürlerine göre, tek bir özün iki metafizik ilkesi vardır: Ru!� ve madde. Örneğin, insan
özünün, bedeni maddesidir; ruhu da biçimidir: Burudan da, madde
biçimciliği (hylemorphisme) anlayışı ortaya çıkar. Yunancada
"hyle" madde; "morphe" da biçim anlamına gelmektedir.
Ancak, bu iki yapıcı ilkenin çalışması birbirinden ayrılmaz: Be
denin aldığı izlenimler, ruhta yansır ve en manevi fikirler, madde
sel sayılan imge ile birlikte oldukları zaman güç kazanırlar. Bu du
rumda, dış dünyanın doğrudan doğruya bilinmesi olanağı kolayca anlaşılmaktadır.
Descartes, Ortaçağ'ın madde ve ruhun tözbirliği kuramını kabul etmez. Ona göre, insan, bir ruhtur; tümüyle bir makine olan bedenle hiçbir ilişkisi bulunamaz. Aralarındaki birlik hayvan ruhları (esprits animaux) ile kurulmaktadır. Bu yüzden nıh, kendi sınırları içine kapanmış bulunmaktadır; ancak, kendi izlenimlerini bilebilir, ne var ki, bu özlcnimler bir kez benimsendi mi, onları açıklayacak bir dış gerçeğin varlığını kabul etmek için küçük bir akıl yürütme yeter.
Kuram gereği, öznel izlenimler dışında, insan için hiçbir şey veri olmadığından, bu yolla varılan sonucun doğruluğunu konrol etmek olanağı da kalmaz. Ve bunun mantıksal bir sonucu olarak, felsefe düşüncesi, dış evrenin varlığını ve giderek bizim ruh ya da zeka dediğimiz, düşüncenin değişmez bir ilkesinin bulunduğunu yadsımaya kadar gider. Her şey, tasarım .ve imgelerden ibaretmiş gibi görülür. Davide Hume'un ortaya attığı alaycılık (Pheno
menisme) budur.
Kant, duyularımızın bize kazandırdığı görüş (conception) ile - duyulara göre tasarımlarımız nesnelerin karşılıklarıdır - her gerçeği tasarılara indirgeyen olaycılık arasında bir uyum kurabileceğini ileri sürdü. "Bizim için, sadece olaylar vardır." dedi: Onun (noumen) dediği, nesnelerin kendiliklerine ulaşmak, hiçbir zaman bize verilmemiştir; ancak, olayları açıklamak için, bu şeyler gerek
lidir: Kendinde, (en soi) numenler vardır. Bu dış dünyayı biz bile
meyiz, ama, bu dünya vardır.
Kant'ın göstermiş olduğu tepki, felsefe düşüncesinin 'Cvrimini geciktirmekten başka şeye yaramadı. Kant'ın düşüncesini geliş
tirenler, onun oldukça mantıksız bir ':-içimde benimsemiş olduğu
numenleri bir yana attılar. Hegel ile mutlak bir idealizme kadar varıldı: Fikrinden başka gerçek yoktur, denildi.
Olaybilimci akım, Descartes'ın çıkış noktasından sorunu ele al
mak amacı ile ortaya çıktı.
Olaybilimden (pncmonenologie) genellikle anlaşılan, olayların oluşuınl.m sıra�ında yapılan, betimsel incelemedir. Vladimir Yan
keleviç 'in alay, kötü vicdan, yalan, can sıkıntısı üzerine (Alternati
ve'de) yapmış olduğu çözümlemeler, bu anlamda olaybilimsel in
celemelerdir. Bu incelemeler, bilinen ruhbilimsel gözlemlerden ancak iki noktada ayrılır: a) Gerçek bir biçimde yaşanmış olana karşı daha sıkı bir ilgi duymakla, b) Dille taşınıp aktarılan ön
yargılara karşı duyulan güvensizlikle.
Burada söz konusu olan olaybilim, sözcüğünü basit anlamı ile olay
bilimsel betimlemeler kullanan, ancak, bu betimlemeleri olayın görünüşünün ötesine ulaşmak için bir araç sayan felsefi bir yöntemdir.
Olaybilimci akımın asıl öncüsü, Alman düşünürü Edmond Hus
serl 'dir (1859-1938).
Olaybilimci indirgeme - İki yüzyıldan beri felsefe düşüncesi şu so
runa takıldı kaldı: Sadece olaylar mı vardır? Yoksa, kendinde (ensoi) varlıklar da bulunmakta mıdır? Biri ruhsal, öteki maddesel varlıklar dünyası olmak üzere, iki dünya var mıdır? Bu sorunun bir türlü zihin
den çıkarılmaması ve uzun süre çözülememesi, saf gözlemlerin - dü
şüncenin gelişmesine yalnız yol açan - yapılmasına engel olmuştur.
İşte bu yüzden Husserl, madde ve ruh gibi tözle ilgili gerçeklik
lerin varlığına bağlı sorulara yanıt vermemeyi kararlaştırmıştır.
Doğru ya da yalnış diyerek söylemekten çekinmiş ve kuşkucu Yu
nan filozoflarının salık verdikleri epokhe'yi(5) uygulamıştır. Bu onun kuşkuculuğa eğilimli olduğunu göstermez: Tersine, istediği doğruya varmaktır. Ancak, bu tartışılan sorunları "parantez arasına"
alır. Hiçbir zaman kuşku ile karşılanmayacak dolaysız sezgi veri
leriyle yetinerek, sadece olayla uğraşır. Bu felsefi davranış, kuşku-
(5) Yunanca "kuşku" anlamında sözcük. Nesnelerin varlığı ile ilgili her türlü yargıyı, ya da değerlend;ııiıeyi askıya almak, kesmek (çevirenin notu).
)anmaya değer bir neden olduğu zaman, her görüşü sistemli bir bi
çimde geri çeviren Derscartcs'in felsefesini hatırlatır. Ama, Hus
serl, pek az kuşkucu olan Discours de la Mcthode (Yöntem Üzerine Söylev) yazarından daha da az kuşkucudur. Çünkü, ·oescartes, ken
disine apaçık görünmeyen bütün fikirleri yanlış saydığı halde Husserl onları "parantez arasına" almakla yetinir.
Bu düşünsel yaşam içinde algılanan dünya, belli bir anlamda, benim için her zaman burada vardır; önceleri olduğu gibi, her durumda kendine özgü olan içeriği ile algılanmıştır. Şimdiye kadar olduğu gibi, bana görünmeyi sürdürür; ama, düşünür olarak, bana özgü durumda olan düşünsel tutum içinde, doğal deneyin varoluşsal ( existentiel) inancını taşımıyorum artık; her ne kadar, her zaman orada bulunsa ve dikkatin bakışı ile kavranılmış olsa bile, bu inancı artık geçerli bulmuyorum (E. Husserl, Meditaitinos Cartesiennes.
Colin, l 93 l ).
Nesnel dünyanın bu olaybilimsel epokhe'si (kuşku altına alın
ması), bu "değer dışı" bırakılması, bu "parantez içine" alınması, bizi tam bir hiçlikle karşı karşıya getirmez. Bir anlamı olan her şeyi bir yana ayırıp attıktan sonra, öyle bir şey karşımıza çıkar ki, her şey onunla bir anlam kazanır: Katışıksız bilinç, "ben"
Özel indirgeme - Husserl 'in olaybilimi, bilincin doğrudan do.ğruya verilerinin gerçek bir betimidir. Ruhbilim, sadece, kendini nesneye kaptırdığı halde, olaybilim düşünen özne üzerinde durur:
Onun ruhbilimi, kendi üzerine katlanmış düşüncenin ruhbilimidir, (Yaşanmışın yansız alanını) betimler, Husserl "Ben, bana özgü olan saf bilincin yaşamı ile, kendimi, saf bir benlik olarak kavramaya çalışırım" der. Beiirlemek istediği, bilinç etkenliğinin gerçek yapılarıdır; örneğin, algı, dolaysız hatırlama, anı, algı öncesi bek
leme, simgesel gösterme, andırışsal örnekleme ... (a.g.y., s. 43) Bu yapılara, Husserl öz adını verir. Ama, Husserl'i Eflatun'dan ayıran temel ayrım görülüyor. Husserl'in özleri, kendiliklerinde (en soi), ayrı bir evrende, olabilir nesnelerin ülküsel örnekleri olarak var değildirler. Nesnelerin bilinç ile ilişkilerinden doğa olgusal ver
ilerdir. Bununla bir!ikte, evrenseldirler ve böyelce kavranırlar. Bu
da, andırışlı (analogue) izlenimlerin zihinde karşılaştırılması ile değil, doğrudan doğruya somut bir durum içinde, Husserl'in özsel ( eidetique) indirgeme ya da özsel sezgi adını verdiği bir işlemle olur; bu özsel indirgemede, veri olan, biçime ya da öze indirgenir.
Bu yolla elde e_dilen olay bilimsel özler, bir bakıma ruhun ya da bil
incin yapılarından başka bir şey değildir.
Oysa, bilincin temel yapılarından biri, onun yönelişli olmasıdır, nesnelere doğru, (tendere in) yönelmesidir: "Bilinç, her zaman bir şeyin bilincidir" diye tekrarlar Husserl. Nitekim, Descartes'ın "dü
şünüyorum"unu benimsemez: "Her zaman bir şey düşünülür" der;
dolaysız veri olan, ego cogito (düşünüyorum) değildir; ego cogito cogitatum (düşündüğümü düşünüyorum) dur; düşünülen nesne düşünce olgusu kadar dolaysız bir veridir.
Kuşkusuz, bilinç nesneye çeşitli biçimlerde yönelir. Şimdiki za
man olarak, geçmiş olarak ya da gelecek olarak; gerçek ya da olabilir olarak; varolarak ya da uzaktaki bir şey olarak; sevikn ya da korku
lan olarak; hoşlanılan ya da tiksinilen olarak ... Ama hep bir nesneye, yani kendisi olmayan, kendisi dışında bulunan bir şeye dönüktür.
Nitekim, genel kanıya ve klasik ruhbilimc aykırı olarak, bilinç, olaybilimciye içeriksiz, boş görünür. Bu fikri. Heidegger ve J. P.
Sartre yeniden ele alacaklardır. Ama, Husserl 'ci parantezi kaldır
dıkları ve nesnelerin varlığı üzerine yargıda bulunmaktan çekin
medikleri için bilincin hiçbir şey olmadığını da ekleyeceklerdir.
Değerlerin olaybilimsel özcüliiğü - Bilincin deneysel etken
liğinin evrensel yapılarını inceleyen Husserl gibi olaybilimcilerin yanında, Almanya'da başka olaybilimcilcr de vardır; bunlar, aynı yöntemle, bilincin ahlaksal etkenliğinin temel kurallarını buldukla
rını; başka bir deyişle, "değerözlcri" belirlediklerini ileri sürerler.
Bunu da, bilincin heyecansal yönelişini gözlemekle yaparlar.
İki isim belirteceğiz: Max Scheler ( 1874-1928) ve Nicolai Hartman ( 1882-1 950).
Sheler, kendilerinden kazandığımız bilinçten bağımsız olarak değerlerin bir hcyccan�al (emotionnel) sezgisi bulunduğunu ve bu değerlerin zonınlu olarak Tanrı'da bulunduğun•• ileri sürer; Buna
karşılık, Nicolai Hartman, değerleri ortaya atabilmek için, Tan
rı 'nın zorunlu olmadığını söyler. Değerler kendiliklerinden vardır;
Eflatun 'un düşünsel evrenine benzer bir evren kurarlar. Biz, doğru, iyi ve güzel hakkında yargıda bulunurken, başvurduğumuz ilkeleri oradan alırız.
Uzun zamandan beri, varlığın (etre) varoluşunkinden ayrı bir alanı olduğu; yani, gerçek nesnelerin ve gerçek bilincin alanından ayrı bir alanı olduğu biliniyor. Eflatun buna fikirler dünyası, Aristoteles biçim (eidos) dünyası diyorlardı. Yakınçağ filizoflan ise özün (essentia) dünyası diyorlardı. Yakınçağda bir zaman hakların
dan yoksun kaldıktan sonra ve öznelcilik tarafından uzun süre bi
linmezlikten gelindikten sonra, günümüzde, varlığın bu alanı, olay
bilim özler alanı dediği şeyde, oldukça saf bir içimde, yeniden değer kazanmaya başladı" (Nicolai Nartman, Ethik, Berlin, 1926)
Değerlerin bu özcülüğü, bizi başladığımız noktaya getirir:
Eflatun 'un gerçek özcülüğüne, çağdaş varoluşçuluğu ve onun ruh
larda bıraktığı boşluk izlenimini, karşıtlama ile kavramak için, onun göıiiş açısından bakmak gerekir.
İKİNCİ KİTAP
VAROLUŞÇU FELSEFE
Varoluşçular, savlarını, bir dizge (sistem) içinde birleşmiş bir bütün olarak ortaya koyacak yerde, dolaylı bir biçimde anlatıl
masını yeğ tutarlar: Roman ya da dram biçiminde düşgücü yapıt
ları; içten günlükler ve kişisel yaşamın bir yankısını veren benzeri yapıtlar ...
Genellikle varoluşçuluğun öncüsü olarak bilinen Danimarka'lı Sören Kierkegaard bu biçimde çalışmıştır; ona göre, varoluşsal (exitsentiel) gerçeklik başkasına iletilemez. Bize kalırsa, bu, onun, daha sonra yöntem değerine yükselttiği doğal güçsüzlüğünden başka şey değildir. Kavramları açıklamak, sezilen fikirleri araların
da bağlayıp birleştirmek için hiçbir kaygı duymaz: "Varoluşsal kavramlara gelince, bunların tanımlanmasından kaçınmak istemek, işin inceliğini anlamış olmaktır."(6)
(6) L.CHESTOV'un aktarması, Kieri...:ı:aard et La philosiphle eııistentlelle, s. 36-37.
Kiergaard, ölümünden sonra, profesörlerin felsefesini ele alıp bölümlere, kısımlara ve paragraflara ayrılmış bir fikir dizgesi ola
rak ortaya çıkaracaklarını aklına getirince öfkeden ve şaşkınlıktan hop kalkardı. (7) Onu satırların arasından okumak ve dile getir
mediklerini sezip anlamaya çalışmak gerekir; söylediğine göre, onun kağıdı filigranlıdır.(8) Bu tür yapıtların yorumunun ancak sezgilere dayanabileceği anlaşılıyor.
Günümüzde, varoluşçu öğretinin daha dolaysız bir biçimde an
latıldığı da doğnıdur. Düşgücüne dayalı bazı yapıtlarda, günlük ya
şantının olayları, sahneye konan kişiler aracılığı ile, açık bir bi
çimde anlatılmaktadır: Simonc de Bcauvoir'in Le Sang des Autres (Başkalarının Kanı) adlı yapıtı.
Ne var ki, bu yapıtlar, güçlük bakımından, Ortaçağ gerileme devrinin toplu iğne başı üzerine tartışmalarla dolu yapıtlarından daha da ilerdedir. Nitekim, bu yüzden çabuk bıkılıp bir yana atılı vermişlerdir. Bizim kanımıza göre, Varlık ile Hiçlik 'i satır satır okumak sabrını gösterenleri saymak için iki elin on parmağı yeter de artar bile; hele her yerini anladıklarını açıkça ileri süreceklerin sayısı daha da azdır.
Bunun fçin, varoluşçuluk ya. da varoluşçuluklar konusunda bir fikir vermek için düşgücü yapıtlarının oluşturduğu kuramsal ya da dolaysız açıklamaları ve dolaylı açıklamaları çok görmemek ge
rekir.
Gerçekten, ne kadar varoluşçu düşünür varsa, o kadar varoluş
çuluk vardır. Bununla birlikte, bütün varoluşçularda ortaklaşa bulu
nan bazı savları bir yana ayırıp çıkarmaya çalışacağ.ız. Daha sonra, Tanrı 'nın varlığı gibi temel bir sorunun çözülmesinde birbirinden ayrılan iki özel varoluşçuluğu anlatacağız.
(7) L.CHESTOV a.g.y. s.37. Hcidcggcr'in yaptığı da bu olmuştur: Danimar
ka' lının dinsel düşüncesini lailklcştircrck. onu bir dizge biçmine sokmuştur: "Hei
degger'den önce, Kierkcgaard, deneme. nıhbilim, estetik alanlarında; ya dinbilim
ei, ya edebiyatçı olarak biliniyordu ( . . . ) Heidcrgger"d.:n sonra, felsefe alanında yerini aldı." E.Ll: V iNAS.
(8) Joumal (Seçmeler). 1 . s. 90, G .. ::imard. 1 94 1 .
/. -Genel Fikir
BİRİNCİ BÖLÜM
GENEL OLARAK VAROLUŞÇULUK
Sözcüğün kendisinin de gösterdiği gibi, varoluşçuluk, her şey
den önce, varoluş (existence) üzerine vurgu yapmak eğilimiyle ni
telenir. Varoluşçuluk. özlere, olabilirlere (possibles), soyut kavram
lara ilgi duymaz: Matematik düşüncenin tam karşıtıdır; ilgisi var olana ya da daha doğrusu, var olanın varoluşuna dönüktür.
So1111111111 felsefesi -Varoluşçuluk, her şeyden önce, asıl gerçeğe dönmektir. Gabriel Marccl, "Ben kendi hesabıma, gerçeğin diş izi adını verdiğim o şeyi açığa vurmayan her yapıtın, gerçek bir felse
fi nıtclik taşıdığını yadsımaya, eğilimliyim" der.
Ne var ki. genellikle. kafa eğitimimizin bir sonucu olarak, bizler bireylerde. �:1ların ortaklaşa taşıdıkları, tiplerini gerçekleştir.�1ekte
kullandıkları şeyleri algılarız; kendilerine özgü olan gözümüzden kaçar. Daha önceden edinmiş olduğumuz ulamlarla (categories) onlara yaklaşırız ve bildiklerimiz, gördüklerimizi fark etmemize engel olur. Bunun gibi, iç yaşantımızı, doğuşunun özgünlüğü içinde gözleyecek yerde, daha açık bir kavrayışa ulaşabilmek için, onu, klasik ruhbilim çerçevesi içine sokmaya zorlarız; böylece, açıklık ararken, doğruyu elmizden kaçırırız.
Bir varoluşçu zıt bir tutumu benimser. Kendisinde bulunmayan bir mantığı iç yaşantımıza sokmak amacı ile zeka işe karışmadan önce, onun alçalıp yükselmesini olduğu gibi vermeye çalışır. Kier
kegaard der ki: "Varoluşçuluğun istediği, düşüncelerin, ilk coşkun
luğun göbek bağı ipiyle ortaya çıkıp görünmesidir." "Soyut zeka, somutu soyut bir biçimde anlamaya çalıştığı halde, öznel düşünür (ya da varoluşçu), tersine, soyutu somut olarak kavramak ister." Bu nedenle, varoluşçu düşünce, öğretilerden çok, roman ve piyeslerde daha iyi anlatılır, nitekim, Simone de Deauvoir şöyle der: "Felsefe özün betimini yapsa bile, varoluşun ilk fışkırışını, tam, tek ve geçi
ci gerçekliği içinde ancak roman canlandırabilir." (l 'existentia
lisme et la sagasse des nations, s. 1 19).
Varoluş felsefesi - Ancak şu noktayı da belirtelim ki, klasik çerçevelerin ve kavramların dışında kalan, yaşanmış durumların bu betimlemeleri varoluşçuluğa özgü değildir. Olaybilimcilerde de görülür bu durumlar. Varoluşçuluk somuta dönüştür; ama, hepsi bu kadar da değildir. Gerçekten, tekil varlıkları teklikleri içinde tanı
maya çalışmak boşuna bir çabadır; çünkü, her zaman, ne oldukları, önünde, bireysel olsalar bile öz olmaktan gene de geri kalmayacak olan kendi özleri önünde, duraklayacaktır; yoksa, var olmaları olgusuna, varoluşlarına ulaşılamazdı.
Öte yandan, genel olarak varoluş üzerine düşünmek de, ilke olarak söz konusu olamaz. Çünkü bu yeniden soyut kavramlar içine düşmek ve varoluşun kendini bir öz haline getirmek olur ki, bu da bir çelişkiyi içerir.
Ayrıca bir varoluşçu, düşüncesini, onun var olduğu üzerinde toplayabilı"".ck için, ne olduğunu bir yana iterek, varoları!n salt
