TÜRKÇE AMAÇ YANTÜMCELERİNİN DERLEM-TEMELLİ EŞYAPI İNCELEMESİ 1

(1)

ATASOY, G. EDEBİYAT FAKÜLTESİ (2020)

362

Makale Bilgisi: Atasoy, G. (2020).

Türkçe Amaç Yantümcelerinin Derlem-temelli Eşyapı İncelemesi.

DEÜ Edebiyat Fakültesi Dergisi, Cilt:

7, Sayı: 2, ss. 362-385.

Article Info: Atasoy, G. (2020).

Corpus-based Collostructional Analysis of the Turkish Purpose Clauses. DEU Journal of Humanities, Volume: 7, Issue: 2, pp. 362-385.

Kategori: Araştırma Makalesi Category: Research Article Gönderildiği Tarih: 18.08.2020 Date Submitted: 18.08.2020 Kabul Edildiği Tarih: 16.09.2020 Date Accepted: 16.09.2020

TÜRKÇE AMAÇ YANTÜMCELERİNİN DERLEM-TEMELLİ EŞYAPI İNCELEMESİ¹

Gülsüm Atasoy^* ÖZ

Bu çalışmada Türkçe amaç tümcelerindeki sözcüklerin ve dilbilgisel yapıların kesiştiği öngörülerek bu yapılar bütüncül bir şekilde değerlendirilip ele alınacaktır.

Bu çalışma kapsamlı bir araştırmanın küçük bir uygulamasıdır. Bu amaçla sondan çekimli bir dil olan Türkçe amaç anlatan kuruluşların eşyapı çözümlemesinin (Stefanowitch ve Gries, 2004) nasıl yapabileceğini görmek için derlemden veri alınarak küçük bir uygulama yapılmıştır. TUD (v3.0) yazılı metinlerinde –mAk için, -mAsI için, -mAk üzere kuruluşları sorgulanmış ve elde edilen eşdizim satırları incelenerek Türkçe amaç kuruluşlarının eşyapıları çözümlenmiştir. Bunun sonucu olarak, bu yapıların eşsözcüklerle (collexemes) güçlü bağlar kurduğu; bu sayede de bu yapıların eşdeğişkenler (covarying lexemes) aracılığıyla kendine özgü anlamsal bir eğilim gösterdiği; her bir kuruluşun anlam sınıfına göre gruplandırıldığında ayırıcı tipik bir anlam ortaya koyduğu gözlemlenmiştir. Burada gözlenen düzenlilikler Türkçede amaç kuruluşlarının kültürün oluşturduğu amaç edinme ilişkini sağlayan etkenlerin bir göstergesi olabilecekleri biçimde yorumlanabilir.

Anahtar Sözcükler: Amaç kuruluşları, eşyapı çözümlemesi, eşsözcük, eşdeğişken

CORPUS-BASED COLLOSTRUCTIONAL ANALYSIS OF THE TURKISH PURPOSE CLAUSES

ABSTRACT

A construction is any linguistic expression, no matter how concrete or abstract, that is directly associated with a particular meaning or function, and whose form or meaning cannot be compositionally derived. According to the collostructional method, it

1 Bu çalışma İzmir Dilbilim Çevresi tarafından düzenlenen “Dilbilim Buluşmaları 14”

bilimsel etkinliğinde sunulmuştur.

* Dr. Öğr. Üyesi, Toros Üniversitesi, gulsumatasoy@hotmail.com, ORCID:0000- 0002-5931-4499

(2)

363

covers abstract syntactic structures like phrasal categories, argument structures, tense, aspect, mood, etc. Constructional approach views both lexicon and grammar as consisting of meaningful units, and hence of linguistic signs. In view of this, this study will analyse Turkish purpose constructions according to the collostructional approach (Stefanowitch and Gries, 2004). The data is derived from TUD (v3.0) and the purpose constructions –mAk için, -mAsI için, -mAk üzere are analysed according to the collostructional analyses approach. The analyses show that these constructions form strong correlations with the collexemes they appear with. Thus, their covarying lexemes also point that they have certain semantic tendencies. They display distinctive collexeme tendencies.

Keywords: purpose constructions, collostructional analysis, collexeme, covarying collexeme

1. GİRİŞ

Amaç tümcesi belirteçlik tümcesinin bir türüdür. Buna göre, önce belirteçlik tümceleri genel olarak şu şekilde tanımlanabilir:

Belirteçlik tümcecisi, belirteç işlevi gören yantümcelerdir. Türkçede belirteçlik tümceleri çekimli (finite) ve çekimsiz (non-finite) olarak karşımıza çıkmaktadır (Göksel ve Kerslake, 2005). Çekimsiz olanlar çok sayıda bulunmakla birlikte yaygın olarak da kullanılmaktadırlar. Çekimli olanlar ise Farsçadan Türkçeye geçmiş olan ki kullanımlarıdır. Örneğin,

(1) Koca-sın-a düşkün ol-malı [ki masa-sın-da o-nun üç tane resm-i var].

Çekimsiz belirteçlik tümceleri eyleme yantümce ekleriyle bağlanmaktadır ve kimi durumlarda tümcenin eylemi ilgeç veya ad tümcesiyle nitelenmektedir. Örneğin:

(2) [Masa-sın-da koca-sı-nın üç tane resm-i ol-duğ-un-a göre] on-a düşkün olmalı. (Göksel ve Kerslake, 2005, s. 399)

Bu doğrultuda Türkçede amaç tümceleri aşağıdaki yapılarla ifade edilmektedir:

(i) için ilgeci (örn. Senin için kek yaptım)

(ii) uğruna ilgeci (örn. Bir hilal uğruna Yarab ne güneşler batıyor) (iii) çekimli belirteçlik yapıları diye ve ki ([Kışın üşü-me-ye-lim diye]

kalorifer yaptırdık.) Çantamı dolaba koydum [ki kimse al-ma-sın (diye)],

(iv) çekimsiz belirteçlik -mAk için, -mAsI için, -mAyA, -mAk üzere yapılarıyla işaretlenmiş yantümceler (Göksel ve Kerslake, 2005).

Sözdizimsel olarak amaç tümceleri ise sözdizimsel birimlerin yerine göre betimlenmektedir. Bunların bazılarını aşağıda örneklendirebiliriz:

(3)

364

(i) -mAk ile kurulan belirteç tümceciğinin açık özneleri yoktur. Bu kullanımlarda anlaşılan özne anatümcenin öznesinden farklı olduğu yapılar (1) Çocuk, [dondurma al-mak için] biz-den para iste-di.

(2) Çocuğ-a [dondurma al-mak için] para ver-di-k.

(ii) -mAsI için ile kurulan belirteç tümceciğinin öznesinin anatümcenin öznesinden farklı olduğu yapılar

(3) Çocuğ-a [dondurma al-ma-sı için] para ver-di-k.

(iii) -mAsI için ile kurulan belirteç tümceciğinin öznesinin açık olduğu yapılar (4) [Anne-m-in kışın üşü-me-me-si için] acaba ne yapabiliriz?

(iv) -mAk için amaç anlatan belirteç tümceciğinin yönelim durum ekiyle çekimlendiği yapılar

(5) Ayşe [kızını görmey]-e gitti.

Amaç anlatan tümceler, anlamsal düzeyde ele alındığında anlambilimsel olarak sınıflandırılmaktadır.

(i) Anlaşma gösterir: -mAk üzere: en az iki taraf arasında uzlaşılmış planlı bir anlaşma gösterir.

(6) [Tülin İstanbul’a gelince yeniden buluşmak üzere] ayrılmışlar o gün.

(ii) Amaç gösterir: -mAk için yan ve ana tümcenin öznesinin aynı olduğu durumlarda

(7) [Kışın üşü-me-mek için] kalorifer yaptırdık.

Bu dilbilimsel çözümlemelere rağmen amaç anlatan yapılar kullanımda belirsizlik yaratabilmektedir. Bu yüzden de bu gibi kullanımlar için amaç anlatan yapıların ayırıcı özellikleri özellikle betimlenmiştir.

(i) amaç yapıları özne ve özne olmayan sözcük arasında belirsizlik oluşturabilir:

(8) * O, kitabı kardeşim için eleştirmek üzere bana verdi.

* She gave the book to me for my brother to review it (Bach, 1982, s.35).

? kitabı eleştirecek kardeş mi?

(4)

365

? kitabı eleştirecek ben miyim?

(ii) Amaç yantümceleri zamanda geleceği işaret etmektedir (Aksan&Aksan, 2000; 2003).

(9) Kitabı kardeşime vermek için getirdim.

(iii) amaç anlatan yantümcelerin eylem seçimlerinde sınırlamaları vardır.

(10) a. *Eleştirmeye okuyorum ‘I read in order to review it’

b. Eleştirmek için okuyorum. (Bach, 1982).

Alanyazından da anlaşılacağı üzere Türkçe amaç tümcelerini açıklamak için bu tümceler birçok açıdan ve farklı dilbilimsel yöntemlerle ele alınmış ve betimlenmeye çalışılmıştır.

Bütün bu çözümlemelere bakıldığında, amaç tümcelerindeki sözcüklerin ve dilbilgisinin birbirinden farklı nitel özellikleri olduğu düşünülerek ayrı incelenmektedir. Ancak bu çalışmada amaç tümcelerindeki sözcüklerinin ve dilbilgisel yapılarının kesiştiği öngörülerek bu yapılar bütüncül bir şekilde değerlendirilip ele alınacaktır.

Birinci bölümde eşyapı çözümlemesi ve derlem dilbilimdeki veri inceleme yöntemlerine değinildikten sonra eşyapı çözümlemesinin odağı betimlenecektir. İkinci bölümde araştırmanın deseni ve yöntemi açıklanacaktır. Üçüncü bölümde ise çalışmanın bulguları tartışılacak ve son bölümde elde edilen sonuçlar değerlendirilecektir.

2. Derlem-dilbilimdeki veri inceleme yöntemleri ve eşyapı çözümlemesi Bir dili sözlükçeleri (lexicon) ve dilbilgisi kuralları oluşturur. Dilde sözlükçe ve dilbilgisi birbirinden farklı nitel özellikleri olduğu düşünülerek ayrı incelenmektedir. Buna göre sözlükçeler sözcüksel birimlerden (lexical item) oluşurken, dilbilgisi soyut sözdizim kurallarından oluşur. Ancak eşyapı çözümlemesine göre sözcüksel birimlerin ve dilbilgisel yapıların bir yerde kesiştiği varsayılmaktadır.

Eşyapı çözümlemesi (collostructional analysis) bir derlem dilbilim çözümleme yöntemidir. Buna göre; eşyapı çözümleme yöntemi ile dilbilgisel yapılar bilişsel kuramına ve araçlarına dayanarak derlem dilbilim yaklaşımıyla incelenmekte bu sayede sayısal değerler aracılığıyla sözcüksel birimlerin söz konusu yapılarındaki dizi (slot) çekimleri belirlenebilmektedir.

Diğer bir deyişle, eşyapı çözümlemesi, eşdizim çözümlemesinin (collocational analysis) dilbilgisel yapıdaki uzantısıdır. Dolayısıyla, bu çözümleme yöntemi aracılığıyla sözcüklerin ve dilbilgisel yapıların oluşturduğu bağlar ve etkileşimleri incelenebilmektedir. Burada sözcük ve sözdizim ayrımı yapılmadan dilin dilsel işaretlerden oluştuğu düşünülerek

(5)

366

sözcükler ve dilbilgisi yapıları anlamlı bir bütün olarak ele alınıp incelenmektedir (Stefanowitch ve Gries, 2003).

2.1. Eşyapı Çözümlemesi

Derlem dilbilim alanında çalışan araştırmacıların temel olarak kullanmış oldukları veri inceleme yöntemleri aşağıda sunulmaktadır. Bu bağlamda çalışmayla ilişkilendirilen çözümleme yönteminin amacı ve ayırt edici özellikleri betimlenmiştir.

Eşdizim yöntemi (Collocation analysis): Sözcük boyutunda dilsel tercihleri doğrusal (linear) bir düzlemde ele alarak sözcüklerin diğer belli sözcüklerle bir arada görünme eğilimlerini (co-occurrence preference) ortaya koymaktadır (Sinclair, 2001; Baker, 2004).

Küme söz yöntemi (colligation analysis): Sözdizim boyutunda belirli sözcüklerin birlikte göründükleri sözcük türleri arasındaki doğrusal düzlem eğilimlerini ortaya koymaktadır. (Biber, 1988; Hunston, 2001).

Dilbilgisel örüntü yöntemi (pattern grammar) (Hunston and Francis, 2000;

Sinclair, 1991): Sözcükler ve dilbilgisinin birbiriyle ilişkili olduğunu, çok sözcüklü ifadelerin de burada önemli bir bağ oluşturduğunu ortaya koymaktadır. Buna göre, sözcükler ve dilbilgisi dilsel işaretler olarak ilişki kurmaktadır. Bu yaklaşımı kullanan dilbilgisi modellerine örnek:

Construction Grammar (kuruluş dilbilgisi), (Fillmore 1985, 1988; Kay &

Fillmore 1999; Lakoff 1987; Goldberg 1995,1999), Emergent Grammar (Hopper 1987; Bybee 1998), Cognitive Grammar (bilişsel dilbilgisi) (Langacker 1987, 1991)) dilbilgisel örüntü (Demirhan, 2020) verilebilir.

Eşyapı çözümleme yöntemi (collostructional analysis), Stefanowitch ve Gries, 2003): sözcük ve dilbilgisini bir arada ele alıp derlem dilbilim yöntemiyle inceleyerek kurduğu ilişkileri daha açıklayıcı şekilde ortaya koymaktadır. Bu yöntemin amacı, dilbilgisel betimlemeyi yeterince artırmak ve dilbilim kuramlarına veri sağlamaktır. Bu yöntemin avantajları, dilbilgisel kuruluşların (grammatical constructions) anlamını betimlerken daha nesnel bir yaklaşım sağlamak; dilbilgisel yapının (grammatical structure) tercih ettiği belirli dizilerin hangi sözcük anlamı sınıfıyla ilişkide olduğunu ve bunun ölçüsünü belirlemektir.

Eşyapı çözümleme yönteminin kuramsal arkaplanı, Kuruluş Dilbilgisi (construction grammar) varsayımlarına (Lakoff, 1987; Goldberg, 1995) dayanmaktadır. Buna göre, bir kuruluş (construction), ne kadar soyut ya da somut olursa olsun belirli bir anlam ve işlevle doğrudan ilişkili bir dilsel ifadedir. Sözcük, biçim-anlam ilişkisiyle oluşmaktadır. Dilbilgisi soyut sözdizim kurallarıyla oluşmaktadır. Kuruluş yaklaşımına göre ise sözcükler ve dilbilgisi birbiriyle ilişkili anlamlı birimlerden oluşmaktadır.

(6)

367

Eşyapı çözümlemesi temelde üç ilişkiye bakmaktadır. Bu üç ilişkiyi şöyle özetleyebiliriz:

Eşsözcük çözümlemesi (collexeme analysis): Belirli bir kuruluş dizisinde başsözcüğün (lemma) çekim derecesini ölçmektedir.

Ayırıcı eşsözcük çözümlemesi (distinctive collexeme analysis):

İşlevsel olarak aynı kuruluşlar arasından başsözcüğün belli bir kuruluşu diğer kuruluşa tercih etme derecesini ölçmektedir.

Eşdeğişken sözcük çözümlemesi (covarying collexeme analysis): Bir kuruluş dizisindeki başsözcüklerin aynı kuruluşun diğer dizisindeki başsözcüklere çekim derecesini ölçmektedir.

2.2. Eşyapı Çözümlemesinin Odağı

Bir derlem dilbilim yöntemi olarak eşyapı çözümlemesinde de sıklığın ayırt edici işlevi vardır. Eşyapı çözümlemesinde sözcüklerin ve kuruluşların sıklıklarına bakılmaktadır. Bu bir bakıma eşdizim istatistik türüyle aynıdır.

Eşyapı çözümlemesi sayesinde sözcüklerin ve kuruluşların sadece gözlenen eşdizimlerinin ham sıklıklarına ulaşılmaz; sözcüklerin ve kuruluşların eşyapıdaki çekim derecesi hesaplanmaktadır. Bu çekim dereceleri p-değeri, fisher-yates kesin testi, log-olasılık gibi testler aracılığıyla hesaplanmaktadır.

Diğer eşdizim istatistiklerinden farkı ise, sözcük-sözcük ilişkisi yerine, sözcük-kuruluş (sözdizim örüntüsünü (syntactic patterns)) ilişkisini

ölçülmektedir (Stefanowitch ve Gries, 2003). Örneğin Stefanowitch ve Gries (2004b, s. 225)’ın İngilizce “into” ettirgen kuruluşunu incelemişlerdir. Bu çalışmaları aşağıda örnekleriyle birlikte özetlenmiştir:

a. He tricked me into employing him.

‘Onu işe aldırmak için beni kandırdı.’

b. His aim was to force the Government into holding a plebiscite.

‘Amacı referandum yaptırmak için hükümeti kandırmaktı.’

c. He had been coerced and terrorized into absconding.

‘Kaçması için zorlandı ve korkutuldu.’

“Into-causative (ettirgen)” kuruluşunda iki yüklem (predicate) vardır.

Ana eylem (neden ilişkisini kuran neden yüklemi (causative predicate)) ve into ile işaretlenen sonuç yüklemi (result predicate). Bu iki yüklem sistematik olarak eşdeğişkendirler. Stefanowitch ve Gries (2004b) özellikle İngilizce

“into” ettirgen yapısında neden yüklemi ile sonuç yüklemi arasında kullanılan hep aynı sözcüklerin sıklıkla birbiriyle eşleştiğini, dolayısıyla, bu yapıda sıklıkla birbiriyle eşleşmelerinin anlamlı nedenleri gösterdiğini belirtmektedir. Bu eşleşmelerin iki neden göstergesi olabilir.

1) ettirgen yapı türüne bağlı bilişsel etki

(7)

368

2) olası neden-sonuç ilişkisi ve çerçeve bilgisine bağlı kültürel etki.

Özetlemek gerekirse, eşyapı çözümlemesi aracılığıyla eşleşmelerin ortaya konması sonucu, neden bu eşleşmelerin diğerlerine oranla sıklıkla tercih edildiğini; bunun bilişsel ve kültürel etkilerin yansıması olabileceğinin varsayımıyla dil-kültür ilişkisini açıklamaya çalışmaktadır. Aslında bu yöntem yapıları ve dil kullanıcılarının sıklıkla kullanım eğilimlerini inceleyerek yapının kültüre yansımasını betimlemeye çalışmaktadır. Diğer bir deyişle, o kültür o yapıyı kullanarak belirli anlambilimsel çerçevelere gönderimde bulunarak düşüncelerini ifade etme eğilimindedir. Örneğin, Stefanowtich ve Gries (2004b) araştırmalarının sonucunda İngilizce into ettirgen kuruluşunun HİLE (TRICKERY) ve İNANÇ (BELIEF) anlambilimsel çerçevelerini baskın olarak tetiklediğini öne sürmektedir.

Dolayısıyla Into kuruluşu İngilizcede bu çerçevelerle baskın ilişki kurarak tipik ettirgen sonuç çerçevesine bağlı kültürel bir bilgiyi yansıttığını savunmaktadırlar.

3. Araştırma Deseni ve Yöntemi

Bu çalışmanın iki temel amacı vardır. Öncelikli olarak sondan çekimli bir dil olarak Türkçenin eşyapı çözümlemesinin nasıl yapılabileceği, ne gibi durumlarla ve zorluklarla karşılaşılacağını betimlemek çalışmanın temel amaçlarıdır. Bu betimleme yapılırken aşağıdaki noktalar dikkate alınacaktır:

 Derlem verisi kullanımlarıyla eşyapı yöntemini uygulamak,

 Bu yöntemin sondan çekimli bir dil olan Türkçe’de dilbilgisel bir yapıya (Türkçe amaç tümleçlerine) nasıl uygulandığını genel çerçevesiyle göstermek,

 Türkçe amaç anlatan dilbilgisel yapıların anlamını tanımlamak ve hangi belirli dizileri (slot) seçtiğini veya hangi belirli sözcük kümeleriyle sınırlı kaldığını belirlemek,

 Türkçe amaç tümcelerinin hem sözcüğün hem de dilbilgisinin belirlilik derecesiyle (specificity degree) çeşitli anlamlı birimlerin kaynağı olabileceğini göstermek.

Yukardaki amaçlara ulaşabilmek için bu çalışma amaç anlatan –mAk için, - mAsI için, -mAk üzere kuruluşlarının birlikte göründüğü sözcüklerle kurduğu eşyapı ilişkisini konu edinmektedir ve özelde aşağıdaki araştırma sorularına cevap aramaktadır.

1. Bu kuruluşlar eşyapı çözümlemesi sonucunda eşsözcüklerle (collexemes) nasıl bağlar kurmaktadır?

2. Amaç anlatan bu kuruluşlar, eşdeğişkenler (covarying lexemes) aracılığıyla kendine özgü anlamsal bir eğilim göstermekte midir?

(8)

369

3. Her bir kuruluş anlamsal sınıfına göre gruplandırıldığında ayırt edici, tipik bir anlam ortaya koymakta mıdır?

Araştırma sorularını cevaplandırmak için TUD (v3.0) (Aksan vd., 2012) yazılı metinlerden -mAk için, -mAsI için, -mAk üzere kuruluşları sorgulanmış ve elde edilen eşdizim satırları incelenmiştir.

TUD’tan elde edilen verinin incelenebilmesi için %95 doğruluk %5 hata payına göre seçkisiz örneklem oluşturulmuş ve veriler bu örneklem üzerinden incelenmiştir. Veri AntConc (Anthony, 2019) yazılımıyla sorgulanmış ve loglikelihood hesaplama yöntemi ile hesaplanmıştır. Bir başka deyişle, eşleşmeleri en yüksek olasılığa göre hesaplanmıştır (Oakes, 1998; Baayen, 2008; Gries, 2009; Aksan&Demirhan, 2014). Sözcükler ve amaç tümceleri (-mAk için, -mAsI için, -mAk üzere) arasındaki ilişki gücünü belirlemek için derlem dilbilim yöntemiyle eşyapı çözümlemesi gerçekleştirilmiştir.

4. Bulgular ve Tartışma

Öncelikle derlemden çekilen veri üzerinden Türkçe amaç anlatan –mAk için, -mAsI için, -mAk üzere kuruluşlarının oluşturduğu eşyapı ilişkisini görebilmek için bu kuruluşların birlikte göründüğü sözcükler tek tek incelenmiştir². Sonrasında ise, gözlenen sıklık değeri temel alınarak; her bir kuruluşun eşyapı çözümlemesindeki ayırt edici özelliklerini görebilmek için her kuruluştaki ilk 10 eşsözcüğünün anlam sınıfına bakılmıştır. Aşağıdaki tablolarda her kuruluşun ilk 10 eşsözcüğünün anlam sınıfı bulunmaktadır.

-mAsI için

En sık kullanılan ilk 10 eşsözcük Anlam sınıfı

sırası Eşsözcük Sıklık

1 olması 906 Katkısız eylem (light

verb)³

2 olabilmesi 488 Katkısız eylem

2 Her bir amaç kuruluşunun sol1’e göre eşsözcük sıklık dağılımları ek olarak verilmiştir.

3 Bu çalışmada katkısız eylem olarak belirtilen ‘et-, yap-, ol-’ eylemlerinin dışındakiler arasında katkısız eylem olma derecesi çalışmanın bu aşamadaki amacı doğrultusunda göz ardı edilmiş; çalışmanın bu aşamasındaki uygulanabilirliği açısından eylemin eşdizimliliklerineodaklanarak genel bir sınıflandırma yapılmıştır.

Dolayısıyla bu çalışmada katkısız eylem terimi eylemlerin “kendi başlarına duramayan ve adsıllarla birlikte kullanılma” (Butt, 2004; Karimi-Doostan, 2005;

Kearns, 2002; Uçar, 2008) ölçütü temel alınarak şemsiye bir terim olarak kullanılmıştır.

(9)

370

3 sağlanması

(güvenliğin, istikrarın, barışın vb)⁴

351 Katkısız eylem

4 edilmesi (kamufle, telafi) 329 Katkısız eylem

5 gelişmesi

(sektörün, bitkinin, ticaretin vb)

301 Durum değişikliği eylemi

6 korunması

(hakların, sağlığının, soğuktan, yağmurdan vb)

295 Muhafaza etme eylemi (keeping characteristic

property) 7 etmesi (devam, yardım) 293 Katkısız eylem 8 yapılması (gereğinin, işin) 287 Katkısız eylem 9 alınması (satın, geri, vb) 237 Katkısız eylem 10 gelmesi (hale, meydana vb) 231 Katkısız eylem Tablo 1: -mAsI için- ilk 10 eşsözcüğün anlamsal sınıfı tercihi

-mAk için

En sık kullanılan ilk 10 eşsözcük Anlam sınıfı

1 etmek (elde, ikna) 2981 Katkısız eylem

2 almak (satın, altına) 1836 Katkısız eylem

3 olmak 1836 Katkısız eylem

4 yapmak 1380 Katkısız eylem

5 sağlamak (uyum, güvenlik, geçim) 1245 Katkısız eylem

6 korumak

(haklarını, çıkarlarını, kendini vb)

property) 7 vermek (karar, cevap vb) 918 Katkısız eylem 8 ulaşmak (hedefe, amaca vb) 872 Katkısız eylem

4 Eşsözcüğün öncesinde gözlenen sözcükler anlaşılır olması için parantez içerisinde verilmiştir.

(10)

371

9 önlemek

(bunu, kaybını, -sorun- çıkmasını)

property)

10 anlamak

(olduğunu, olmadığını vb)

795 Algı eylemi (perception verb) Tablo 2: -mAk için ilk 10 eşsözcüğün anlamsal sınıf tercihi

-mAk

üzere En sık kullanılan ilk 10 eşsözcük Anlam sınıfı

1 olmak 8023

Amaç anlatmayan katkısız eylem 2 etmek (temin, devam) 483 Katkısız eylem 3 yapmak (görüşme, inceleme) 427 Katkısız eylem 4

gitmek (yer adı-yönelme

durum ekiyle çekimlenmiş) 320

Yol eylemi (transfer verb)

5

kullanılmak (gemi olarak,

yapımında ) 305 Faaliyet eylemi

6

sağlamak (güvenliği,

uygulanmasını vb) 260 Katkısız eylem 7 almak (ele, satın ) 252 Katkısız eylem 8 vermek (karar, cevap) 245 Katkısız eylem

9

başlamak (x tarihten,- yer ve zaman

DEN) 206

Amaç anlatmayan başlama eylemi (begin

verbs) 10 Görüşmek (konuyu, ile ) 187 Görüşme eylemi

Tablo 3: -mAk üzere ilk 10 eşsözcüğün anlamsal sınıf tercihi Bu hesaplama amaç tümcesindeki eylem dizisinde (predicate slot) her sözcüğe uygulanmış ve eşyapıdaki bağın gücü belirlenmeye çalışılmıştır. Bu üç kuruluşun birlikte göründüğü eşsözcüklerin anlamsal sınıfına bakıldığında neredeyse hepsinin katkısız eylemler olduğu görülmektedir. Ancak kullanımlarında özelleştikleri de gözlenmektedir. Amaç anlatan -mAsI için, - mAk için, -mAk üzere kuruluşlarının eşsözcük tercihleri aşağıdaki eğilimleri gösterdiği gözlenmiştir:

(11)

372

 -mAsI için diğer kuruluşlara oranla baskın şekilde eylem dizisindeki eşsözcük tercihlerinde ettirgen yapıyı tercih etme eğilimindedir.

 -mAk için kuruluşlarında diğer kuruluşlara oranla eylem dizisinde eşsözcük seçimlerinde çeşitlilik yüksektir

 -mAk üzere kuruluşları diğer kuruluşlara oranla eylem dizisinde eşsözcük seçimlerinde daha kısıtlı davranmaktadır.

Bu aşamadan sonra sıklıkları değerlendirilerek her üç kuruluşta da üst sıralarda ortaklaşan sözcükler belirlenmiştir. Aşağıdaki tabloda bu ortaklaşan eylemler alfabetik sıraya göre verilmiştir.

-mAsI için

-mAk için -mAk üzere

Ortaklaşan

Eylemler Sıklık Sıra Sıklık Sıra Sıklık Sıra

al- 179 18 1836 2 252 7

başla- 108 39 133 95 206 9

bulun- 116 34 130 99 132 13

et- 287 7 2981 1 483 2

gel- 231 9 170 75 107 18

ol- 906 1 1836 3 8023 1

ver- 142 29 918 7 245 8

yap- 163 21 1380 4 427 3

Tablo 4: Amaç tümceleriyle güçlü ilişki kuran eylem dizisindeki en sık ortaklaşan eşsözcükler

Tablodan da görüldüğü üzere, Türkçe amaç anlatan kuruluşların ortaklaşan eylemleri almak, başlamak, bulunmak, etmek, gelmek, olmak, vermek, yapmak’tır.

4.1. Amaç kuruluşlarında olmak eşsözcük örneği

Amaç tümcelerindeki eylem dizisinde ortaklaşan eşsözcük olarak en sık olmak katkısız eyleminin belirgin bir biçimde kullanıldığı görülmüştür. Bu nedenle olmak katkısız eyleminin Türkçe amaç anlatan kuruluşlarda hangi eşsözcükleri tercih ettiği anlam ve kullanım açısından ayırt edici özellikleri gösteren bir bilgi olabileceğinden, her bir amaç kuruluşu için olmak katkısız eyleminin eşsözcük tercihlerini görebilmek için ilk 10 sırada yer alan eşsözcük incelenmiştir. Aşağıdaki tabloda log-olasılık testine göre alınmış sıklık dağılımları ve eşsözcükleri yer almaktadır.

(12)

373

Tablo 5: olmak katkısız eyleminin amaç tümcelerindeki eşsözcük (collexeme) tercihleri

Bu kısımda olmak eyleminin amaç tümcelerindeki örnek satırları açıklayıcı olması için aşağıda verilmiştir:

(3) -mAsI için kuruluşlarının örnek satırları

a) görüntülü efektler ile arttırabilir, sunumunuzun başarılı olması için bağlantılar oluşturabilir

b) üçlü bir anne görünüşünün, âilemin mutlu olması için gerekli olduğunu düşünüyorum.

c) zaten ev için harcıyordum ben. Bana yardımcı olması için birisini tutmak istemiştim

d) sokakta yaşayan arkadaşımızın da bir eve sahip olması için çalışmalar yapacağım.

e) ikilmeye başlandığı zamanlarda insanlara kolaylık olması için düğmeler sağa dikilmiştir.

(4) -mAk için kuruluşlarının örnek satırları

a) uçacaktı birazdan. Hata yapmadı, ama emin olmak için bir daha saydı.

b) gibi adanın bütün halkı İtalyanlara yardımcı olmak için adeta seferber olmuşlardı.

c) olmak için beyninize ihtiyacınız var. Başarılı olmak için beyninize ihtiyacınız var.

d) Evlendim artık mutlu olacağım. Elbette mutlu olmak için evlenilir.

Aksini düşünen

(13)

374

e) in Efendi vârisleri, eski mülklerine sahip olmak için açtıkları davayı kaybettiler.

(5) -mAk üzere kuruluşlarının örnek satırları

a) İnsanlarda mevsimsel salgınlara yol açanları da dahil olmak üzere A tipi grip virüslerinin

b) Türkiye'nin durumunu Fransa ve Almanya başta olmak üzere AB ülkelerine anlatmakta zorluk

c) girdiğiniz bilgiyi, parolanızı hatırlamada yardımcı olmak üzere eposta adresinize gönderecektir

d) gerçekleştireceği düşünsel eklemlemelerde yardımcı olmak üzere bilimsel metinlerde sık kullanılır.

Örneklerden de anlaşılacağı üzere -mAsI için, -mAk için kuruluşları belirgin olarak amaç işaretlerken -mAk üzere kuruluşunun temel işlevi amaç anlatmaktan çok baskın olarak gerçekleşmesi planlanan bir olayın odağını işaretlemektir. olmak üzere kuruluşunda amaç işaretleyen tek eşsözcük yardımcı eşsözcüğüdür. Bu da aslında bir hedef olan yardımcı olmayı işaretlediği için amaç anlatımını kazanmıştır. Bu nedenle, aşağıda baskın şekilde amaç işaretlemediği için olmak üzereyi dışarda tutarak olması için ve olmak için kuruluşlarının ortaklaşan ve farklılaşan eşsözcükleri incelenmiştir.

Ortaklaşan eşsözcükler

Farklılaşan eşsözcükler

Olması için

Başarılı Mutlu Sahip Yardımcı

Kolaylık Sağlıklı

Gözlü Sakin Kalıcı

Olmak için

Emin Engel Destek

Mani Üye

Tablo 6: Amaç kuruluşlarında ortaklaşan ve farklılaşan eşsözcükler Bu eşleşmeler çerçeve anlambilime dayanan ve neyin amaç edildiğini gösteren kültüre özgü çerçeveleri gösterebilmektedir (Gries ve Stefanowitch, 2004a).

Buna göre sıklıkla eşyapı kuran ortaklaşan eşsözcükler arasından başarılı, mutlu, sahip (BENLİK ALGISI), yardımcı (DESTEK İLİŞKİSİ)

(14)

375

olmak/olması için Türkçe için neyin amaç edildiğini gösteren anlamsal çerçevenin (semantic frames) göstergesi olabilir.

Farklılaşan eşsözcükler ise her bir amaç kuruluşunun kendine özgü eğilimlerini göstermektedir:

 olması için: kolaylık (DESTEK İLİŞKİSİ), sağlıklı (SAĞLIK), gözlü (GÖRÜNÜŞ), sakin (MİZAÇ), kalıcı (ZAMAN) anlamsal çerçeveleri ifade etmektedir.

 olmak için: emin (ALGISAL AKIL YÜRÜTME “perceptual closure”), engel, mani (ENGEL İLİŞKİSİ), destek (DESTEK İLİŞKİSİ) anlamsal çerçeveleri ifade etmektedir.

Sonuç olarak amaç tümceleriyle güçlü ilişki kuran eylem dizisindeki en sık ortaklaşan eşsözcüklerin katkısız eylemler olduğu gözlenmektedir.

Katkısız eylemin anlamı beraber göründüğü tümlemeye (complementation) bağlı olduğu için eşyapılarda da katkısız eylemlerin eşdizimine bakılmalıdır.

Ancak bu çalışmada kullanılan verinin büyüklüğünden ötürü amacımız amaç tümcelerinin olmak eşsözcüğü için anlam sınıflarını tek tek açıklamak değil, sadece farklı anlam ilişkileri kurduklarını göstermektir. Bu anlam ilişkileri sayesinde amaç tümcesindeki farklı eylemlerin farklı eğilimleri olduğu bulgulanmıştır. Aynı zamanda kuruluşun geçtiği metin türü de anlam seçiminde belirleyicidir. Örneğin, -mAk üzere ile amaç anlatan kuruluşlar haber ve bilimsel metinler gibi resmi söylemlerde diğer kuruluşlara oranla daha sık tercih edilmektedir.

4.2. Amaç kuruluşlarında eşdeğişken eşsözcük çözümlemesi (covarying collexeme analysis): Bulunmak örneği

Çalışmanın bu aşamasına kadar genel anlamda amaç kuruluşlarının hangi eşsözcükleri sıklıkla tercih ettikleri üzerinde durulmuştur. Ancak şimdiye kadar üzerinde durulan sonuçlara kıyasla daha özel bir konumda bulunan bulunmak üzere, bulunmak için ve bulunması için gibi amaç anlatan kuruluşların eşyapılarını ve birbirinden ayırt edici yönelimlerini görebilmek için eşdeğişken eşsözcük çözümlemesi yapılması gerektiği düşünülmüştür.

Amaç anlatan eşyapıların eşsözcük 1 ve eşsözcük 2 olarak adlandırılan solundaki ve sağındaki eşsözcük tercihlerine bakarak bu eşsözcüklerin eşdeğişkenlik gösterip göstermediği incelenmiş ve nasıl bir eşyapı kurdukları bu bölümde betimlenmiştir. Eşyapılar çözümlenirken özellikle Türkçenin biçimsel özellikleri göz önünde bulundurulduğunda, eylem dizisini belirlemek ve derlem işleme yazılımları aracılığıyla sorgulamak kolay olmamaktadır.

Özellikle “eşsözcük1-amaç kuruluşu-eşsözcük2” diziliminde eşsözcük2 sabit bir dizide olmadığı için dizileri incelemek ve eşyapılarını çözümlemek güçtür.

Bu yüzden ilk aşamada amaç kuruluşlarında bulunmak eşsözcüğünü seçmemizdeki temel neden, derlem verisindeki sayısal dağılımın sıklık bakımından bu çalışmanın amacına göre daha kolay kontrol edilebilmesidir.

(15)

376

Eşsözcük 1 Bulunmak üzere Bulunmak için Bulunması için

Eşsözcük 2

Bu bağlamda, bulunmak sözcüğünün sözlük tanımının yol gösterici olacağı düşünülmektedir. Çünkü tanımına göre her bir amaç kuruluşu farklı bir eşyapı oluşturabilir. Sözlük tanımı için Türk Dil Kurumu (TDK) ve Ötüken sözlük (ÖTS) (Çağbayır, 2017) tanımlarına bakılmıştır. TDK 3 tanım verirken ÖTS daha ayrıntılı bir tanımlama yaptığı için bu çalışmada ÖTS tanımlarından yararlanılmıştır. Bulunmak sözcüğünün tanımları şöyledir:

TDK- Bulunmak tanımı

1. nesnesiz Bulma işine konu olmak:

Yerde para bulundu.

2. -de Herhangi bir durumda olmak:

"Az sonra ikramda bulunmak için mutfaktan çıktığında, gençlerin avluda konuştuklarını gördü." - Ayşe Kulin

3. -de Bir yerde olmak:

"İçinde bulunduğumuz tarihte Osmanlı Devleti'nin temelleri çökmüş, ömrü tamam olmuştu." – Atatürk

ÖTS- Bulunmak tanımı [bul-un-mak] edil. f.

1. Arama sonucu veya rastlantı olarak elde edilmek.

2. Ortaya çıkarılmak, keşfedilmek.

3. İcat edilmek.

4. Kanaate varılmak.

5. Sağlanmak, temin edilmek.

6. dönşl. (Bir yerde) olmak.

7. gçsz. f. (Yardımcı fiil) herhangi bir durumda olmak.

Bu tanımlara göre aşağıda her bir amaç kuruluşunun çözümlemesi yapılmış sonrasında ise eşyapıları tablolaştırılmıştır.

(16)

377

Sözlük tanımları (1sol-1 sol) eşsözcükleri 1. Arama sonucu veya rastlantı olarak

elde edilmek. X

2. Ortaya çıkarılmak, keşfedilmek. X

3. İcat edilmek. X

4. Kanaate varılmak. X

5. Sağlanmak, temin edilmek. Katkıda (13)⁵, (görüş/fikir) alışverişinde (7), danışmalarda (3),

önerilerde (2), tavsiyelerde(2)

6. dönşl. (Bir yerde) olmak. x

Temaslarda (20), incelemelerde (15), incelemede (2), görüşmelerde (10), hazır (4), fedakarlıkta (2), faaliyetlerde

(2), etkinliklerde (2), düzenlemelerde (2), çalışmalarda (2) Tablo 7: Bulunmak üzere sözlük tanımları eşleşmesi

Tablodan da anlaşılacağı üzere bulunmak üzere kuruluşu sağlamak- temin etmek ve herhangi bir durumda olmak anlamlarıyla kullanıldığında amaç işaretlemektedir. Bulunmak üzere kuruluşunun sağlamak anlamıyla en sık katkıda eşsözcüğüyle (örn. katkıda bulunmak üzere) görünürken herhangi bir durumda olmak anlamıyla en sık temaslarda (örn. Temaslarda bulunmak üzere) eşsözcüğüyle görünmektedir. Aşağıda “eşsözcük1-bulunmak üzere- eşsözcük2” kuruluşu incelenerek amaç anlatan kullanımlarında bulunmak üzere’nin eşyapıları belirlenmiştir.

Eşyapıları Örnek bağımlı dizin satırları Temaslarda -bulunmak üzere-

(zaman/yer) (yol eylemleri) gelmek/gitmek/ziyaret etmek

Büyükelçi Thomas Weston, Türk ve Rum liderlerle temaslarda bulunmak

üzere bugün adanaya geliyor.

İncelemelerde -bulunmak üzere- (yer) yol eylemleri

görev yapan personel bu ayın 15'i ile 20'si arasında incelemelerde bulunmak

üzere Afganistan'a gidecek" dedi.

5 Parantez içindeki sayılar derlemde görünme sıklıklarıdır.

(17)

378

Katkıda -bulunmak üzere- faaliyet eylemleri, yaratma eylemleri (faaliyet

yap-, sivil merkezler kur-, sosyal amaçlara hizmet et- vb.)

Arıcılığın geliştirilmesine katkıda bulunmak üzere Merkez Arıcılık

Araştırma Enstitüsü Kuruldu.

Görüşmelerde -bulunmak üzere- (zaman, yer) yol eylemleri

Filistin Başbakanı Mahmut Abbas, "Yol Haritası"nın uygulanması konusunda

görüşmelerde bulunmak üzere bugün Kudüs'te biraraya gelecek.

Görüş alışverişinde -bulunmak üzere-

(hedef kurum/kişi) iletişim eylemleri Blair, konuyla ilgili görüş alışverişinde bulunmak üzere Erdoğan'ı aradı.

(etkinlik) hazır -bulunmak üzere - (etkinlik yeri) yol eylemleri

Galatasaray Üniversitesi'nin kuruluş anlaşmasının imza töreninde hazır

bulunmak üzere liseye gitti

Önerilerde -bulunmak üzere -(kurum) yaratma eylemleri

program kontenjanlarının belirlenmesi gibi konularda Yükseköğretim Kuruluna

önerilerde bulunmak üzere Öğretmen Yetiştirme Milli Komitesi kurulmuştur.

Tablo 8: bulunmak üzere’nin eşyapıları ve örnek bağımlı dizin satırları Tablo (8)’de görüldüğü üzere eşsözcük1 temaslarda iken bulunmak üzere eşsözcük2 olarak temasın nasıl yapılacağını odaklayan (zaman/yer) (yol eylemleri) gelmek/gitmek/ziyaret etmek gibi eşsözcüklerle eşyapı kurmaktadır. Katkıda eşsözcüğüyle eşleştiğinde ise eşsözcük2 konumunda faaliyet eylemleri, yaratma eylemleri (çalışmak, kurmak vb) ile eşyapı kurduğu gözlenmektedir.

Aşağıda bulunmak için kuruluşunun tanım çözümlemesi yapıldıktan sonra ortaya çıkardığı eşyapılar listelenmiştir.

Sözlük tanımları (1sol-1 sol) eşsözcükleri 1. Arama sonucu veya rastlantı olarak

elde edilmek. X

2. Ortaya çıkarılmak, keşfedilmek. X

3. İcat edilmek. X

4. Kanaate varılmak. X

(18)

379

5. Sağlanmak, temin edilmek. Katkıda (37), yardımda (4), destekte (2)

6. dönşl. (Bir yerde) olmak. Orada (3)

Temaslarda (4), faaliyette (4), görüşmelerde (3), girişimlerde (3),

şikayetinde (2), müdahalede (2), incelemelerde (2), girişimde (2), Tablo 9: Bulunmak için sözlük tanımları eşleşmesi

Bulunmak için kuruluşu amaç anlatırken bulunmak üzere kuruluşunda olduğu gibi sağlanmak, temin etmek ve herhangi bir durumda olmak tanımlarıyla kullanıldığı gözlenmiştir. Diğer bir ayırt edici kullanım ise bir yerde olmak anlamıyla bir tek bu kuruluşla ve orada eşsözcüğüyle eşleşerek kullanılmıştır. Bulunmak üzereden farkı ise bulunmak için temin etmek anlamıyla eşsözcük çeşitliliğindeki azlıktır. Bu anlamda sadece katkıda, yardımda ve destekte eşsözcükleriyle eşleşmiştir. Herhangi bir durumda olmak anlamıyla eşsözcük çeşitliliği gözlense de bu iki anlam arasından eşsözcük olarak en sık katkıda ile eşleştiği görülmektedir. Eşyapılar buradaki anlamları doğrultusunda oluşmaktadır.

Eşyapılar Örnek bağımlı dizin satırları

Katkıda/yardımda/destekte -bulunmak için- faaliyet eylemleri, yaratma eylemleri (verbs of

creation)

(BETAV), Bitlis dışında yaşayan Bitlisliler kente katkıda bulunmak için 1987'de kurdu.

Onlara göre âyin güneşin doğmasına katkıda bulunmak

için yapılıyor olmalıdır.

Orada -bulunmak için- yol eylemleri

Hiç kimsenin sabahın o saatinde orada bulunmak için bir nedeni

olamaz

Elazığ Bölge Müdürü, işini gücünü bırakmış, orada bulunmak için taa Elazığ'dan

kalkıp gelmiş Mücadele/müdahale -bulunmak için- faaliyet

eylemleri (action verbs)

girişim sırasında da Macaristan'a askeri müdahalede bulunmak

için hazırlanmışlardır.

Temaslarda/görüşmelerde/incelemelerde - bulunmak için- nakil eylemleri (verbs of

transfer), yol eylemleri

söylüyoruz. Aliyev

"Hızlandıralım" diyor. Oğlunu temaslarda bulunmak için ABD'ye göndermiş. O "

Tablo 10: bulunmak içinin eşyapıları

(19)

380

Bulunmak için kuruluş eşyapılarına bakıldığında da hepsinde olduğu gibi eşsözcük1’in anlamı eşsözcük2’yi belirlemektedir. Bulunmak için, bulunmak üzereden farklı eşyapılar oluşturmaktadır. Bu da her bir kuruluşun kendine özgü eğilimlerinin olduğunu göstermektedir. Örneğin, “Orada - bulunmak için- yol eylemleri” eşyapısında orada eşsözcüğüne bağlı olarak - bulunmak için- gelmek, gitmek vb. gibi yol eylemleriyle eşleşme eğilimindedir.

Aşağıda bulunması için kuruluşunun amaç anlatan anlamları ve eşyapıları çözümlenmiştir:

Sözlük tanımları (1sol-1 sol) eşsözcükleri 1. Arama sonucu veya rastlantı

olarak elde edilmek.

Yerinin (6), kayıpların (3), askerin (3), çocuğun (2), sandığın (2), plakanın (2),

kızının (2), kişilerin (2) 2. Ortaya çıkarılmak, keşfedilmek. x

3. İcat edilmek. x

4. Kanaate varılmak. x

5. Sağlanmak, temin edilmek. Yardımda (2), Çözüm (13)

6. dönşl. (Bir yerde) olmak. x

Uyanık (3), (gözetim) altında (2), davranışta (2)

Tablo 11: Bulunması için sözlük tanımları eşleşmesi

Bulunması için kuruluşunun da sağlanmak, temin edilmek ve herhangi bir durumda olmak anlamlarıyla amaç işaretlediği gözlenmektedir. Ancak ayırt edici bir özelliği ise sadece bu kuruluşun arama sonucu veya rastlantısal olarak elde edilmek anlamıyla kullanılmasıdır. Bu anlamla bu kuruluş hem eşsözcük çeşitliliği hem de sıklığı bakımından diğer anlamlara oranla fazladır.

Bulunmanın üzerindeki iyelik ekinin bu anlamı tetiklediği gözlenmektedir.

Aşağıda bulunması için kuruluşunun eşyapıları tablolaştırılmıştır:

Eşyapılar Örnek bağımlı dizin satırları

Yerinin/kişilerin/nesnelerin -bulunması için -faaliyet eylemleri, başlama

eylemleri

yapmış oldukları çalışmalarında plaka bölgesi yerinin bulunması için bulanık

mantık yöntemini kullanmışlar.

belirlenen bebeği bırakan kişi ya da kişilerin bulunması için araştırma

başlattı.

(20)

381

Çözüm -bulunması için- iletişim eylemleri

çözüm için masaya oturdu. O çerçevede çözüm bulunması için müzakere

yapmaktadır.

Yardımda -bulunması için -faaliyet eylemleri

Diğer Avrupa ülkelerinden daha fazla yardımda bulunması için ABD'ye

yapılan baskılara rağmen Bush yönetiminin bu yönde yeterince hızlı

davranmadığı görülüyor.

Uyanık -bulunması için- faaliyet eylemleri

zihnidir." "Millî bilincin ayakta kalabilmesi ve uyanık bulunması için dil

ve tarih uğrunda çalışmaya mecburuz.

Tablo 12: bulunması içinin eşyapıları

Bulunması için kuruluşunun ayırt edici kullanımına baktığımızda ise

“Yerinin/kişilerin/nesnelerin -bulunması için -faaliyet eylemleri, başlama eylemleri” eşyapısı görülmektedir. Buna göre kayıp olan nesne/kişinin bulunması için aramak, bakmak vb. faaliyet eylemleri veya arama başlatmak gibi başlama eylemleriyle eşsözcük kurduğu görülmektedir.

Sonuç olarak, bulunmak eşsözcüğüyle amaç kuruluşlarının birlikte bazı kullanımlarda aynı yönelimi gösterseler de her bir kuruluşun kendine özgü eğilimler gösterdiği gözlenmektedir. Örneğin, bulunma eşsözcüğü her üç kuruluşta da “Sağlanma, temin etme” ve “durumunda olma” tanımlarını işaretlemektedir. Ortaklaşan tanımları ve kullanım sıklıkları şöyle özetlenebilir:

“Sağlanmak, temin edilmek" tanımında eşsözcük tercihleri

bulunmak üzere: Katkıda (13), (görüş/fikir) alışverişinde (7), danışmalarda (3), önerilerde (2), tavsiyelerde(2)

bulunmak için: Katkıda (37), yardımda (4), destekte (2) bulunması için: Yardımda (2), Çözüm (13)

“herhangi bir durumda olmak” tanımında eşsözcük tercihleri

bulunmak üzere: Temaslarda (20), incelemelerde (15), incelemede (2), görüşmelerde (10), hazır (4), fedakarlıkta (2), faaliyetlerde (2), etkinliklerde (2), düzenlemelerde (2), çalışmalarda (2)

bulunmak için: Temaslarda (4), faaliyette (4), görüşmelerde (3), girişimlerde (3), şikayetinde (2), müdahalede (2), incelemelerde (2), girişimde (2)

bulunması için: Uyanık (3), (gözetim) altında (2), davranışta (2)

(21)

382

Buna göre “Sağlanmak, temin edilmek" ve “herhangi bir durumda olmak”

tanımlarında bu üç kuruluş arasından eşsözcük tercihinde en fazla çeşitliliği bulunmak üzere gösterirken en az çeşitliliği bulunması için göstermektedir.

Bunların anlamsal eğilimleri de ayrıca dikkat çekmektedir.

Ayrılan tanımlar ve eşsözcük tercihleri de şu şekilde özetlenebilir:

“(Bir yerde) olmak.” tanımı bulunmak için: Orada (3)

“Arama sonucu veya rastlantı olarak elde edilmek” tanımı

bulunması için: Yerinin (6), kayıpların (3), askerin (3), çocuğun (2), sandığın (2), plakanın (2), kızının (2), kişilerin (2)

Sözlük tanımları arasından bulunmak eşsözcüğüyle amaç gösteren bu kuruluşların belirli bir anlamla ilişkilendiği gözlenmektedir. Bu durum, bu kuruluşların bu anlamlarla özelleştiğini gösterebilir.

Eşyapılar çözümlenirken özellikle Türkçenin biçimsel ve sözdizimsel özellikleri göz önünde bulundurulduğunda eylem dizisini belirlemek ve yazılımda sorgulatmak kolay olmamaktadır. Özellikle “eşsözcük1-amaç kuruluşu-eşsözcük2” diziliminde eşsözcük2 sabit bir dizide olmadığı için dizileri incelemek ve eşyapılarını çözümlemek kolay olmamaktadır. Örneğin, bulunmak için amaç kuruluşunun eylem dizisi belirlemesini aşağıdaki örneklerle açıklanabilir.

a. çözüm bulunması için müzakere yapmaktadır.

Eşsözcük 1 Eşsözcük2

b. yardımda bulunması için ABD'ye yapılan baskılara rağmen Bush yönetiminin bu yönde yeterince hızlı davranmadığı görülüyor.

Eşsözcük 1 Eşsözcük2

a ve b örneklerinde eşsözcük1 amaç kuruluşu bulunması içinin hemen solunda (a. Çözümde, b. Yardımda şeklinde görünmektedir. Bunu derlem sorgu aracına sol1 araması yaparak sonuç getirtebiliriz. Ancak amaç kuruluşundaki eşsözcük2 öğesini a örneğinde bulunması için kuruluşunun sağ1’inde görünürken b örneğinde bulunması için kuruluşundan sonra araya yantümceler girdiği için sırasındaki tutarlığı yakalayıp derlem sorgu aracında düzenli bir arama yapmak zordur. Dolayısıyla bu durumda araştırmacının

(22)

383

her bir bağımlı dizin satırını eşsözcük2’yi belirlemek için elle yapması gerekmektedir. Bu da araştırma için bir zorluk oluşturmaktadır.

5. SONUÇ

Kapsamlı bir araştırma olarak planlanan Türkçe amaç kuruluşlarının eşyapı çözümlemesinin bir bölümü olarak bu çalışmada bir uygulama yapılmıştır.

Özellikle son ekli bir dil olan Türkçe amaç anlatan kuruluşların eşyapı çözümlemesinin nasıl yapabileceğini görmek için temsil yeterliliği olan derlemden veri alınmış ve çözümlemesi derlem dilbilim yöntemi kullanılarak yapılmıştır.

Bu uygulamanın sonunda, bu yapıların eşsözcüklerle (collexemes) güçlü bağlar kurduğunu; bu sayede de bu yapıların eşdeğişkenler (covarying lexemes) aracılığıyla kendine özgü anlamsal bir eğilim gösterdiğini, her bir kuruluşun anlamsal sınıfına göre gruplandırıldığında ayırıcı tipik bir anlam ortaya koyduğunu gözlemlemekteyiz.

Eşyapı çözümlemesi aracılığıyla (i) kuruluşların eşsözcükleri belirlenebilir (ii) kuruluşların ayırıcı eşsözcükleri belirlenebilir (iii) kuruluş içindeki farklı dizilerin eşdeğişken eşsözcük çözümlemesi yapılabilir.

Burada gözlenen düzenliliklerin Türkçe amaç kuruluşlarının oluşturulmasında ve şekillendirilmesinde olası neden-sonuç ilişkisi ve çerçeve bilgisine bağlı Türk kültürü etkisiyle ortaya çıkan amaç edinme ilişkisini gösterdiği varsayılmaktadır.

Gerçekleştirilen bu pilot çalışmanın devamında, eşyapı çözümlemesiyle Türkçede amaç kuruluşlarının eylem dizisindeki eşsözcükleri ve eşdeğişken eşsözcükleri belirlenerek gözlenen düzenlilikler betimlenecek ve çözümlemelerin geçerliliği artırılmaya çalışılacaktır. Türkçenin biçimsel özellikleri göz önünde bulundurulduğunda eylem dizisini belirlemek ve derlem araçlarında sorgulatmak kolay olmamaktadır. Özellikle “eşsözcük1- amaç kuruluşu-eşsözcük2” diziliminde eşsözcük2 sabit bir dizide olmadığı için diziler genişletilerek ve inceleme kriterleri geliştirilerek incelemeler yapılacaktır. Bunun sonucunda bu yöntemin odağı kapsamında eşdeğişken eşsözcüklerin çözümlemesiyle Türkçe amaç kuruluşlarının dile yansıması sonucu Türkçe amaç edinilen çerçeveler belirlendikten sonra bir kültürel gösterge olarak Türkçe neyin amaç edinildiği betimlenmeye çalışılacaktır.

(23)

384

KAYNAKÇA

Aksan, M., ve Demirhan, U. U. (2017). -sA bile: Türkçede sözcüklerarası örüntüler.

Makaroğlu, B., Bekar, İ. P. & Arıca-Akkök, E. (Ed.) 30. Ulusal dilbilim kurultayı bildirileri (s. 43-50) içinde. Dilbilim Derneği Yayınları: Ankara.

Aksan, Y., ve Demirhan, U. U. (2014). Türkçe ulusal derlemi (TUD) arayüz özellikleri: Tanıtım ve uygulama. S. N. Büyükkantarcıoğlu, I. Özyıldırım, E. Yarar, & E. Yağlı (Ed.), 27. Ulusal Dilbilim Kurultayı Bildirileri (s. 280- 290) içinde. Ankara: Türkiye

Aksan, Y. vd. (2012). Construction of the Turkish National Corpus (TNC).

Proceedings of the eight international conference on language resources and evaluation (LREC 2012). Istanbul: Turkiye. Erişim Addresi:

http://www.lrecconf.org/proceedings/lrec2012/pdf/991_Paper.pdf

Aksan, Y., ve Aksan, M. (2003). Postpositions in Turkish: Adverbial use and aspectual properties. A. S. Özsoy ve diğerleri (Ed.). Studies in Turkish Linguistics: Proceedings of the tenth international conference in Turkish linguistics, August 16-18, 2000 (s. 175-184) içinde. Istanbul: Boğaziçi University Press.

Aksan, Y., ve Aksan, M. (2000). Üzere ilgecinin sözdizimsel ve anlambilimsel görünümleri. F. Ö. Ekmekçi ve diğerleri (Ed.). XIV. Dilbilim kurultayı, 27- 28 Nisan 2000: Bildirileri (s. 85-93) içinde. Adana: Çukurova Üniversitesi Yayınevi.

Anthony, L. (2019). AntConc (Version 3.5.8) [Computer Software]. Tokyo, Japan:

Waseda University. Erişim Adresi:

https://www.laurenceanthony.net/software

Bach, E. (1982). Purpose clauses and control. P. Jacobson, G. K. Pullum (Ed.). The nature of syntactic representation içinde. Spinger: Netherlands.

Baker, P. (2004). Querying keywords: Questions of difference, frequency, and sense in keywords analysis. Journal of English linguistics 32(4), 346-359.

Biber, D. (1988). Variation across speech and writing. Cambridge, England:

Cambridge University Press.

Butt, M. (2004). The light verb jungle. G. Aygen, C. Bowern & C. Qninn (Ed.) Papers from the GSAS/Dudley House Workshop on light verbs Harvard Working Papers in Linguistics. (s. 1-49) içinde. Cambridge.

Çetintaş Yıldırım, F. (2004) The syntactic and semantic analysis of the Turkish converbs. (Unpublished M.A thesis). Sosyal Bilimler Enstitüsü. Mersin Üniversitesi.

Demirhan, U. U. (2020). Construction of corpus-based predicate argument structure dictionary of Turkish: A methodological study. (Unpublished Ph. D.

Thesis). Sosyal Bilimler Enstitüsü. Mersin Üniversitesi.

Erguvanlı Taylan, E. (2015) The phonology, and morphology of Turkish. Boğaziçi University Press: İstanbul.

(24)

385

Gries, S. Th., ve Stefanowitsch, A. (2004a). Extending collostructional analysis: A corpus-based perspectives on 'alternations'. International journal of corpus linguistics. 9(1), 97-129.

Gries, S. Th. ve Stefanowitsch, A. (2004b). Co-varying collexemes in the into- causative. In M. Achard & S. Kemmer (Ed.). Language, Culture, and Mind (s. 225-36) içinde. Stanford, CA: CSLI.

Göksel, A., ve Kerslake, C. (2005). Turkish: a comprehensive grammar. London:

Routledge.

Hunston, S. (2001). Colligation, lexis, pattern, and text. M. Scott & G. Thompson (Ed.). Patterns of text: In honour of Michael Hoey (s. 13–33) içinde.

Amsterdam: John Benjamins.

Karimi-Doostan, G. (2005). Light verbs and structural case. Lingua 115, 1737-1756.

Kearns, K. (2002). Light verbs in English. Erişim tarihi: 27 Ağustos 2020. http adresi:

http://www.ling.canterbury.ac.nzfkate/lightverbs.pdf

Sinclair, J. Mc. H. (1991). Corpus concordance collocation. Oxford: Oxford University Press.

Stefanowitsch, A., ve Gries, S. Th. (2005). Co-varying collexemes. Corpus linguistics and linguistic theory. 1 (1), 1-43.

Stefanowitsch, A., ve Gries, S. Th. (2003). Collostructions: Investigating the interaction between words and constructions. International journal of corpus linguistics 8 (2), 209-43.

Uçar, A. (2008). Eylemde çokanlamlılık ve sözlük girdisi olarak katkısız eylemler [Polysemy and light verbs as dictionary entries]. Y. Aksan & M. Aksan (Ed.), XXI. Ulusal Dilbilim Kurultayı Bildirileri 10-11 May 2007 (s. 137- 145) içinde. Ankara: Şafak Matbaası