II. Abdülhamid Döneminde Kastamonu ve Ankara Vilayetlerinde Karayolu Yapım Çalışmaları

(1)

ISSN: 1309 4173 (Online) 1309 - 4688 (Print)

A Tribute to Prof. Dr. Şerafettin Turan, Volume 6 Issue 3, p. 103-117, April 2014

JHS

H i s t o r y S t u d i e s Volume 6 Issue 3

April 2014

II. Abdülhamid Döneminde Kastamonu ve Ankara Vilayetlerinde Karayolu Yapım Çalışmaları

^

Road Construction in Kastamonu and Ankara Province in the Period of Abdulhamid II

Yrd. Doç. Dr. Emrah Çetin Bartın Üniversitesi – Bartın

Öz: Bu çalışma II. Abdülhamid döneminde Kastamonu ve Ankara vilayetlerindeki yol yapım ve onarımına dair yürütülen çalışmaları incelemektedir. Tanzimat döneminde İmar Meclisleri'nin oluşturulması ve özellikle de Nafia Nezareti'nin kurulmasıyla tüm bayındırlık işleri tek bir merkezden idare edilmeye başlanması olumlu sonuç vermiş ve Kastamonu ve Ankara vilayet yolları yapımında görüldüğü üzere Abdülhamid II döneminde yol çalışmaları ciddi bir gelişme kaydetmiştir.

Anahtar Kelimeler: II. Abdülhamid, Ankara, Karayolu, Kastamonu, Osmanlı Devleti

Abstract: This study covers the road construction and maintenance in the cities of Kastamonu and Ankara during the rule of Abdulhamid II. It presents the positive results of the establishment of reconstruction councils and the ministry of public works in the Abdulhamid II period about the road constructions of Kastamonu and Ankara.

Keywords: Abdülhamid, Ankara, Kastamonu, Ottoman Empire, Infrastructure

Giriş

İnsanlığın tarih sahnesine çıkışından beri yollar ekonomik, sosyal ve askerî açıdan her zaman büyük bir öneme sahip olmuştur. Ticaret mallarının ve orduların nakli, haberleşme ve toplumlar arası iletişim hep yollar aracılığıyla gerçekleştirilmiştir. Bu nedenle tarih sahnesinde var olan bütün devletler, yolların oluşturulması ve açık kalması için büyük çabalar harcamışlardır.

Üzerinde çok sayıda uygarlığın kurulduğu Anadolu’nun yol tarihi burada kurulan medeniyetler gibi çok eskidir. Anadolu yarımadası tarih boyunca Asya ile Avrupa arasındaki ulaşımı sağlayan bir köprü vazifesi görüyordu. Anadolu'nun kadim yolları Balkan yarımadası yolları üzerinden Avrupa Kıtası karayollarına bağlanmaktaydı. Anadolu’nun İskenderun ve Trabzon limanları Asya ile Avrupa arasında ticari eşya ve insan nakliyatında kullanılan önemli merkezlerdi. Bu limanlara deniz yoluyla gelenler buradan karayoluyla İran’a, Afganistan’a veya Hindistan’a ulaştırılırdı.

Anadolu'da bulunan yolların gelişimi Romalılar döneminde olmuştu. Roma ve Bizans dönemlerinde Anadolu yarımadasında bulunan yollar üç ana yönde gelişiyordu. Bunlar;

Güney, Kuzey ve Merkez yolları idi. Roma yolları yüzlerce yıl Anadolu'da kullanılmaya devam etmiş, Selçuklular döneminde de karayolları üzerinde inşa edilen kervansaraylar sayesinde bu coğrafyada bulunan yolların önemi daha da artmıştı. Osmanlılar ise çoğunlukla

 Bu çalışma 2013 yılında Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü'ne sunulan "Tanzimat'tan Meşrutiyet'e Karayolu Ulaşımı" başlıklı doktora tezinden üretilmiştir.

(2)

II. Abdülhamid Döneminde Kastamonu ve Ankara Vilayetlerinde Karayolu Yapım Çalışmaları

JHS 104

April 2014

kendilerinden önce bu bölgede hakimiyet kuran devletlerden miras kalan yolları kullanmış, özellikle savaş dönemlerinde bunların bakım ve onarımını yaptırarak her daim ulaşıma açık kalmalarını sağlamaya çalışmıştı. Ancak zamanla bu yollar tahrip olmuş ve kullanılamaz hale gelmeye başlamıştı. Osmanlı İmparatorluğu Tanzimat'ın ardından yeni bir bakış açısıyla meseleye eğilmiş ve devletin siyasi, askeri ve iktisadi açıdan gelişimi için karayollarının yapım ve onarımına büyük önem vermişti.

I. Kastamonu Vilayeti Yolları

Karadeniz sahili boyunca uzanan Kastamonu vilayeti, doğusunda Trabzon ve Sivas, güneyinde Ankara ve batısında Hüdavendigar vilayeti ile İzmid mutasarrıflığına komşu idi.

Kuzey Anadolu dağlarının bir kısmını da içine alan vilayetin arazisi gayet dağlık idi. Ayrıca akarsu yatakları da oldukça fazla olup, sık sık sel felaketleri yaşanabiliyordu.¹ Sahip olduğu coğrafi özellikler vilayet dâhilindeki yol yapım ve onarım çalışmalarını da olumsuz yönde etkiliyordu. İnşa edilecek yolların yapımı güç ve masraflı olurken, bazen sel hadiseleri nedeniyle yollar harap olmakta ve yapılan harcamalarda boşa gidebilmekte idi.

Kastamonu vilayeti yollarının iki ana çizgide geliştiği görülmekteydi. Bunlardan birincisi, daha çok askerî ve ticari amaçlarla ortaya çıkan İnebolu-Ankara yolu idi.² Karadeniz sahilindeki İnebolu kasabasından başlayan yol Kastamonu-Çankırı çizgisinde ilerleyerek Ankara'ya ulaşıyordu. Ali Tevfik'in Memalik-i Osmaniye Coğrafyası adlı eserine göre;

Kastamonu-Ankara yolu 48 saat olup, yolun güzergâhı şöyle idi: Kastamonu-Tosya-Çankırı- Kalecik-Ankara.³ Hasan Fehmi Paşa, 300 kilometre uzunluktaki bu yolun 234.782.60 lira masrafla inşa olunabileceğini belirtmişti. Vilayet dâhilindeki ikinci önemli yol ise ekonomik sebeplerden dolayı ortaya çıkan Bartın-Safranbolu-Araç yolu idi. 100 kilometre uzunluktaki Bartın-Safranbolu yolunun 65.217.39 lira masrafla inşa olunabileceği belirtilmişti.⁴

Tanzimat döneminde vilayet dâhilinde toplam 479 kilometrelik yol yapılmıştı. Yapılan yolların yönleri ve mesafeleri şöyle idi: İnebolu-Kastamonu arasında 89 kilometre, Kastamonu-Çankırı arasında 101 kilometre, Sinop-Boyabad arasında 98 kilometre, Bartın- Safranbolu arasında 100 kilometre, İzmid-Ankara arasında 89 kilometre ki toplam 479 kilometre yol inşa edilmişti. 1861 tarihli düzenlemede yolların en fazla % 10 eğim ile inşa edilebileceği belirlenmişken, 1869 nizamnamesinde eğimin en fazla % 6 olabileceği belirtilmişti. Ancak Tanzimat döneminde Kastamonu vilayeti dâhilinde yapılan yollardan bir kısmında eğimin % 12'lere kadar çıktığı, yolların büyük bölümünün ise % 8 eğim ile inşa edildiği görülmüştü.⁵ Bu durumun sebebi ise vilayet arazisinin dağlık ve engebeli olması idi.

Kastamonu vilayeti içerisinde bulunan ana yollar, XIX. yüzyılın ortalarına kadar Orta Kol Güzergâhını takip eden Bolu-Tosya üzerinden geçmekte ve Doğu-Batı yönünde ilerlemekte idi. Ancak bu yüzyılın ortalarından sonra vilayet içerisinde Kuzey-Güney yönünde ilerleyen yeni bir yol oluşmuştu. Bu yeni yol, Karadeniz sahilindeki İnebolu'dan başlıyor ve İnebolu- Kastamonu-Çankırı-Ankara yönünde ilerliyordu. Gerek askerî gerekse ticari sebepler bu yolun ortaya çıkmasını sağlamıştı. Kuzey-Güney yönünde ilerleyen bu yeni güzergâhın birinci kısmı

1 Ali Tevfik, Memâlik-i Osmaniye Coğrafyası, Kasbar Matbaası, İstanbul 1318, s. 222-223.

2 İnebolu-Ankara yolunun iç kısımlara doğru ayrılan üç şubesi bulunmaktaydı. 1-Kastamonu-Taşköprü-Boyabad yolu, 2- Kastamonu-Tosya Osmancık yolu, 3- Çankırı-İskilip yolu.

3 Ali Tevfik, a.g.e. , s. 428.

4 Celal Dinçer, “Osmanlı Vezirlerinden Hasan Fehmi Paşa’nın Anadolu’nun Bayındırlık İşlerine Dair Hazırladığı Lâyıha”, Belgeler, V-VIII. Cilt, 9-12. Sayı, Ankara 1968-1971, s. 172-173.

5 BOA. Y.PRK.TNF. 1/26, 1298 (1880-1881).

(3)

Emrah Çetin

JHS 105 H i s t o r y S t u d i e s Volume 6 Issue 3

April 2014

olan İnebolu-Kastamonu yolunun yapımı 1881 yılında tamamlanmıştı.⁶ Ayrıca İnebolu iskelesinden kasaba merkezine kadar sahil boyunca bir şose yol inşa edilmişti.⁷ Bu arada Ankara'yı Karadeniz sahiline bağlamak için, Kastamonu-Çankırı ve Çankırı-Ankara yollarının yapımı da planlanmıştı. İmparatorluk dahilindeki yollar ya halktan toplanan nakdi bedel ücretleriyle ya da ihale yoluyla inşa ediliyordu. Ancak Kastamonu-Çankırı yolunun bir bölümü bölge ahalisinin yaptığı yardımlar ile inşa edilmişti. Yolun yapımı için 1864 yılında ahaliden 47.350 kuruşluk yardım toplanmıştı.⁸

Çankırı-Ankara yolu, Çankırı-Kalecik-Ankara güzergâhını takip ediyordu. Çankırı kazasının Kastamonu vilayetine uzaklığı 24 saat, Kalecik kazasının Kastamonu'ya uzaklığı ise 36 saat idi.⁹ Çankırı-Kalecik yolunun ihale suretiyle yaptırılması kararlaştırılmış, Kalecik- Ankara kısmının ise Ankara vilayeti tarafından inşa edilmesi istenmişti.¹⁰ Bu yolun Çankırı'dan Kalecik'e kadar olan birinci kısmının inşası 1898 yılında tamamlanmış ve resmi açılışı yapılmıştı.¹¹ Kalecik-Çankırı yolunun Ankara vilayetine ait olan kısmının inşasına ise 1900 yılında başlanmıştı.¹²

Kastamonu vilayeti dâhilinde bulunan Bartın kazasında yol yapım çalışmalarına Meşrutiyet döneminden önce başlanmıştı. Öncelikle Amasra-Bartın yolunun şose olarak inşası düşünülmüştü. Ancak buradaki yol yapım çalışmaları bölge eşrafının engellemelerine takılmıştı. 1867 yılında kaza merkezi haline getirilmek istenen Amasra'da eski ayan ve ağalar, buraya döşenen telgraf direklerini söktürmüş, kasabaya yapılmak istenen şube binası ile postane inşaatını engellemiş ve yol yapım çalışmalarını da durdurmuşlardı.¹³ Amasra-Bartın şosesinin yapımına uzun yıllar sonra yeniden başlanmıştı. Yapılan ilk incelemelerde yolun 335.257 kuruş masrafla yapılabileceği belirtilmişse de, sonradan bu meblağ 287.834 kuruşa düşürülmüştü. Yolun toplam uzunluğu 15.797 metre idi. Bartın'ı Amasra limanına bağlayacak olan bu yolun yapım masrafları fazla olduğundan işin ihale yoluyla yapımına karar verilmişti.

Ayrıca Gürgenpınarı İskelesi'nden Bartın'a kadar da bir yol yapımına başlanmıştı.¹⁴

Bartın-Safranbolu yolunun yapımına 1889 yılının Haziran ayında başlanmıştı. Ancak bu yolun inşası sırasında ortaya çıkan sorunlar nedeniyle iş yarım kalmış, şosenin yapılan kısımları da bakımsızlıktan harap olmuştu. Dolayısıyla bu iki merkez arasındaki ulaşım kesilmiş ve zahire nakliyatı da durmuştu. Bu durumun kendilerini sıkıntıya soktuğunu ifade eden bölge ahalisi yolun yapımına yeniden başlanmasını istemişlerdi.¹⁵ Ancak bu yoldaki inşa çalışmalarının başlaması uzun zaman almıştı. Yeniden başlatılan çalışmalar çerçevesinde, Bartın-Safranbolu arasında bulunan önceden harap olmuş 35 metre uzunluğundaki iki gözlü

6 Kastamonu Vilayetinde yolların yapılarak ulaşıma açılmış olması beraberinde ticari bir canlılık getirmişti.

Vilayetinin başlıca ticaret ürünleri tiftik, urgan ve kendir idi. Kastamonu-İnebolu şosesinin yapılması bu ürünler ticaretinin artmasına sebep olurken, aynı zamanda İnebolu iskelesi sayesinde zahire, hindi, tavuk, yumurta gibi malların İstanbul ve diğer mahallere satışı yapılmaya başlanmıştı. Sâlnâme-i Vilâyet-i Kastamonu, H. 1311 (1893/1894), s. 140.

7 Sâlnâme-i Vilâyet-i Kastamonu, H. 1317 (1899), s. 287.

8 Takvim-i Vekâyi, def'â 779, 21 B 1281 (20.12.1864).

10 BOA. DH.MKT. 2050/109, 21 B 1310 (08.02.1893). Kalecik-Ankara yolu ile ilgili Dahiliye Nezareti'nden Ticaret ve Nafia Nezareti'ne gönderilen tahrîrât.

11 Umur-ı Nafia ve Ziraat Mecmuası, 15 S 1316 (05.07.1898), s. 51.

12 Umur-ı Nafia ve Ziraat Mecmuası, 15 S 1318 (14.06.1900), s. 821-822.

13 Necdet Sakaoğlu, Çeşm-i Cihan Amasra, Latin Matbaası, İstanbul 1966, s. 178.

14 Bartın kazasında yürütülen bazı yol yapım ve onarım çalışmaları hakkında bkz. Umur-ı Nafia ve Ziraat Mecmuası, 15 Ra 318 (13.07.1900), s. 855; 15 C 1318 (10.10.1900), s. 958; 15 S 1316 (05.07.1898), s. 51.

15 BOA. DH.MKT. 1949/74, 17 L 1309 (15.05.1892). Bartın-Safranbolu yolunun yapımı ile ilgili Dahiliye Nezareti'nden Kastamonu Vilayeti'ne gönderilen tahrîrât.

(4)

JHS 106

April 2014

köprü tamir edilmişti.¹⁶ Bartın-Safranbolu yolundaki çalışmalarda ortaya çıkan sorunlardan birisi de yapılan yolsuzluklar idi. Ahali şose inşaatı için toplanan paranın bir kısmının çalındığı iddiasıyla kumandanlığa şikâyette bulunmuş, bunun üzerine askerî ve mülki idarecilerden oluşan bir heyet kurularak iddiaların araştırılmasına karar verilmişti.¹⁷

Bartın-Safranbolu yolunun Kastamonu'ya kadar uzatılması için de çalışmalara başlanmıştı. Safranbolu'dan Kastamonu'ya kadar yapılacak inşaat çalışmalarının önündeki en önemli problem Araç Çayı'nın aşılması idi. Bartın-Safranbolu yolu, Araç Çayı üzerine inşa edilecek köprü ile Kastamonu'ya kadar uzatılmış olacaktı. Bu köprünün yapımı için de bizzat vilayet baş mühendisi Ragıb Bey görevlendirilmişti. Yapılan ilk incelemeler sonrasında Araç Çayı'nın zarar vermeyeceği şekilde yolun inşası planlanmıştı.¹⁸ Bartın-Safranbolu yolu, Kastamonu vilayet merkezine kadar uzatılmıştı. Bölgenin ihtiyacından fazla kalan buğday, arpa, mısır gibi mahsuller de Bartın yolu kullanılarak Amasra limanına iletiliyor ve buradan ihraç ediliyordu.¹⁹ Ayrıca vilayet dâhilinde bulunan ormanlardan elde edilen odun, kereste, kalas gibi orman ürünleri de yine Bartın yolu kullanılarak limandan İstanbul ve İzmir'e naklediliyordu.²⁰

H. 1306 (1888/1889) tarihli Kastamonu Vilayet Salnamesi'nde verilen bilgilere göre öncelikli olarak şu yolların yapımına önem verildiği görülüyordu: Kastamonu-İnebolu, Kastamonu-Taşköprü, Kastamonu-Tosya, Kastamonu-Çankırı, Kastamonu-Safranbolu-Bartın- Amasra, Ankara-İzmid yolunun Kastamonu Vilayeti'ne ait kısımları ve Sinop-Boyabad yolu.

Çalışma sonuna eklemiş olduğumuz EK-1’deki tabloda bu yollarda ne kadar çalışma yapıldığı da ayrı ayrı belirtilmiştir.²¹

Bolu'nun Kastamonu vilayetine uzaklığı yaklaşık 60 saat idi. Bu yolun üç-dört saatlik kısmı ise Bolu'yu çevreleyen dağlar arasından geçiyordu.²² Anadolu yol sisteminin Orta ve Sol Kol Güzergâhlarının geçtiği Bolu'nun bu konumu iktisadi yönden gelişiminde etkili olmuştu.

Aynı zamanda Bolu, İstanbul'u Ankara'ya bağlayan yolun önemli geçiş noktalarından birisi idi.

XIX. yüzyılda gelişme gösteren İstanbul-Ankara yolu; Üsküdar'dan başlayarak İzmid-Düzce- Bolu-Gerede-Yabanâbâd (Kızılcahamam) üzerinden geçerek Ankara'ya ulaşıyordu. Bu yolun önemli bir bölümü Hüsrev Paşa'nın Bolu mutasarrıflığı döneminde düzenlenmişti.²³

İzmid-Ankara şosesinin, Kastamonu vilayeti dâhilinde bulunan Bolu'dan geçen kısımlarının yapım işi vilayet idaresine havale edilmişti. Vilayete gönderilen yazıda; yol yapım çalışmalarına gereken önemin verilmesi ve işin bir an evvel bitirilmesi istenmişti.²⁴ Bolu'dan Adapazarı-Düzce-Hendek yönüne doğru da yol yapım çalışmasına başlanmıştı. Burada

16 Umur-ı Nafia ve Ziraat Mecmuası, 15 Ra 318 (13.07.1900), s. 855.

17 " Zağferanbolu’dan Bartın’a müntehî şose tariki ameliyatıyla derdest inşa bulunan hükümet konağı ianatında vukua gelen ihtilâsât-ı külliye ile mugâyir-i nizam bir takım ahvali ihbar itmesinden dolayı hakkında kumandanlığa şikayet edilmiş olub cihet-i askerîye ve mülkiyeden mürekkeb bir heyet muvacehesinde ihbârat-ı vakıası tahkik...", BOA. BEO. 2532/189846, 15 M 323 (22.03.1905).

18 Umur-ı Nafia ve Ziraat Mecmuası, 15 M 1315 (16.06.1897), s. 32.

19 Sâlnâme-i Vilâyet-i Kastamonu, H. 1311 (1893/1894), s. 160; Sâlnâme-i Vilâyet-i Kastamonu, H. 1317 (1899), s.

290.

20 Sâlnâme-i Vilâyet-i Kastamonu, H. 1311 (1893/1894), s. 177. Ayrıca Kastamonu vilayetinin çeşitli mahallerinde yetiştirilen orman ürünlerinin nakli hakkında bilgi için bkz. Sâlnâme-i Vilâyet-i Kastamonu, H. 1317 (1899), s. 342- 343.

21 Bkz. EK-1: Kastamonu Vilayeti’nde 1888 Senesine Kadar İnşa Edilen ve Yapımı Devam Eden Yollar. Sâlnâme-i Vilâyet-i Kastamonu, H.1306 (1888/1889), s. 529-531.

23 Cengiz Orhonlu, "Bolu", TDVİA, 6. Cilt, İstanbul 1992, s. 277.

24 BOA. İ.DH. 1042/81918, 9 Za 304 (30.07.1887). İzmid-Ankara yolunun Kastamonu vilayeti sınırları içerisinde bulunan kısmının vilayetçe yapılması gerektiğine dair tahrîrât.

(5)

Emrah Çetin

April 2014

başlatılan çalışmalar kapsamında Adapazarı-Düzce-Bolu yolunun Kastamonu vilayetine ait kısımları vilayet idaresi tarafından tamamlanmıştı.²⁵ Aynı zamanda Bolu'yu etrafındaki yerleşim yerlerine bağlamak için de çalışma başlatılmıştı. Bolu'yu Mudurnu, Gerede ve Göynük'e bağlamak için yeni yollar inşası düşünülmüştü. Bolu'dan Göynük'e kadar yapılacak güzergâhta yolun geçeceği kısımlarda halka ait araziler satın alınmış ve bunların istimlak bedelleri ödenmişti.²⁶ Mudurnu, Gerede ve Göynük kasabalarının Ankara-İzmid yoluna bağlanması ile bu kasabaların hızla gelişeceği belirtiliyordu.²⁷

Kastamonu vilayeti dâhilinde H. 1310 (1892/1893) yılında, 36 kilometre toprak yol ve 13 kilometre şose yol yapılmıştı. Ayrıca 79 adet kemerli köprü, 61 adet kemerli ve kapaklı menfez ve 430 metre kuru destek duvarı inşa edilmişti.²⁸ Hassa Ordu-yu Hümâyunu'na mensup ve Kastamonu Redif Fırkası Erkân-ı Harbiyesi'ne memur kaymakam Hamid Bey'in, 1900 yılında vilayet redif taburlarını teftişi sırasında hazırladığı raporun Turuk ve Maâbir'e ait kısmında vilayet dahilinde inşa ve tamir edilmesi gerekli yollar şu şekilde gösterilmişti: 1- İnebolu-Kastamonu ve Koçhisar-Çankırı şosesinin İnebolu ile Kastamonu arasındaki kısmının tamiri, 2- Sinop'tan Ayancık'a kadar bir şose inşası ve Sinop-Boyabad şosesinin Kastamonu'ya kadar uzatılması, 3- Boyabad ile Taşköprü arasında yeni bir şose inşa edilmesi, 4- Kastamonu- Tosya yolu inşasının tamamlanması ve bu yolun Osmancık'a kadar uzatılması, 5- Çankırı'dan İskilip'e kadar bir şose yapılması.²⁹

Kastamonu vilayetine bağlı yerleşim yerlerinden birisi de Sinop kasabasıydı. Bu kasabanın vilayet merkezine uzaklığı 36 saat idi.³⁰ 1900 yılında Kastamonu redif taburlarını teftiş eden kaymakam Hamid Bey, verdiği raporda; Sinop-Boyabad şosesinin Kastamonu'ya kadar uzatılması ve Boyabad ile Taşköprü arasında yeni bir şose inşa edilmesi gerektiğini belirtmişti. Hamid Bey'in yapımını istediği yolların inşasına ancak 1906 yılında başlanabilmişti. Sinop'u Taşköprü ve Boyabad kazalarına bağlamak amacıyla inşası gerekli şoselerin yapımı için proje hazırlanmış³¹ ve daha sonra da çalışmalar başlatılmıştı.

II. Ankara Vilayeti Yolları

Selçuklu ve Osmanlıların kullandığı tarihî Kral Yolu Ankara'dan geçmekteydi. Ayrıca Osmanlılar devrinin önemli ticaret güzergâhı İpek Yolu'nun bir kolu da Ankara üzerinden geçmekte, Çankırı-Çorum-Amasya-Tokat-Erzincan-Erzurum istikametinde devam etmekteydi.

Genellikle Doğu-Batı yönünde ilerleyen bu tarihî yolların güzergâhları üzerinde yer alan Ankara şehri, aynı zamanda Kuzey-Güney yönünde ilerleyen yolların da kesiştiği noktada yer alıyordu. Yolların bu uygun durumu, şehrin gelişiminde ve iktisadi kalkınmasında etkili olmuştu.³² Özellikle XIX. yüzyılda, Ankara'nın önemli bir gelişim gösterdiği görülmekteydi.

Tanzimat'ın ardından oluşturulan geçici imar meclislerinden birisi de, Sivas ve Ankara Eyaletleri Meclisi idi. Oluşturulan meclisin çalışmaları ile birtakım imar faaliyetleri gerçekleştirilmişti. Ancak, Ankara'da karayollarının gelişimi XIX. yüzyılın ortalarından sonra başlamıştı. İmparatorluk idarecilerinin en önemli amaçlarından birisi Ankara'yı İstanbul'a bağlamaktı. Bunun için 1860'lı yıllarda İzmid-Ankara karayolunun yapımı gündeme gelmişti.

25 BOA. BEO. 3134/234998, 28 C 325 (08.08.1907). İzmid mutasarrıfı Musa Kazım Bey tarafından Sadarete gönderilen arîza.

26 BOA. T. 171, Nisan 301 (Nisan/Mayıs 1885), s. 6; Sâlnâme-i Vilâyet-i Kastamonu, H. 1310 (1892/1893), s. 308.

27 Sâlnâme-i Vilâyet-i Kastamonu, H. 1311 (1893/1894), s. 219.

28 Sâlnâme-i Vilâyet-i Kastamonu, H. 1311 (1893/1894), s. 127-128.

29 Umur-ı Nafia ve Ziraat Mecmuası, 15 C 1318 (10.10.1900), s. 957.

31 BOA. BEO. 2952/221386, 15 L 1324 (02.12.1906). Sinob-Taşköprü ve Boyabad yollarının yapımı ile ilgili Sadaret'ten Ticaret ve Nafia Nezareti'ne gönderilen tahrîrât.

32 Rifat Özdemir, "Ankara", TDVİA, 3. Cilt, İstanbul 1991, s. 206.

(6)

JHS 108

April 2014

Bu yol, Şam-Bağdat ve İzmir-Kayseri posta yollarının ana caddesi olduğundan dolayı oldukça önemli idi.³³ Ayrıca Anadolu'da üretilen zahirenin İstanbul'a taşınması için bu yolun inşası mühim görülmüş ve zahire taşımacılığı yapan nakliyeciler tarafından da bu husus sık sık dile getirilmişti.³⁴

İhale suretiyle yapımına karar verilen İzmid-Ankara yolunun yapımı için gerekli imtiyaz 1866 yılında Mösyö Human'a verilmişti. Devlet ile Mösyö Human arasında 27 maddeden oluşan bir imtiyaz antlaşması imzalanmıştı.³⁵ İzmid'ten başlayan yol, Adapazarı ve Hendek üzerinden Ankara'ya ulaşacaktı. 1866 yılında yolun yapımına başlanmasıyla Ankara'yı İstanbul'a bağlamak adına önemli bir adım atılmıştı. Ancak yolun yapımı hükümet ile Mösyö Human arasındaki anlaşmazlıklar yüzünden bir türlü tamamlanamamış ve yolun inşası yaklaşık 20 yıl sürmüştü.³⁶ İzmid-Ankara yolunun yapımına dair yürütülen çalışmalarla, bu yolun Ankara'dan İzmid'e kadar olan 167 kilometrelik kısmı ancak 1884 yılında tamamlanabilmişti.³⁷

Ankara vilayetindeki yol yapım çalışmaları 1880'lı yıllardan itibaren önemli bir gelişim kaydetmişti. Bu çalışmaların yürütülmesinde vilayete tayin olunan dirayetli idarecilerin önemli katkısı olmuştu. Özellikle, 1882 yılında Ankara vali vekili olarak görev yapan Hacı Akif Bey'in başlattığı çalışmalar, 1866 yılına kadar sürmüş, bu tarihten sonra da vilayet valisi Sırrı Paşa'nın gayretleriyle birçok önemli iş tamamlanmıştı. İdarecilerin yol yapımı konusundaki gayretlerinin yanı sıra, halk da vilayeti diğer şehirlere bağlayacak ulaşım imkanlarının geliştirilmesini arzuluyordu. Hatta ulaşım araçlarının geliştirilmesinin kendileri için Kanun-ı Esasi'den bile daha faydalı olacağını şu sözler ile ifade etmişlerdi: "...yollara, demiryollarına ihtiyacımız var.

Ulaşım araçları olsa, insanlar, yolculuk eder ve yaşadıkları yerlerin uzağında öğrenilecek çok şeylerin olduğunu görürlerdi. Bizi yollara, demiryollarına kavuşturmak, elli Anayasa'ya bedeldir...".³⁸ Ankara halkının yol yapımı konusundaki isteklerinin en önemli sebeplerinden birisi yörede yaşanan kuraklık felaketleri idi. Özellikle 1874 yılında Anadolu'da yaşanan kuraklığın etkileri çok yıkıcı olmuştu. Yeterli ulaşım imkânlarına sahip olmayan yörelerde kuraklık sebebiyle büyük ölüm olayları yaşanıyordu.³⁹ 1880-1881 yıllarındaki büyük kıtlıkta Ankara vilayetinde 18.000 kişi açlıktan ölmüştü.

1881 yılından 1884 yılı Ağustos ayına kadar, Ankara vilayeti dâhilinde inşa edilen yollar şu şekilde idi: 1881 senesinde 25 kilometre, 1882 senesinde 40 kilometre, 1883 senesinde 255 kilometre ve Ağustos 1884 tarihine kadar 92 kilometre yol inşa edilmişti ki bunların toplamı 413 kilometreyi buluyordu.⁴⁰

Ankara vilayetindeki imar faaliyetlerinin, özellikle de yol yapım ve onarım çalışmalarının daha etkili bir biçimde yürütülebilmesi için 1884 yılında "Umûr-ı Nafia Komisyonu" adıyla bir komisyon teşkil edilmişti. Bu komisyonun çalışmalarını yürütmesi için, "Ankara Vilayeti'nde Teşkil Olunacak Umûr-ı Nafia Komisyonlarının Vezâifine Dair Bu Kere Vilayetçe Kaleme

33 BOA. İ.MVL. 569/25578, 19 Za 1283 (25.03.1867).

34 Cabir Duysak, "19. Yüzyılda Osmanlı Devleti Karayolları", Osmanlı'da Ulaşım, Çamlıca Yayınları, İstanbul 2012, s. 40.

35 BOA. BEO. A.MKT.MHM. 379/92, 18 Z 1283 (23.04.1867). İzmid-Ankara yolunun yapımı için Mösyö Human ile imzalanan 27 maddelik mukavelename.

36 İzmid-Ankara yolunun yapımına dair bilgiler İzmid Mutasarrıflığı Yolları başlığı altında verilmiştir.

37 Ankara Vilayet Gazetesi, nr. 587, 30 Haziran 1300 (12.07.1884), s. 1; Mecmua-i Umur-ı Nafia, nr. 1, M 1302 (Ekim-Kasım 1884), s. 9-10; Şenay Atam, "Osmanlı Devleti'nde Bir Yol Çıkmazı: İzmid-Ankara Şosesi İnşa ve İşletme İmtiyazı", Çankırı Karatekin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 3 (1), 2012, s. 131.

38 Fred Burnaby, At Sırtında Anadolu, Çev. Fatma Taşkent, İletişim Yayınları, İstanbul 2011, s. 103.

39 Mehmet Yavuz Erler, Osmanlı Devleti'nde Kuraklık ve Kıtlık Olayları (1800-1880), Libra Yayıncılık, İstanbul 2012, s. 132-133; Umur-ı Nafia ve Ziraat Mecmuası, 1 Mart 1303 (13.03.1887), s. 3.

40 Mecmua-i Umur-ı Nafia, M 1302 (Ekim/Kasım 1884), s. 7.

(7)

Emrah Çetin

April 2014

Alınan Talimatdır" adıyla 19 maddeden oluşan bir talimatname hazırlanmıştı.⁴¹ Bu talimatname ile, vilayet dahilindeki kazalarda da birer nafia komisyonu kurularak, yürütülecek çalışmaların kazalara kadar uzanması temin edilmeye çalışılmıştı. Komisyonun amacı ihtiyaçları tespit etmek, çalışmalardaki öncelikleri belirlemek, inşa ve tamirat işlerini belirli bir programa bağlayarak daha etkili şekilde yürütmekti.

Vilayet dahilinde yürütülen çalışmalarla, Ankara'dan Kastamonu'ya ve Yozgat-Samsun ve Kayseri sancakları sınırlarına kadar toplam 400 kilometre uzunlukta bulunan yollar şose olarak inşa edilmişti. Yozgat yolu askerî ve mülkî memurlar ile 10.000'den fazla ahalinin katılımıyla düzenlenen tören ile açılmıştı. Kısa sürede bu denli büyük bir işin başarılması sebebiyle Nafia Nezareti tarafından vilayete bir teşekkür yazısı gönderilmişti.⁴² Ankara vilayeti dâhilinde bulunan yolların bazı kısımlarının dönemin diğer vilayet yolları ile karşılaştırıldığında nispeten iyi durumda olduğu görülüyordu.⁴³

Ankara vilayetine bağlı kazalarda 1885 yılında yoğun bir yapım ve onarım çalışması yürütülmüştü. 186 kilometre uzunluktaki Ankara-Kırşehir yolunun önceden yapılmış 114 kilometrelik kısmına ek olarak, bu yıl içerisinde kalan 71 kilometrelik kısmı da inşa edilmişti.⁴⁴ Bu yolun Kırşehir ile Kayseri arasında bulunan kısmı Kırşehir kazasından 23 kilometre uzaklıkta Kızılırmak üzerinde inşa edilecek köprüden başlayarak Nevşehir'e ve oradan üç saat mesafede bulunan Ürgüp'e yöneliyor ve buradan Kayseri'ye ulaşıyordu. Bu yolun yapımı için Kırşehir ahalisinden 14.655 kişi çalıştırılmıştı.⁴⁵ Ali Tevfik, Memalik-i Osmaniye Coğrafyası adlı eserinde Ankara-Kayseri arasının 62 saat olduğunu belirtiyordu.⁴⁶

Kırşehir'den Yozgat'a kadar uzanan 131 kilometre uzunluktaki yolun, 73 kilometresi Kırşehir kazasınca ve 57 kilometresi de ahali tarafından onarılmış, bunlara ek olarak 520 metre yeni yol inşa edilmişti. 155 kilometre uzunluktaki Yozgat-Kayseri yolunun 15 kilometrelik bölümü Kayseri sancağı tarafından şose olarak inşa edilmiş, kalan kısımlarda tamir edilmişti.

Yozgat'tan başlayarak, Çorum üzerinden Amasya sancağı hududuna kadar uzanan 115 kilometre uzunluktaki Samsun caddesinin önceden inşasına başlanılan 50 kilometrelik bölümün eksik olan kısımları tamamlanmış, yaklaşık bir kilometrelik yeni yol eklenmiş ve kalan kısımları da Yozgat sancağı ahalisince tamir edilmişti.⁴⁷ Yozgat yolunun yapımında Keskin ve Mecidiye kazaları ahalisi istihdam edilmişti. Bu kazalardan toplanan 12.547 amele yolun inşaatında çalıştırılmıştı.⁴⁸ Ancak ilerleyen yıllarda bu yollardan önemli bir kısmının bozulduğu anlaşılmaktadır. Özellikle Ankara ile Sivas arasındaki şose ve köprülerin bozulması sebebiyle postalar gecikmekteydi. Bu durum Posta ve Telgraf Nezareti'nce sık sık şikâyet edilmekte, şose ve köprülerin onarımı istenmekteydi.⁴⁹ Ankara-Kırşehir, Kırşehir-Kayseri, Kayseri-Sivas

41 " Ankara Vilâyeti'nde Teşkil Olunacak Umûr-ı Nafia Komisyonlarının Vezâifine Dair Bu Kere Vilayetçe Kaleme Alınan Talimatdır", Ankara Vilayet Gazetesi, nr. 608, 22 Kanun-ı Evvel 1300 (03.01.1885), s. 2-4.

42 Ankara Vilayet Gazetesi, nr. 587, 30 Haziran 1300 (12.07.1884), s. 1; Mecmua-i Umur-ı Nafia, M 1302 (Ekim/Kasım 1884), s. 10.

43 Burnaby, Anadolu seyahati sırasında Ankara vilayetine bağlı yollardan, Ankara-Ayaş, Ankara-Akdağmadeni ve Yozgat-Sivas yollarının sert ve düzgün olduğunu belirtmişti. Bkz. Fred Burnaby, a.g.e. , s. 116, 123, 152.

44 Ankara Vilayet Gazetesi, nr. 638, 28 Ağustos 1301 (09.09.1885), s. 2.

45 BOA. T.NFM. 720/8, 10 Ş 1302 (25.05.1885).

46 "Ankara'dan Kayseri'ye giden yol Kızılırmak namındaki nehri bir köprü ile geçerek 14 saatte Köprüköy karyesine ve Kırşehir, Mucur, Hacıbektaş, Avanos kasabalarına uğrar. Köprüköy ile Kırşehir arası 18 ve Kırşehir ile Hacıbektaş beyni 8 ve Hacıbektaş ile Avanos arası dahi 6 saatdir", Ali Tevfik, a.g.e. , s. 429.

47 Ankara Vilayet Gazetesi, nr. 638, 28 Ağustos 1301 (09.09.1885), s. 2.

48 BOA. T.NFM. 720/8, 10 Ş 1302 (25.05.1885).

49 "Postaların tehirinden dolayı Ankara ile Kayseriye menzilhanesi müteahhidinin iâne-i şehrîyesinden olarak ikinci defa olarak cezaen kat' olunan yüz otuz beş adet sim-i mecidinin kat'i keyfiyeti hakkında sâbık eden iş'âra cevâben Ankara baş müdüriyetinden mevrûd yirmi üç numero ve Fi 16 Mart Sene 318 tarihli tahrirât ve mazbatası münderecâtına nazaran tehir-i vaki ….mezkûr şose yollarıyla köprülerinin bozukluğundan ve ber-mucib-i şartname

(8)

JHS 110

April 2014

arasındaki yolların bazı bölümleri sel suları nedeniyle çamurlarla kaplanmış olduğundan ulaşım zorla yapılıyor ve posta nakliyatı da gecikiyordu.⁵⁰

Ankara vilayeti dâhilinde bulunan Sungurlu kasabasında yapılacak köprü ve şose yollar inşaatının ihale yoluyla inşasına karar verilmiş ve bunların yapımı müteahhidine havale edilmişti. Ancak ihalenin yüksek fiyattan yapıldığının ve % 15 noksanla talibi bulunduğunun anlaşılması üzerine ihale kontratının fesih olunacağı bildirilmişti.⁵¹ Yaptığımız araştırmada Sungurlu'da yapılacak yol ve köprülerin ihalede belirtilen şartlara uygun olarak yapılıp yapılmadığına dair başka herhangi bir belge bulunamadığı için fesih işleminin gerçekleştirilip gerçekleştirilmediğine dair de bir bilgimiz yoktur.

Ankara vilayetinde yürütülecek imar faaliyetlerine hız kazandırmak için 1886 yılında valinin başkanlığında on iki kişilik bir komisyon kurulmuştu. Ayrıca bu komisyonun üyeleri arasından beş kişi seçilerek bir icraat komisyonu oluşturulmuştu. İcraat komisyonunun yürüteceği çalışmalar arasında; Ankara demiryolunun yapımı, vilayet dâhilindeki şose yolların eksikliklerinin tamamlanması, yapılacak şose yollar ve köprülerin inşası için plan hazırlanması, İzmid-Ankara yolunun Nallıhan mevkiindeki eksik kalan kısımlarının tamamlanması gibi işler yer alıyordu.⁵² Ankara-Eskişehir güzergâhı üzerinde bulunan Mihallıççık kazası yolu 1887 yılında tamamlanmıştı. Ayrıca 1888 yılına kadar Ankara vilayeti dâhilinde 1000 kilometreyi bulan yapım ve onarım işi gerçekleştirilmişti.⁵³

Çubukâbâd kazasında yürütülen yol yapım çalışmalarında bazı yolsuzluklar yapıldığı tespit edilmişti. Çubukâbâd kazasında, 1882-83 senelerinde ahaliden tahsil edilen nakdi bedel ücretlerinin toplanmasında ve sarfında usulsüzlükler yapıldığı ortaya çıkmıştı. Bundan dolayı kaza kaymakamı Osman Nuri Efendi, kaza tahrirat katibi ile idare meclisi ve belde azasından birkaç kişinin yargılanmasına karar verilmişti. 1892 yılında Ankara-Çubukâbâd (Çubuk) kazası yolunun 3 kilometrelik kısmı inşa edilmişti. Çubukâbâd kazası dâhilinde de toplam 7 kilometrelik şose yol yapılmıştı.⁵⁴

Ankara vilayeti dâhilinde 1889 yılına kadar inşa edilen yolların toplam uzunluğu 1337 kilometreyi bulmuştu. Ayrıca toplam uzunlukları 2.363 metre olan 1.494 adet irili ufaklı köprü

iki saati bir saatte kat' eylemek mümkün olamadığından ileri geldiği, ... Ankara ile Kayseriye ve Kayseriye ile Sivas arasındaki şose ve köprülerin mevsim-i ameliyat geçmezden evvel inşaat ve tamiratına başlanılması için Ankara vilayetine tebligat-ı katiye icra buyrulması...", BOA. DH.MKT. 523/2, 26 M 320 (05.05.1902).

50 "Ankara ile Kırşehir arasında vaki Karakaya nam mahalde yarım saatlik mesafenin çamur olmasından dolayı postanın on iki saat tehire uğradığı Sivas vilayeti telgraf ve posta baş müdüriyetinden bildirilmesi üzerine keyfiyet Ankara baş müdüriyetinden sorulmuş, cevaben; Kayseri’den Kırşehir cihetinde Çamlı Gedik nam mahalden Kırşehir’e kadar yetmiş kilometrelik şosenin otuz kilometresi sarf-ı tesviye-i terabiyeden ve yirmi kilometresi de tarladan ibaret olduğu gibi Kırşehir’in Ankara cihetinde Himmetdede nam mahalden Çeşnigir köprüsüne kadar Karakaya civarında on beş kilometrelik mesafenin bataklık ve köprü cihetindeki üç adet köprünün münhedim olduğundan ve Ankara yolundaki şosede on kilometrelik kısmının bataklık teşkil itmesinden ve yağmur suları sebebiyle yolların çamurla kaplanmış olmasından dolayı yol ve köprülerin tamiratı icab ettiğinden keşiflerinin icrasıyla tanzim olunacak evrak-ı keşfiyatın hemen gönderilmesi Telgraf ve Posta Nezaret-i Âliyesi'nin tezkere ve irâdesi ve Turuk ve Maâbir İdaresinin ifadesi üzerine Ankara vilayet-i celilesine tebliğ ve tavsiye olunmuştur", Umur-ı Nafia ve Ziraat Mecmuası, 1 Ca 1319 (16.08.1901), s. 1302.

51 Sungurlu kasabasında yapılacak şose ve köprülerin ihalesinin iptal edileceğine dair Dahiliye Nezareti'nden Ankara Vilayeti'ne gönderilen tahrîrât, BOA. DH.MKT. 1760/102, 28 M 1308 (13.09.1890).

52 Ankara-Nallıhan yolunun yapımı için yürütülen hazırlıklar sonrasında yolun bir krokisi hazırlanmış ve işe başlanmıştı. Bkz. HRT.2018, 20 S 1300 (31.12.1882).

53 Ankara Vilayet Gazetesi, nr. 670, 23 Temmuz 1302 (04.08.1886), s. 1; nr. 752, 16 Teşrin-i Sani 1304 (28.11.1888), s. 1.

54 "Meclis-i İdare-i Kazaca yirmi dokuz bin altı yüz doksan beş guruş tevzîât gösterilip buna bedel yetmiş üç bin yedi yüz yirmi dokuz guruş tahsil ve bundan kırk üç bin iki yüz seksen üç guruş ihtilâs ve bu ihtilâsta kaimakam-ı kaza ile tahrîrât katibinin ve meclis-i idare ve belde azasından birkaç adam ile belediye reisinin ve kondüktör ve tarîk memurinin müdahaleleri olduğu...", BOA. Ş.D. 1339/10, 7 Ş 1303 (11.05.1886).

(9)

Emrah Çetin

April 2014

inşa edilmişti. H. 1307 (1889) tarihli Ankara Vilayet Salnamesi'ne göre; vilayet dâhilinde inşa edilen şose yollar ile köprülere ait cetvel EK-2’de verilmiştir.⁵⁵

Ankara vilayet merkezinde de yol yapım çalışmaları yürütülüyordu. Bu çalışmalar kapsamında Ankara'dan demiryolu istasyonuna kadar bir kilometrelik yol şose olarak inşa edilmişti.⁵⁶ Aslında bu yolun ihale suretiyle yapımı planlanmıştı. Ancak yol, vilayet idaresi tarafından yaptırılmış, bunun karşılığı olarak da 50.000 kuruşun verilmesi kararlaştırılmıştı.⁵⁷ Ayrıca 1892 yılında, Mihalıççık'tan Sarıköy istasyonuna kadar 20 kilometre şose yol inşa edilmişti. Bu yıl içerisinde vilayet dâhilinde 39 kilometre şose, 33 kilometre toprak yol yapılmıştı.⁵⁸ 1893 yılında, Ankara vilayeti dahilinde bulunan Yozgat, Kırşehir, Niğde ve Zincidere taraflarına yönelen şoseler üzerinde inşa ve tamir suretiyle 27 kilometrelik yol yapılmıştı. Ayrıca Kayseri'den başlayıp, Erciyes Dağı eteğinden ilerleyerek, Develi kazası merkezine kadar uzanan 41 kilometre uzunlukta yeni bir şose yol inşa edilmiş, yolun açılışı için düzenlenen törende padişaha dualar edilmişti.⁵⁹

Çankırı sancağında yetiştirilen ürünlerden Ankara demiryolu vasıtasıyla istifade olunabilmesi için, Çankırı'dan Kalecik'e kadar yapılacak şosesinin güzergâhının belirlenmesi ve ihale yoluyla inşa edilmesi, ayrıca Kalecik-Ankara yolunun da Ankara vilayeti tarafından yaptırılması istenmişti.⁶⁰ Çankırı-Ankara yolunun birinci kısmı, 1898 yılında inşa edilmiş ve düzenlenen törenin ardından ulaşıma açılmıştı.⁶¹ Bu yolun tamamlanması için çalışmalara devam edilmiş 7.750 metrelik kısmı ile üzerindeki köprü ve menfezlerin inşası da bitirilmişti.⁶² Kalecik kazası ile Ankara arasındaki kısmın yapımı için keşif yaptırılarak işe başlanmasına karar verilmişti.⁶³

Ankara vilayetinde yürütülen yol yapım ve onarım çalışmalarının ardından 1900 yılına gelindiğinde vilayet dahilinde yapılan şose yolların toplam uzunluğu 1393 kilometreye çıkmıştı. Ayrıca 144 kilometre uzunlukta da toprak yol inşa edilmişti. H. 1318 (1900) tarihli Ankara Vilayet Salnamesi'ne göre; vilayet dâhilinde inşa edilen şose ve toprak yollar ile yapımına henüz başlanılmamış yollar hakkında hazırlanan cetvel EK-3’te verilmiştir.⁶⁴

Sonuç

Osmanlı İmparatorluğu’nun toprakları üzerinde bulunan yolların büyük bir bölümü Osmanlılara kendilerinden önce bu bölgelere hâkim olan devletlerden kalmıştı. Özellikle Romalıların Anadolu üzerinde inşa ettikleri yollar Osmanlılara kalan yol mirasının temelini oluşturmaktaydı. Roma ve Bizans dönemlerinde Güney-Kuzey-Merkez güzergâhları olarak üç ana bölüme ayrılan Anadolu yollarını, Osmanlıların kendi dönemlerinde Sağ-Orta-Sol Kol Güzergâhları olarak devam ettirdikleri görülmekteydi. Anadolu’da, Sağ-Orta ve Sol Kol

55 "Vilayet Dahilinde İnşâ' ve İkmâl Edilmiş Olan Şose Yollarının Mikdâr-ı Tûluyla Şose Üzerinde Vâkî Köprülerin Aded ve Vüs'ati", Sâlnâme-i Vilâyet-i Ankara, H. 1307 (1889), s. 308-309.

56 Ankara Vilayet Gazetesi, nr. 928, 16 Kanun-ı Evvel 1308 (28.12.1892), s. 2.

57 Ticaret ve Nafia Nezareti'nin Şura-yı Devlet'e havale buyrulan 16 R 311 tarihli tezkiresi, BOA. BEO. 301/22542, H. R 311 (Ekim/Kasım 1893).

58 Ankara Vilayet Gazetesi, nr. 928, 16 Kanun-ı Evvel 1308 (28.12.1892), s. 2.

59 BOA. Y.A.HUS. 288/28, 3 B 1311 (10.01.1894), Ticaret ve Nafia Nazırı imzasıyla Turuk ve Maâbir İdaresi tarafından Sadaret'e gönderilen tezkire. Umur-ı Nafia ve Ziraat Memuası, 15 B 1311 (22.01.1894), s. 312.

60 Kalecik-Ankara yolunun yapımı ile ilgili Ankara Vilayeti'ne gönderilen tahrîrât, BOA. DH.MKT. 2050/109, 21 B 1310 (08.02.1893).

61 Ankara-Çankırı yolunun haritası için bkz. HRT.0878, 3 Ra 1312 (04.09.1894).

62 Umur-ı Nafia ve Ziraat Mecmuası, 15 S 1316 (05.07.1898), s. 51; 1 L 1316 (12.02.1899), s. 299.

63 Ankara Vilayet Gazetesi, nr. 1023, 8 Mayıs 1311 (20.05.1895), s. 1.

64 "Dâhil-i Vilâyâtta Şimdiye Kadar İnşâ' Olunan ve Olunmakda Bulunan Tarîk ve Maâbir Ameliyatını Mübeyyin Cedveldir", Sâlnâme-i Vilâyet-i Ankara, H. 1318 (1900), s. 287.

(10)

JHS 112

April 2014

Güzergâhı yolları dışında önemli bir yol daha vardı. Bu yol, Üsküdar’dan başlamakta olup Gebze-Dil İskelesi-Gemlik-Mudanya-Uluabad-Çanakkale-Susığırlığı-Manisa-İzmir-Urla güzergâhını takip ederek Çeşme’ye kadar uzanıyordu. Bu yol, XIX. yüzyılda büyük bir değişim göstermiş ve önemli bir ticaret yolu haline gelmişti.

Osmanlılar, genel olarak kendilerinden önceki devletlerden miras olarak kalan yol güzergâhlarını XIX. yüzyılın ortalarına kadar bazı ufak değişikliklerle kullanmaya devam etmişlerdi. Bu tarihten sonra Anadolu'da demiryollarının inşa edilmeye başlanmasıyla yeni yollar ortaya çıkmaya başlamıştı. Genellikle ticari zenginliği olan kıyı şeritleri boyunca uzanan demiryolu ağlarını ülkenin iç kesimleri ile birleştirmek için yeni yan karayolu hatları oluşturulmaya başlanmıştı. Özellikle Batı Anadolu'da demiryolu hatlarının inşa edilmesinin ardından demiryolu istasyonlarını yerleşim merkezlerine bağlamak üzere yeni karayolları inşa edilmişti.

Kastamonu vilayeti içerisinde bulunan ana yollar, XIX. yüzyılın ortalarına kadar Orta Kol Güzergâhını takip eden Bolu-Tosya üzerinden geçmekte ve Doğu-Batı yönünde ilerlemekte idi. Ancak bu yüzyılın ortalarından sonra vilayet içerisinde Kuzey-Güney yönünde ilerleyen yeni bir yol oluşmuştu. Bu yeni yol, Karadeniz sahilindeki İnebolu'dan başlıyor ve İnebolu- Kastamonu-Çankırı-Ankara yönünde ilerliyordu. Bu çalışmada ele aldığımız dönemde Kastamonu vilayeti yollarının iki ana çizgide geliştiği görülmekteydi. Bunlardan birincisi, daha çok askerî ve ticari amaçlarla ortaya çıkan İnebolu-Ankara yolu idi. Vilayet dahilindeki ikinci önemli yol ise ekonomik sebeplerden dolayı ortaya çıkan Bartın-Safranbolu-Araç yolu idi. Bu ikinci yol özellikle kereste ticareti açısından mühim bir ticaret yolu haline gelmişti.

Selçuklu ve Osmanlıların kullandığı tarihî Kral Yolu Ankara'dan geçmekteydi. Ayrıca Osmanlılar devrinin önemli ticaret güzergâhı İpek Yolu'nun bir kolu da Ankara üzerinden geçmekte, Çankırı-Çorum-Amasya-Tokat-Erzincan-Erzurum istikametinde devam etmekteydi.

Genellikle Doğu-Batı yönünde ilerleyen bu tarihî yolların güzergâhları üzerinde yer alan Ankara şehri, aynı zamanda Kuzey-Güney yönünde ilerleyen yolların da kesiştiği noktada yer alıyordu. Yolların bu uygun durumu, şehrin gelişiminde ve iktisadi kalkınmasında etkili olmuştu. Ankara vilayetinde karayollarının gelişimi XIX. yüzyılın ortalarından sonra başlamıştı. İmparatorluk idarecilerinin en önemli amaçlarından birisi Ankara'yı İstanbul'a bağlamaktı. Bunun için 1860'lı yıllarda İzmid-Ankara karayolunun yapımı gündeme gelmişti.

Bu yol, Şam-Bağdat ve İzmir-Kayseri posta yollarının ana caddesi olduğundan dolayı oldukça önemli idi. Ayrıca Anadolu'da üretilen zahirenin İstanbul'a taşınması için de bu yolun inşası son derece mühim görülmekteydi. Bu yolun inşa ve işletme imtiyazı Mösyö Human'a verilmiş, ancak çıkan anlaşmazlıklar yüzünden yolun yapımı oldukça uzun bir zaman almıştı. Ankara vilayeti dahilinde bulunan bir diğer yol ise Ankara-Kırşehir-Kayseri-Sivas yolu idi. Ayrıca Ankara-Eskişehir ve Ankara-Yozgat ve Ankara-Çorum yolları da vilayetin diğer önemli karayolları idi.

Kaynakça I. Arşiv Belgeleri

BOA. DH.MKT. 1760/102, 28 M 1308 (13.09.1890); 1949/74, 17 L 1309 (15.05.1892);

2050/109, 21 B 1310 (08.02.1893); 523/2, 26 M 320 (05.05.1902).

BOA. BEO. 301/22542, H. R 311 (Ekim/Kasım 1893); 2532/189846, 15 M 323 (22.03.1905); 2952/221386, 15 L 1324 (02.12.1906); 3134/234998, 28 C 325 (08.08.1907);

BOA. BEO. A.MKT.MHM. 379/92, 18 Z 1283 (23.04.1867).

(11)

Emrah Çetin

April 2014

BOA. Ş.D. 1339/10, 7 Ş 1303 (11.05.1886).

BOA. İ.MVL. 569/25578, 19 Za 1283 (25.03.1867).

BOA. T. 171, Nisan 301 (Nisan/Mayıs 1885).

BOA. İ.DH. 1042/81918, 9 Za 304 (30.07.1887).

BOA. Y.PRK.TNF. 1/26, 1298 (1880-1881).

BOA. T.NFM. 720/8, 10 Ş 1302 (25.05.1885).

BOA. Y.A.HUS. 288/28, 3 B 1311 (10.01.1894).

HRT.2018, 20 S 1300 (31.12.1882); 0878, 3 Ra 1312 (04.09.1894).

II. Resmi Yayınlar ve Gazeteler

Sâlnâme-i Vilâyet-i Ankara, H. 1307 (1889), H. 1318 (1900),

Sâlnâme-i Vilâyet-i Kastamonu, H. 1306 (1888/1889); H. 1310 (1892/1893); H. 1311 (1893/1894), H. 1317 (1899),

Takvim-i Vekâyi, def'â 779, 21 B 1281 (20.12.1864).

Umur-ı Nafia ve Ziraat Mecmuası, 1 Mart 1303 (13.03.1887); 15 B 1311 (22.01.1894); 15 M 1315 (16.06.1897); 15 S 1316 (05.07.1898); 1 L 1316 (12.02.1899); 15 S 1318 (14.06.1900); 15 Ra 318 (13.07.1900); 15 C 1318 (10.10.1900); 1 Ca 1319 (16.08.1901);

Ankara Vilayet Gazetesi, nr. 587, 30 Haziran 1300 (12.07.1884); nr. 608, 22 Kanun-ı Evvel 1300 (03.01.1885); nr. 638, 28 Ağustos 1301 (09.09.1885); nr. 670, 23 Temmuz 1302 (04.08.1886); nr. 752, 16 Teşrin-i Sani 1304 (28.11.1888); , nr.

928, 16 Kanun-ı Evvel 1308 (28.12.1892).

Mecmua-i Umur-ı Nafia, nr. 1, M 1302 (Ekim-Kasım 1884).

III. Araştırma ve İncelemeler

ALİ Tevfik, Memâlik-i Osmaniye Coğrafyası, Kasbar Matbaası, İstanbul 1318.

ATAM, Şenay Atam, "Osmanlı Devleti'nde Bir Yol Çıkmazı: İzmid-Ankara Şosesi İnşa ve İşletme İmtiyazı", Çankırı Karatekin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 3 (1), 2012, s. 119-138.

BURNABY, Fred, At Sırtında Anadolu, Çev. Fatma Taşkent, İletişim Yayınları, İstanbul 2011.

ÇADIRCI, Musa, "Tanzimat Dönemi’nde Karayolu Yapımı", Ankara Üniversitesi DTCF, Tarih Araştırmaları Dergisi, 15. Cilt, 26. Sayı, Ankara 1991, s. 153-167.

DİNÇER, Celal, “Osmanlı Vezirlerinden Hasan Fehmi Paşa’nın Anadolu’nun Bayındırlık İşlerine Dair Hazırladığı Lâyıha”, Belgeler, V-VIII. Cilt, 9-12. Sayı, Ankara 1968-1971, s. 153-233.

DUYSAK, Cabir, "19. Yüzyılda Osmanlı Devleti Karayolları", Osmanlı'da Ulaşım, Çamlıca Yayınları, İstanbul 2012, s. 37-51.

ERLER, Mehmet Yavuz, Osmanlı Devleti'nde Kuraklık ve Kıtlık Olayları (1800-1880), Libra Yayıncılık, İstanbul 2012.

(12)

JHS 114

April 2014

ORHONLU, Cengiz, "Bolu", TDVİA, 6. Cilt, İstanbul 1992, s. 276-278.

ÖZDEMİR, Rifat, "Ankara", TDVİA, 3. Cilt, İstanbul 1991, s. 204-209.

SAKAOĞLU, Necdet, Çeşm-i Cihan Amasra, Latin Matbaası, İstanbul 1966.

TOZLU, Selahattin, “Osmanlı Yol Düzenlemeleri (1839-1908), Osmanlı, 3. Cilt, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999, s. 644-662.

__________, "Trabzon-Erzurum-Tebriz Yolu (XIX. Yüzyılda Sosyal ve Ekonomik Bakımdan Bir İnceleme)", Türkler, 14. Cilt, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara

2002, s. 481-492.

EKLER

EK-1: Kastamonu Vilayeti'nde 1888 Senesine Kadar İnşa Edilen ve Yapımı Devam Eden Yollar

Kastamonu Vilayeti'nde 1888 Senesine Kadar İnşa Edilen ve Yapımı Devam Eden Yollar

Yolların Uzunluğu

İnşaatın Türü ve Uzunluğu

Yolun İsmi Şose Tamamlanan Başlanılıp

Tamamlanılamayan Henüz

Başlanılamayan

Metre Metre Metre Metre Metre

90000 25000 19500 25500 Kastamonu-İnebolu

55000 Kastamonu-İnebolu

44000 10550 19200 600 13550 Kastamonu-Taşköprü

60000 9660 6791 5598 37951 Kastamonu-Tosya

112700 31950 41805 48900 Kastamonu-Çankırı

8963 13217 6843 19777 Kastamonu-Çankırı

100000 30 12725 635 86610

Kastamonu'dan Daday yoluyla Safranbolu'dan Bartın'a bağlanan yola Ovacuma'dan bağlanacak

yol

105000 1053 102947 Safranbolu'dan Bartın

yoluyla Amasra'ya giden yol

13280 26147 12290 52130

91200 250 160 90890 Ankara-İzmid yolunun

Kastamonu vilayetine ait kısmı

80157 11143

109000 9565 51564 15000 32871 Bolu'dan Düzce yoluyla

Akçaşehir'e giden yol

29000 1481 1000 26519

Düzce'den Hendek yoluyla İzmid'e gidecek yolun

vilayete ait kısmı

96200 5000 27460 53840 Sinob-Boyabad

85400 5900 Sinob-Boyabad

(13)

Emrah Çetin

April 2014

60000 2900 57100

Boyabad-Durağan yoluyla Vezirköprü'ye 897100

30260

5 220138 163271 580388 Toplam

EK-2: H. 1307 (1889) Tarihli Ankara Vilayet Sâlnâmesine Göre Vilayette İnşa Edilen Yolların ve Köprülerin Durumunu Gösteren Cetvel

Vilayet Dahilinde İnşa Edilmiş Olan Yolların Uzunluğuyla Üzerlerinde Bulunan Köprülerin Adet ve Genişliği

Yolun Miktarı Köprü

Yolun İsmi

Uzunluğu Köprü Uzunluğu

Kilometre Adet Genişliği (Metre)

Ankara'dan İzmid'e Dersaadet hattı 203 128 684

Ankara'dan Kırşehir'e uğrayarak Kayseri'ye 54 153 187

Ankara'dan Yozgat'a 131 196 195

Ankara'dan Çankırı'ya 16 5 4

Ankara şehrinin etrafı 15 24 18

Ankara'dan Yabanâbâd'a 24 2 56

Ankara'dan Haymana'ya 8 554

Samsun'dan Mersin İskelesi'ne Yozgat ve Kayseri sancaklarında bulunan kısmı

366 781

Kırşehir'den Denek Madenine 47 10 27

Kırşehir kasabası civarı 5 4 3

Kırşehir'den Yozgat'a 2

Kırşehir'den Nevşehir'e 22 11 17

Yozgat'tan Sivas'a 100 118 123

Yozgat'tan Soğukoluğa 5 31

Yozgat'tan Sungurlu'ya 35 34 52

Beypazarı'ndan Mihalıçcık kazasına 28 8 30

Yozgat kasabası civarı 7 32 15

İncesu'dan Ürgüp'e 10 169 25

Kayseri'den Sivas'a 34 4 131

(14)

JHS 116

April 2014

Kayseri'den Maraş'a 8 1 4

Kayseri'den Zincidere'ye 5 10 1

Kayseri'den Hisarcık'a 5 10

Kayseri'den Tavluson'a 1

Kayseri'den Talas'a 6

Toplam 1337 1494 2363

EK-3: 1900 Senesine Kadar Ankara Vilayetinde İnşa Edilmiş Bulunan ve İnşaatı Devam Edilen Yolların Durumunu Gösteren Cetvel

Ankara Vilayetinde İnşa Olunan ve Olunmakta Olan Yollar ve Köprüleri Gösteren Cetvel

Yolun İsmi

Mevcut İşlemekte Bulunan Şose ToprakDöşemesi Yapılmış Henüz Başlanılmamış

Km. m. Km. m. Km. m.

Ankara'dan Nallıhan'a Kadar 164 375

Ankara'dan Kayseri'ye 269 980 648 34 336

Ankara'dan Yozgat'a 136 661

Ankara'dan Çankırı hududuna 44 30 700 20 300

Ankara'dan Yabanâbâd'a 29 856 80 30

Ankara'dan Haymana'ya 7 800 3

Ankara'dan Çubukâbâd'a 10 6

Hükümet Dairesinden Tren İstasyonuna 1 80 Ankara'nın Namazgah cihetinden İstasyona 1 240

Ankara şehrinin etrafı 8

Haymana'dan Polatlı İstasyonuna 2 39 600

Mihallıçcık'tan Sarayköy İstasyonuna 20 22 575

Beypazarı'ndan Mihallıçcık'a 30 2 425

Kayseri'den Samsun'a 277 764

Kayseri'den Mersin'e 86 167

Kayseri'den Sivas'a 35

İncesu'dan Ürgüp'e 9 500 25 5 200

Kırşehir'den Nevşehir'e 22 298 17 950

Yozgat'tan Sivas'a 102 800

Yozgat'tan Sungurlu'ya 47 50

Keskin'den Ankara yoluna 47 245

(15)

Emrah Çetin

April 2014

Kayseri'den Zincidere'ye 6 367

Kayseri'den Develi'ye 25 336 17 874 2 800

Kayseri'den Tavluson'a 5 300 6

Kayseri'den Talas'a 5 970

Yozgat'tan Soğukoluğa 2 2

İstasyondan Sincanköy İstasyonu'na 1 900

Kayseri'den Muncusun'a 496 20 504

Kayseri'den Germir'e 591 1 609

Çorum'dan Osmancık'a 28 32

Ayaş ve Güdül 2 309 22 291

Toplam 1393 485 144 676 277 516