History Studies: International Journal of History ISSN: 1309 4173 (Online) 1309 - 4688 (Print)
Volume 4 Issue 2, p. 39-51, July 2012
I. Dünya Savaşı Yıllarında Çarşamba/Samsun ve Çevresinde Rum Çete Faaliyetleri
Greek Militant Committee Activities in and around Çarşamba/Samsun during World War I
Yrd. Doç. Dr. Mehmet AYDIN Ondokuz Mayıs Üniversitesi Doç. Dr. Önder DUMAN Ondokuz Mayıs Üniversitesi
Öz
I. Dünya Savaşı yıllarında Çarşamba ve çevresinde Rum çetelerinden kaynaklanan önemli bir asayiş sorunu vardı. Bu sorun sebebiyle savaşın son iki yılında bölgedeki devlet otoritesi adeta ortadan kalkmıştır.
Trabzon’daki Rus işgal komutanlığı Rum çetelerine her türlü lojistik desteği sağlamıştır. Rum çeteleri 1916-1918 arasındaki dönemde yol kesmiş, Müslüman köylerine baskınlar düzenlemiş, erzak kollarına saldırmış, ambarları yağmalamışlardır. Bölgedeki çetecilik faaliyetleri Milli Mücadele yıllarında daha açık bir biçimde kendini gösterecek olan “Pontusçuluk” çalışmalarına ciddi bir alt yapı oluşturmuştur.
Anahtar Kelimeler: Çarşamba, Samsun, Rum Çeteleri, I. Dünya Savaşı, Rusya, Trabzon
Abstract
During the World War I years, a serious security problem broke out in the vicinity of Çarşamba due to the Greek military committees. In the last two years of the war, the problem escalated to the worst stage that the state authority in the region was nearly disappeared. The Russian invasion command in Trabzon provided the logistic support for the Greek military committees. From 1916 to 1918, the Greek military committees set road blocks, raided Muslim villages, transported goods, and overrun the food warehouses. The activities of Greek military committees prepared the substructure for the Pontus idea to be realized, which became more apparent during the National War of Liberation.
Key Words: Çarşamba, Greek Military Committees, First World War, Russia, Trabzon, Turkey
I. Dünya Savaşı Yıllarında Çarşamba/Samsun ve Çevresinde Rum Çete Faaliyetleri 40
Giriş
Osmanlı millet sistemi içerisinde seçkin bir konuma sahip olan Rumlar1 asırlar boyunca kendilerine sağlanan ayrıcalıklar sayesinde refah içerisinde yaĢamıĢlardır.
Bürokraside ve iktisadî sahada oldukça etkin konumda olan Rumlar, diğer gayrimüslim unsurlar gibi eğitim ve kültür alanlarında faaliyetlerini serbestiyet içerisinde yürütmüĢler, dolayısıyla etnik ve dini kimliklerini muhafaza etmiĢlerdir. 18. yüzyılın sonlarından itibaren milliyetçilik rüzgârlarının etkisiyle ve Avrupa devletlerinin yardımıyla Osmanlı yönetimine karĢı ayaklanan Rumlar, 1829’da Yunanistan’ı kurmuĢlardır2. Bu geliĢme sonrasında, Osmanlı yönetiminin kendi sınırları içerisinde kalan Rumları ayrılıkçı fikirlerden arındırmak için almıĢ olduğu tedbirler pek de olumlu manada sonuç vermemiĢ ve 20.yy.ın baĢlarına gelindiğinde Osmanlı Rumları arasında “Megali Ġdea“, “Büyük Yunanistan“ ve “Pontusçuluk“ çalıĢmaları doruk noktaya ulaĢmıĢtır3. Ġnebolu’dan Batum’a kadar uzanan sahayı YunanlılaĢtırmak ve burada bir “Pontus Cumhuriyeti” kurarak, Yunanistan’la birleĢtirmek amacındaki Pontus çalıĢmaları II. MeĢrutiyet ve I.Dünya SavaĢı yıllarında Orta Karadeniz ve özellikle de Canik (Samsun) bölgesinde yoğunluk kazanmıĢtır4. ĠĢte mevcut çalıĢma Canik sancağının bir kazası konumunda bulunan ÇarĢamba5 ve yakın çevresindeki bu Pontusçuluk çalıĢmalarını ve bu çalıĢmaların temelini oluĢturan çete faaliyetlerini tespit etmeye yöneliktir.
I. Dünya Savaşı’nda Samsun’da Rum Çete Örgütlenmesi ve Rusya
Osmanlı Devleti 2 Ağustos 1914’de seferberlik ilan ederek savaĢ hazırlıklarına baĢladı ve bu kapsamda Müslümanlarla birlikte gayrimüslimleri de silahaltına davet etti6. Ancak bu davet Anadolu’nun pek çok yerinde olduğu gibi Samsun’da da yeterinde karĢılık bulmadı.
Ermeniler gibi Rumlar da firar ederek, dağlık bölgelerde küçük çeteler kurdular ve bölge asayiĢini tehdit etmeye baĢladılar. Nitekim bu çeteler sancak dahilinde 1915 yılı sonuna kadar Türklere ait 500 kadar evi yakmıĢtır7.
1916 yılı baĢlarında Rusların Giresun’a, HarĢit vadisine kadar ilerlemeleri ile birlikte bölgedeki Rum çete faaliyetleri gerek sayı, gerekse nitelik bakımından oldukça arttı. Bu duruma gelinmesinde hem Amasya Metropoliti Ghermanos Karavenghelis’in kiĢisel gayretleri, hem de Rusya’nın yardımları etkili oldu. Nitekim Karavenghelis yaptığı çalıĢmaları Ģu Ģekilde anlatmaktadır. “Başlangıçta küçük ve düzensiz olan bu grupları, Makedonya’daki mücadelemizden edindiğim uzun süreli deneyimle, düzenli ve savaşabilir gerilla birlikleri olarak örgütlemeye başladım. Bu birliklerin sayısı çoğaldı. Onların başına bu göreve layık ve
1 Ġlber Ortaylı, “Tanzimat Döneminde Yunanistan ve Osmanlı Ġmparatorluğu”, Tarih Botunca Türk Yunan İlişkişleri (20 Temmuz 1974’e Kadar) Üçüncü Askeri Tarih Semineri Bildirileri, Ankara 1986, s.
165.
2 M. Süreyya ġahin, Fener Patrikhanesi ve Türkiye, Ötüken Yayınları, Ankara, s. 203-204.
3 Herkül Milas, Geçmişten Bugüne Yunanlılar Dil, Din ve Kimlikleri, Ġstanbul 2003, s. 221.
4 Mahmud Goloğlu, Anadolu’nun Milli Devleti Pontos, 1973, s. 237.
5 1914 yılı itibariyle ÇarĢamba’nın toplam nüfusu 67.828 olup, bu nüfus içerisinde 53.481 Müslüman, 9.942 Ermeni, 3.733 Rum bulunmaktaydı. Diğer bir ifadeyle nüfusun %79’ u Müslüman,
%14’ü Ermeni, %5’i Rum’dur. BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivi (BOA), Sicil-i Nüfus Müdiriyeti (SNM), 42/37.
6 Düstûr, Tertib-i Sani, C: 6, s. 662-663.
7 Pontus Meselesi, Matbuat ve Ġstihbarat Matbaası, 1338, Ġkinci Kısım, s. 56
savaş deneyimi olan komutanlar geçtikten sonra, bu unvanları ki onlara ben kendim veriyordum, bu gruplar gerçek askeri birliklere dönüştü. Her biri taşranın bir bölgesini himayesi ve salt yetkisi altında bulunduruyordu.”8 Karavenghelis kiĢisel gayretleri ile Rum çetelerini örgütlerken, Rusya bu çetelere lojistik destek sağlamaktaydı. Hatta kimi zaman çetelere para dahi vermekteydi. Tüm bunların karĢılığında Rusya’nın temel beklentisi Rum çetelerinin faaliyetlerini daha geniĢ bir bölgeye yaymaları ve böylelikle Osmanlı 3. Ordusunun iki ateĢ arasında bırakılmasıydı. Bu durum kuĢkusuz Rusların olduğu kadar Rumların da menfaatineydi. Çünkü Rumlar böylelikle “Pontus” hedefi doğrultusunda yaptıkları tüm hazırlıkları artık rahatlıkla eylem safhasına dökebileceklerdi Nitekim bu düĢüncelerle 1916 yılı Mayısı’nda Rusya bölgedeki çetelerle irtibata geçmiĢ ve bir ittifak anlaĢması yapmıĢtır9.
AnlaĢmaya göre çeteler sorumluluk bölgelerinde Ģu esaslar dâhilinde hareket edeceklerdi10.
a) Rumların Osmanlı birliklerinde askerlik yapmalarına engel olunacak.
b) Osmanlı ordularının geri bölgesinde istenildiği zaman harekete geçilecek, birbirleriyle irtibatlı silahlı büyük çeteler oluĢturulacak.
c) Rus orduları ileri harekâta geçtiği takdirde bu çeteler telgraf ve telefon hatlarını kesecek, Osmanlı ordusu geri çekilirken baskınlarla tehdit edilecek.
d) Rus ordusunun ilerlemesiyle paralel biçimde Türk köy ve kasabaları basılacak.
e) Osmanlı Hükümeti Hristiyan ahaliyi çete faaliyetleri nedeniyle iç bölgelere sevk etmeye kalkıĢırsa topluca isyan edilecek ve buna engel olunacaktı.
Bu anlaĢma esasları doğrultusunda Rusya’nın desteğiyle Rum çeteleri teĢkilatlanma çalıĢmalarına baĢladılar. Vasil Usta adı verilen çete baĢının önderliğinde yürütülen çalıĢmalar sonunda Bafra ile Fatsa arasında kalan bölgede kısa sürede 50-100 mevcutlu çeteler oluĢturuldu. Dahiliye Nezareti tarafından 1917 yılı baĢında bölgedeki asayiĢ durumunu araĢtırmak üzere görevlendirilen bir “Tahkik Heyeti’nin“ 17 Temmuz 1917 tarihli raporuna göre çoğu Rumlardan oluĢmak üzere Samsun’da 11, Bafra’da 13, ÇarĢamba’da 8 Terme ve Ünye’de 3 çete mevcuttu11. Canik Mutasarrıflığı’nın tespitlerine göre ise Samsun ve ÇarĢamba’da 15’er, Bafra’da 13, Terme’de 6, Giresun’da 3 ve Ordu’da 1 çete bulunmaktaydı12.
8 Georgios Nakracas, Anadolu ve Rum Göçmenlerinin Kökeni, Çev: Ġbrahim Onsunoğlu, Belge Yayınları, Ġstanbul 2003, s. 216.
9 BOA, Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Müdiriyeti Kalem-i Hususi (DH. EUM. KLH.) 3/39-A Heyet-i Tahkikiyece Hazırlanan Rapor 12. 05.1333 (12 Temmuz 1917).
10 BOA, DH. EUM. KLH. 3/39-A Heyet-i Tahkikiyece Hazırlanan Rapor 12. 05.1333 (12 Temmuz 1917).
11 BOA, DH. EUM. KLH. 3/39-A Mücrimin-i Siyasiye Hakkında Heyet-i Tahkikiyece Elde Edilen Tahkikat, Malumatı Havi Defter 12. 5. 1333 (12 Temmuz 1917)
12 BOA, Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Müdiriyeti 6. Şube (DH. EUM. 6. Şb.) 24/31 Canik Mutasarrıflığı’ndan Dahiliye Nezareti’ne tezkire 13 Telrin-i Evvel 1333 (13 Ekim 1917).
I. Dünya Savaşı Yıllarında Çarşamba/Samsun ve Çevresinde Rum Çete Faaliyetleri 42
Çarşamba’da ve Çevresinde Rum Çete Faaliyetleri
ÇarĢamba ve çevresindeki Rum çeteleri Ermenilerle oldukça yakın bir iĢbirliği içerisindeydiler. Esasında bu bölge Rusya’nın öncülüğünde temeli atılan “Rum-Ermeni ittihadının“ en önemli faaliyet sahalarının baĢında gelmekteydi. Yukarıda da ifade dildiği üzere bu bölgede Rum ve Ermenilerden müteĢekkil 15 kadar çete bulunmaktaydı. Bu çeteler içerisinde gerek faaliyetleri gerekse efrat sayısı öne çıkan çeteler aĢağıdaki tabloda gösterilmiĢtir13.
Mıntıka Çete Reisi İkâmetgahı Açıklama
ÇarĢamba Keskinoğlu Mestan,
Hüseyin Ayvacık Rum, Ermeni ve Müslümanlardan oluĢur.
ÇarĢamba Keskinoğlu Hamid,
Mehmed Ayvacık Rum, Ermeni ve Müslümanlardan oluĢur.
ÇarĢamba Tahir Balahor Rum, Ermeni ve Müslümanlardan
oluĢur.
ÇarĢamba Ohannes ÇarĢambalı Ermeni ve Rumlardan oluĢur ÇarĢamba Akupolos Katranlı Rum ve Ermenilerden oluĢur ÇarĢamba Afiryan ÇarĢambalı Rum ve Ermenilerden oluĢur
ÇarĢamba Sakil ÇarĢambalı Rum ve Ermenilerden oluĢur
Terme, Ünye Zil Ohannes - -
Terme, Ünye Bariç, namı diğer Yorgi - -
Terme, Ünye Haroti (?) - -
Tabloda da görüldüğü üzere bölgedeki çetelere Rum ve Ermenilerin yanı sıra Müslümanlar da katılmıĢlar ve hatta çete baĢlığı dahi yapmıĢlardır. Ayvacık köyünden Keskinoğlu Mestan, Keskinoğlu Hamid ve Tahir’in Rum, Ermeni ve Müslümanlardan oluĢan çeteleri yönlendiriyor olmaları bu noktada oldukça dikkat çekicidir. AnlaĢılan o ki, Rusya bölgedeki Rum ve Ermenilerin yanı sıra bazı önde gelen Müslümanları da para karĢılığında elde etmiĢti.
ÇarĢamba ve çevresindeki bu çeteler Ruslar tarafından önemli ölçüde desteklenmekteydi. Ruslar çetelerin etkinliğini arttırabilmek için sürekli olarak silah ve cephane ile birlikte para da göndermekteydiler. Ruslar yine ayrıca dağlardaki çetecilerin eğitilmesine de katkı sağlamaktaydılar. Nitekim bunun için sahillere yanaĢan Rus gemileri
“posta” olarak tabir edilen belirli sayıdaki çeteciyi alarak Trabzon’a götürmekte ve çeteciler burada Rum ve Ermeni subayların denetimi altında yaklaĢık iki hafta silah ve bomba eğitimi aldıktan sonra tekrar alındıkları yerlere bırakılmaktaydılar. Postaların indirme ve bindirme iĢlemleri ÇarĢamba bölgesinde Derbent, Ağcasaz, Ġsmail Boğazı ile Çobantabağı Ormanı adı verilen mevkilerde icra edilmekteydi14.
Rus torpidolarının bu mevkilere güvenli biçimde yanaĢması için oldukça farklı bir parola sistemi kullanılmaktaydı. Telsiz ve telefon gibi haberleĢme vasıtalarının kullanılmadığı
13 BOA, DH. EUM. KLH. 3/39-A Mücrimin-i Siyasiye Hakkında Heyet-i Tahkikiyece Elde Edilen Tahkikat, Malumatı Havi Defter 12. 5. 1333 (12 Temmuz 1917)
14 BOA, DH. EUM. KLH. 3/39-A Haralambidis’ten Pederi Çimenli Dimitri’ye gönderilen mektup tercümesi 9 Eylül 1916, Kumandan Artatov’un 27 Ağustos 1916 tarihli mektubunun tercümesi.
bu sistemde, taraflar birbirlerini karadan ve denizden görmekte, belirli hareket ve iĢaretler üzerinden haberleĢmekteydiler. HaberleĢme için öncelikle çıkarmanın yapılacağı mevkie yakın ve denizden rahatlıkla görülebilecek bir noktaya altı kiĢilik bir çete grubu çıkarılmaktaydı.
Bunlar torpidonun sahile yaklaĢmasıyla birlikte daha önce tespit edilen parola sistemindeki esaslara göre oturarak veya kalkarak belirli iĢaretlerle torpidoya “gelin“ veya “gelmeyin“
Ģeklinde haber göndermekteydiler. Buna karĢılık denizden karaya haber gönderilecek ise torpidonun baĢ ve kıç kısmındaki bandıralardan istifade edilmekteydi. Oldukça karmaĢık bir yapıya sahip olan bu haberleĢme sisteminde her bir iĢaret belirli rakamı, rakamlar bir harfi veya sözcüğü ifade etmekteydi15.
Torpidolardan sahile postaların yanı sıra çetelerin ihtiyaç duyacağı silah ve cephane de indirilmekteydi. Nitekim Temmuz 1917’ye kadar Ruslar tarafından Samsun ve çevresindeki Rum çetelerine bu Ģekilde gönderilen silah adedi beĢ bini bulmaktaydı16. Silah ve cephane sevkiyatı için daima torpidolar sahile yanaĢmamakta, kimi zaman da torpidolar açıkta bekletilmekte ve filikalarla sevkiyat yapılmaktaydı. Nitekim Canik Mutasarrıflığı’nın 6 Temmuz 1918 tarihli bir yazısında Terme’nin Küçük Ada sahilinde bir filika içerisinde yapılan aramada 2.250 adet Rus mavzer fiĢeği bulunduğu belirtilmekteydi17.
Rusya’nın her yönüyle desteklediği çeteler 2 Kasım 1916’da Terme kasabasını yağmalayarak ilk büyük çaplı eylemlerine imza attılar. Eylem sabah saatlerinde dört Rus torpidosunun kasabayı bombardıman etmesinin hemen ardından gerçekleĢti ve yağmaya çevredeki 200 çetenin yanı sıra Ruslar tarafından karaya çıkarılan 100 çeteci de katıldı18. Bombardıman ve ardından gerçekleĢen baskında 9 kiĢi hayatını kaybederken, 2 kiĢide yaralandı. Ertesi gün kasabadaki zarar ve ziyanı tespit etmeye yönelik kurulan komisyonun tespitlerine göre kasabada 3.100.000 kuruĢluk maddi zarar oluĢmuĢtu19.
Bölgedeki Rum ve Ermeni çetelerinin faaliyetleri bu baskınla sınırlı kalmadı. Ġlerleyen dönemlerde çeteler yol kesmeye, erzak kollarına saldırmaya, aĢar ve iaĢe ambarlarını yağmalamaya baĢladılar. Nitekim Rum çeteciler 15 Temmuz 1917’de ÇarĢamba’ya gelmekte olan köylülere ġitaltı ve Uzunköprü mevkilerinde saldırmıĢ, saldırıda bir kiĢiyi öldürmüĢler, köylülere ait malları ise gasp etmiĢlerdir20. 24 Temmuz 1917’de ise köylerine erzak götüren ÇarĢamba’nın Çayırçökek ahalisine ve bunlara eĢlik eden Büyüklü karakolundan jandarmalara
15 BOA, DH. EUM. KLH. 3/39-A Haralambidis’ten Pederi Çimenli Dimitri’ye gönderilen mektup tercümesi 9 Eylül 1916.
16BOA. DH. EUM. KLH. 3/39-A Kumandan Artatov’dan Dimitri Haralambidis’e gönderilen mektup tercümesi 27 Ağustos 1916.
17 Genelkurmay BaĢkanlığı Askeri Tarih ve Stratejik Etüt BaĢkanlığı ArĢivi (ATASE), Birinci Dünya Harbi Kataloğu (BDH), Klasör (K): 2942, Dosya (D): 603, Fihrist (F): 1-53.
18 Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi Kafkas Cephesi 3. Ordu Harekâtı, C: II, Genelkurmay Basımevi, Ankara 1993, s. 399.
19 Arşiv Belgelerine Göre Kafkaslarda ve Anadolu’da Ermeni Mezalimi I 1906-1918, BaĢbakanlık Devlet ArĢivleri Genel Müdürlüğü Yayını, Ankara 1995, s. 290-303. ; Önder Duman, Birinci Dünya Savaşı Sırasında Orta ve Doğu Karadeniz Bölgesinde Ermeni Terör Faaliyetleri, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi), Samsun 2002, s. 89-96. (Bkz. Ek: I )
20 ATASE, BDH, K: 2895, D: 390, F: 2-17.
I. Dünya Savaşı Yıllarında Çarşamba/Samsun ve Çevresinde Rum Çete Faaliyetleri 44 Akpeykar mevkiinde Rum çeteleri saldırmıĢ ve saldırılarda jandarmalardan OnbaĢı Bekir ve Ġzzet katledilmiĢ, ahaliden bir kiĢi iple boğulmuĢtur21.
Bu türden saldırılar ilerleyen günlerde ivme kaybetmeksizin devam etmiĢ olsa gerekti ki, kaza dâhilindeki mevcut asayiĢsizlik halkın Ģikayetlerine sebebiyet vermiĢtir. Yapılan Ģikâyetlerde çetelerin köylere baskınlar gerçekleĢtirerek köylüye ait mahsulü gasp ettiği, baskınlarda pek çok kiĢinin katledildiği dile getirilmekte, ilgili makamlardan gerekli emniyet tedbirlerini almalarını istenmekteydi22. Mevcut asayiĢsizlikten halkın yanı sıra bölgedeki 3.
Ordunun lojistik desteğini sağlayan Menzil MüfettiĢliği de Ģikâyet etmekteydi. Merkezi SuĢehri’nde bulunan Menzil MüfettiĢliği’nin 3. Ordu Komutanlığı’nın gönderdiği 8 Ağustos 1917 tarihli bir yazıda Ģu ifadelere yer verilmekteydi23: “Çarşamba kurasında nehb ve garat günden güne artmakta Rum, Ermeni ve İslamlardan mürekkeb çetelerin köyleri basarak ve adam öldürmekteki cinayatı tevali etmekte olduğu gibi iki gün mukaddem eşraftan Atbaşzade Enver Efendi merkez kazaya yarım saate karib bir mahalde vahşiyane katledilmiş ve vak’a-yı mezkure asayiş nokta-ı nazarından efkar-ı umumiye üzerine sui tesir icra eylemekde bulunmuşdur. Takib ve tenkili için Çarşamba’da kuvvet olmadığı ve şimdiye kadar yapılan takibattan da bir semere iktitaf edilmediği vekayiin tekrarıyla sübût bulduğu ve erbab-ı şekavetin şekavet-i mütevaliyesi ziraat ve aşarın cibayetini işkal eylediği ma’rûzdur.“
Görüldüğü üzere Menzil MüfettiĢliği ÇarĢamba ve çevresindeki asayiĢsizlik nedeniyle zirai faaliyetlerin sekteye uğradığını, aĢar gelirlerinin toplanmadığını dile getirmekteydi.
AnlaĢılan bu durum 3. Ordu’nun iaĢesini olumsuz yönde etkilemekteydi.
Rusya’nın desteğiyle 3. Ordunun hemen geri bölgesindeki bu Rum çete Ģekavetine karĢı yerel mülki ve askeri idare oldukça hazırlıksız yakalanmıĢtı. Çünkü ülke genelinde uygulandığı üzere burada da asayiĢ ile sorumlu jandarma birliklerinin üçte ikisi 1916 yılı baĢlarında düzenli ordu bünyesine dahil edilmiĢ24 ve jandarma kadrolarında oluĢan boĢluk silah kullanma kabiliyetine dahi sahip olmayan “ikmal efradı” ile doldurulmaya çalıĢılmıĢtı25. Dolayısıyla bu düzenleme jandarmaya önemli ölçüde güç kaybettirmiĢti. Çünkü silah altına alınan yeni jandarmaların çoğu 45-50 yaĢlarında olup, askeri talim ve terbiyeden geçirilmeden karakollarda görevlendirilmiĢti. Ayrıca bu jandarmalar eski silahlarla teçhiz edilmiĢlerdi.
Dolayısıyla bu nitelikleri haiz jandarmalarla Rum çetelerine karĢı mücadele etmek, asayiĢi sağlamak mümkün değildi. ĠĢte bu yüzden 1916 yılı ortalarında “takip müfrezeleri” kuruldu26 ve bu müfrezeler marifetiyle Rum çeteleri takip edilmeye baĢlandı27. Bu dönemde ayrıca Rum çetelerine karĢı mücadele etmek üzere halka silah da dağıtılmıĢtır28. Silahlandırılan bu kiĢilerin baĢlıca görevi bulundukları mahallelere yönelik Rum çete baskınlarına karĢı koymak ve gerektiğinde jandarma ile birlikte eĢkıya takip etmekti. Elimizdeki belgeler söz konusu görevi
21 ATASE, BDH, K: 2895, D: 390, F: 6-1..
22 ATASE, BDH, K: 2294, D: 43, F: 12.
23 ATASE, BDH, K: 2895, D: 390, F: 2-24.
24 Aziz Samih, Büyük Harpte Kafkas Cephesi Hatıraları, Ankara 1934, s. 24.
25 BOA, Dahiliye Nezareti İdare-i Umumiye (DH. İUM.) E-6/102 Mevcud Seyyar Jandarma Taburlarının Suret-i Tebdilleri ve Yeni Taburların TeĢkilatı 1 Mart 1331 (14 Mart 1915).
26 ATASE, BDH, K: 2293, D: 38, F: 20.
27 ATASE, BDH, K: 300, D: 1219, F: 1-1.
28 ATASE, BDH, K: 2784, D: 6, F: 1-8.
ifa ederken yararlılık gösteren ahalinin para ile ödüllendirildiğine iĢaret etmektedir29. Nakdi mükâfat yöntemi ile eĢkıya takip iĢini halk nezdinde özendirmeye çalıĢan hükümet, bunun yanında çatıĢmalarda hayatını kaybeden kiĢilerin geride kalan ailelerini de unutmamaktaydı.
Nitekim alınan karar gereğince çete takibinde hayatını kaybedenlerin ailelerine, tıpkı asker aileleri gibi maaĢ tahsis edilmekteydi30.
Tüm bu alınan tedbirlere dayanılarak 1917 ve 1918 yıllarında ÇarĢamba ve çevresinde Rum ve Ermeni çeteleri ciddi biçimde takip edildi, çetelere önemli kayıplar verdirildi. Nitekim belgelerden tespit edebildiğimiz kadarıyla ÇarĢamba ve Terme bölgesinde 27 ġubat 1917 ile 28 Ağustos 1917 arasındaki altı aylık dönemde 55 çeteci öldürülürken, 46 çeteci de yaralı olarak ele geçirilmiĢtir31.
Bölgedeki asayiĢi temin etmeye ve Rum çete varlığını ortadan kaldırmaya yönelik tüm bu askeri tedbirler savaĢ sonuna kadar devam ettirilmeye çalıĢılmıĢtır. Ancak buna rağmen bölgede tam anlamıyla asayiĢ temin edilememiĢ ve bu durum gerek kaza idaresi ve gerekse de Canik Mutasarrıflığı tarafından sürekli olarak Ģikâyet konusu edilmiĢtir32.
Netice itibariyle I. Dünya savaĢı yıllarında ÇarĢamba ve çevresinde Rum ve Ermeni çetelerinden kaynaklanan önemli bir asayiĢ sorunu mevcuttur. Bu sorunun ciddi bir boyuta ulaĢmasında Rusya’nın yönlendirmesi ve katkısı ise yadsınamaz bir gerçektir. Bölgedeki bu çetecilik faaliyetlerinin Milli Mücadele döneminde Orta Karadeniz bölgesinde daha belirgin biçimde etkinlik gösterecek olan “Pontusçuluk” çalıĢmalarına ise ciddi bir alt yapı oluĢturduğu Ģüphesizdir.
Ek I: Terme baskınında maddî zarara uğrayan kiĢi ve kurumlar ile bunların cins ve miktarı İsmi Zararın Cinsi Zararın
Miktarı İsmi Zararın Cinsi Zararın Miktarı TaĢcızâde
Numan Efendi
Ev, dükkân,
zahire 51.000 Emval-i Metruke
malı Ev, dükkân 20.000 Hastahane eĢyası EĢya 3.000 Konak Kumandanı
Hayri Bey Ev eĢyası 1.500 Hopa Mahkeme
BaĢkâtibi
Ġbrahim Hakkı Ev eĢyası 4.600 Hacı PaĢazade
Hacı Fevzi Efendi Otel, dükkân,
kahvehane 400.000 Ünyeli Kahveci
Besim Efendi Dükkân eĢyası 12.000 Emval-i Metruke EĢya 1.500 Kürd Hacı Ali
Efendioğlu Mustafa
Dükkân eĢyası 30.000
Fırıncı Hacı Mümin ve Biraderi
Ömer
Ev, ahır, eĢya,
zahire 49.000 TaĢcızâde
Ahmed ve Hafız Hüseyin
Dükkân eĢyası 7.000 TaĢcızade Ahmed
Efendi Ev eĢyası 4.000
29 ATASE, BDH, K: 2293, D: 38, F: 5-5.
30 ATASE, BDH, K: 3031, D: 26, F: 4-2, 4-4.
31 ATASE, BDH, K: 2293, D: 37, F: 1-26; K: 300, D: 1219, F: 12, K: 2293, D: 37, F: 1-43, K: 3034, D: 35A, F: 5-11, K: 2294, D: 43, F: 6-1, K: 2895, D: 390, F: 2-18, K: 2294, D: 43, F: 7-6, 7-8.
32 BOA, DH. EUM. 6. Şb. 17/40 Canik Mutasarrıflığı’ndan Dahiliye Nezareti’ne tezkire.
I. Dünya Savaşı Yıllarında Çarşamba/Samsun ve Çevresinde Rum Çete Faaliyetleri 46 ÇarĢambalı Laz
Hacı ReĢid Efendi
Otel, kahvehane,
dükkân
60.000 Kahveci Laz Süleyman Ağa
Otel, kahvehane,
dükkân
51.000 Bakkal Kâmil
Efendi
Dükkân ve
eĢyası 12.000 Görele Muhaciri
Halil Ġbrahim Ev, dükkân
eĢyası 85.000 Kasaboğlu Bekir Ev, dükkân,
zahire, eĢya 15.500 Belediye ve Liman
Dairesi EĢya 15.000
Tahrirat Kâtibi
Tevfik Efendi Ev eĢyası 2.500 MüfettiĢ Mehmed
Ali Efendi Ev eĢyası 1.300 Emval-i
Metrukeden Ġnas Mektebi
Bina 15.000 Ġnas Mektebi EĢya 3.000
Laz Hacı ReĢid
Efendi Bina 10.000 Hacı Müfti Efendi Bina, ev eĢyası 45.000 Hacı
Muhsinzade Hafız Hüseyin
Efendi
Ev, dükkân,
zahire, eĢya 75.000 Hacı Muhsinzade Mehmed Efendi
Ev, dükkân,
zahire, eĢya 32.740 Ahmed Faik
Efendi Ev, ev eĢyası 30.000 Dul Kari Gülizar Ev, ev eĢyası 8.000 Kemahlı Hasan
Usta ve Ģeriki Ev 10.000 Trabzonlu Zühtü
Efendi Ev eĢyası 10.000 Hacı Ömer Ağa Ev eĢyası 2.000 DerviĢ Kadir
Efendi
Ev, dükkân
eĢya 38.000 Ġnas Mektebi
Muallimesi EĢya, ev 3.000 Nallı Mustafa Efendi
Ev, dükkân
eĢya 51.000 Ünyeli Taculibad
Efendi Ev eĢyası 50.000 Belediye EĢya 6.000
Liman Dairesi EĢya 3.000 Hacı Hakkı Efendi Ev 9.000
Tahsildar Ahmet
Efendi Ev 15.000 Hacı Ali Efendi
mahdumu Mustafa Ev 30.000
Hacı Resuloğulları Musa ve Hüseyin
Kahve, fırın,
dükkân 6.300 Kahvecizade
Temel Efendi Dükkân, fırın 50.000 Kürd Hacı Ali
Efendioğlu ve Ģeriki Hüseyin
Dükkân (dört
göz) 20.000 Soğancızade ġükrü
Efendi EĢya 40.000
Laz Süleyman ve
Ģeriki Ömer EĢya 20.000 Kopuzoğlu Hacı Mehmed Efendi
Dükkân, ev,
eĢya 88.000 Hacı Seyyid
Efendi vereseleri Fırın, dükkân 9.000 Topal Behçet
Efendi eĢya 3.000
Kasterzade Nafiz
Efendi Dükkân 4.000
Kasterzade Nafiz- in müsteciri
Sadeddin
EĢya 5.000
Kasterzade
Nedim Efendi Dükkân 10.000 KeleĢefendi zade
Emin Efendi Dükkân, eĢya 12.900 Kasterzade Ziya
Efendi Dükkân 4.500
Kasterzade Ziya Efendi müsteciri
Mehmed
EĢya 4.000
Hacı Seyyid
Efendi veresesi EĢya 6.000 Adalı oğlu Hacı
Hüseyin Ağa EĢya 5.000
AĢçı Mehmed
Usta EĢya 2.500
Kürd Hacı Ali Efendi oğlu
Mustafa
Üç göz
mağaza, eĢya 24.000 Kürd Hacı Ali
Efendioğlu Mustafa, Hacı
Kâmil
Bir göz
mağaza 10.000 Bank memuru
Halid Efendi EĢya 50.000
Kalyoncuzade
Osman Efendi EĢya 150.000 Hacı Hafız
Mehmed Efendi EĢya 6.400
Düyun-ı
Umumiye Ġdaresi Hane, dükkân 10.000 Belediye
Eczahanesi EĢya 5.000
Sıhhiye Memuru
Yusuf Kemal EĢya 400 Ünye Reji Müdürü
Hacı Ahmed Hane, dükkân 35.000 Ünye Reji
Müdürü Hacı Ahmed
Telgrafhane 40.000 Reji Ġdaresi Tütün, eĢya 14.000 Reji Memuru
Mustafa Efendi EĢya 1.350 Düyun-ı Umumiye
Memuru Remzi EĢya 6.800
Düyun-ı
Umumiye EĢya 26.000 Telgrafhane EĢya 6.000
Telgraf Memuru
Osman EĢya 2.000 Saatci Hafız Zühtü
Efendi Dükkân eĢyası 15.000 Fakı Ali’den
Hacı Osman vereseleri
Dükkân 5.000 Seyyid Yazıcı oğlu
Hacı Ġsmail Dükkân 2.000 Muhacirin
Ġdaresi EĢya 400 Avukat Ali Efendi
vereseleri Ev 80.000
Kadı Halil Haki
Efendi EĢya 1.000
Keyvezade Süleyman ve Ģeriki
Mehmed
EĢya 1.000
Emval-i
Metrukeden Ev 10.000 Sabık Tapu Kâtibi
Ahmed Ev 20.000
Düyun-ı Umumiye Kâtibi
Mehmed
Ev eĢyası 16.500 Giresunlu Rıza
Reis Ev eĢyası 16.000
Modire geliri
Oyani Ev, ev eĢyası 23.000 Mülazım Bekir
Ağa Ev, ev eĢyası 21.500 Ünyeli Yordan EĢya 500 Polis Selim Efendi Ev eĢyası 4.800
Meyhaneci
Kırlantı Ev eĢyası 1.000 Zükûr Mektebi Bina 20.000
Mekteb EĢya 3.000 Karaahmed oğlu
Ahmed
Ev, dükkân,
zahire, eĢya 10.000 Hacı ġaban oğlu
Receb
Ev, dükkân,
zahire, eĢya 20.500 Salıklı oğlu Ahmed Ev, dükkân,
zahire, eĢya 9.000 ÇavuĢ oğlu
Hamid Eytamı Ev, dükkân,
zahire, eĢya 9.000 Çolak Musa oğlu Recep
Ev, dükkân,
zahire, eĢya 19.500
I. Dünya Savaşı Yıllarında Çarşamba/Samsun ve Çevresinde Rum Çete Faaliyetleri 48 Rüsumat
Muhafaza Memuru Emin
EĢya 3.500 Rizeli Mahmut
Efendi Ailesi EĢya 1.200
Mahkeme-i ġeriyye ve
Eytam eĢyası EĢya, Nakit 20.400
Bayrakdarzade Hacı Mehmed
Efendi
EĢya 100.000 Sivri oğlu
zevcesi Emine EĢya 2.000 Tahsildar Edhem
Efendi EĢya 700
Yani Ağa Zahire 400 Çapolacı Vasil
Usta Dükkân eĢyası 2.500 Geleydili Hacı
Hasan Dükkân eĢyası 1.600 ÇekiĢ Efendizade
Hacı Ahmed Ev, ev eĢyası 12.400 TaĢinzade
Mustafa Efendi Dükkân eĢyası 4.500 Moral oğlu Hacı
Ġsmail Kahve, otel 3.000 Soğancı Mustafa
Efendi Dükkân eĢyası 1.000 TaĢcıoğlu Ömer
bin Recep Usta Ev eĢyası 2.500 Kürd Yetim
Hasan oğlu Said Ev eĢyası 2.000 Posta ve Telgraf
Müdürü Ali Ev eĢyası 5.000 Hacı
Muhsinzade Mahmud
Ev eĢyası 6.000 Kürd Rahmi Ev eĢyası 3.500 Hacı Resul oğlu
Hacı Mevlüt Ev eĢyası 1.500 Hacı Mevlüt
yengesi Asiye Ev eĢyası 1.200 Sabuncuzade
Raif Efendi Dükkân eĢyası 150.000 Külahlıoğlu Hacı
Hasan Efendi Dükkân eĢyası 13.000 Dükkâncı Osman
Efendi Dükkân eĢyası 12.000 Göreleli Cücezade
Temel Efendi Ev 9.000
Mahkeme-i
Nizamiye EĢya 4.500 Ġstintak Ġdaresi EĢya 1.000
Polis Ġdaresi EĢya 1.000 Jandarma Dairesi EĢya 3.000 Orman Memuru
Mehmet Efendi Dükkân eĢyası 400 Liman Reisi Emin
Efendi Ev eĢyası 1.200
Seyyid Yazıcızade Hacı
Ġsmail Ev eĢyası 4.000
Muhasebe-i Hususiye Memuru
Ali
Ev eĢyası 600 Hacı Ġsmail
Yetimleri Ev, ev eĢyası 5.500 Tahsildar ReĢid
Efendi Ev eĢyası 900
Kolukısa oğlu
ġükrü Efendi Dükkân eĢyası 8.000 Reji Ġdaresi Gayri mamul
tütün 50.870 Trabzonlu
Mehmet Efendi Dükkân eĢyası 10.000 Kasterzade Nafiz
zevcesi Zeliha Ev eĢyası 1.000 BeĢiroğlu
Mehmet Reis Ev eĢyası 3.500 Fırıncı Hafız Ömer
Efendi Dükkân eĢyası 2.500 Polis Kâmil
Efendi zevcesi Zehra
Ev eĢyası 5.000 Maliye Dairesi Dükkân eĢyası 40.000 Belediye Reisi
Musa Efendi Dükkân eĢyası 4.000 Nafizzade Sabri Bey
Değirmen
motoru 40.000 Hacı Kanber Ev, ev eĢyası 14.000 Arif Efendi Ev 3.000
Yahyalı’dan
Kazım Bey Ev eĢyası 20.000
Düyun-ı Umumiye Kâtibi Mehmed
hemĢiresi
Ev eĢyası 16.500 Ünyeli Hacı
Mehmed Kerimesi Gülsüm
Ev eĢyası 200 Üçbuçuk zevcesi
Resmiye Ev eĢyası 500
Kahveci Emin
Usta Ev eĢyası 300 Yunuszade Hasan
Efendi Ev eĢyası 1.500
Hacı Embiya
oğlu Mehmed Ev eĢyası 1.500 Müfredat Kâtibi
Nazım Efendi Ev eĢyası 500 TaĢcıoğlu
kainbiraderi zevcesi
Ev eĢyası 2.500 Kibar Efendi Zahire 15.000 Kocaman’dan
Hüseyin Ağa Ev eĢyası 15.000 Çakır Ağa Ev eĢyası 12.000 Ünyeli Zekeriya Dükkân eĢyası 5.000 Miliç’ten Çolak
Hasan Ev 5.000
Miliç’ten Salih
Bey Ev 5.000
Kocaman’dan Kavaklı oğlu
Mehmed
Ev eĢyası 8.000 Doğanevci’den
Ünyeli Rasim Ev eĢyası 1.000 KuĢka oğlu
Ramazan Ev eĢyası 1.000 Laz Süleyman
zevcesi Makbule Ev eĢyası 3.000 Göreleli ġehidoğlu
MüĢtak Ev eĢyası 5.000
Kesem Ali oğlu
Hasan Kahvehane 4.000 Büyük Limanlı
Mehmed Ali Kahvehane 4.000 Civelekzade
Süleyman Efendi Ev eĢyası 500 Ünyeli Vehbi
Efendi Dükkân eĢyası 4.500 Ünyeli Yordan Ev eĢyası 2.000 Cücezade Abdullah Ev eĢyası 2.640
TaĢcı oğlu
Ahmed Efendi Dükkân 12.000 Hacı Seyyid Efendi
oğlu Fuad Ev eĢyası 12.000 Hülya
karyesinden Hacı
Ömer Ev eĢyası 8.000 Ünyeli Sadeddin Ev eĢyası 5.000 Büyüklimanlı
Mehmed Ali Ev eĢyası 5.000 Acem oğlu
Hüseyin ve refikası Ev eĢyası 7.000 Bağdadlı Asker
Muhyiddin Ev eĢyası 1.000 ġerif Efendi Ev eĢyası 500 Seyyid Efendi
kerimesi Kadriye Ev eĢyası 1.500 Nüfus Ġdaresi EĢya 1.000 Doğanevci’den
Mahmud Ev eĢyası 3.400 Doğanevci Ali
Küçük Ev eĢyası 2.000
Yahyalı’dan
Mustafa ÇavuĢ Ev eĢyası 2.700 Nafiz Beyzade
Hayri Bey Ev eĢyası 2.900 Yahyalı’dan
Ġslamoğlu
Hüseyin Ev eĢyası 5.000 Yedekoğlu
Hüseyin Ev eĢyası 2.500 Topcuoğlu
Hasan Ev eĢyası 1.500 Mehmed Ali oğlu
ġükrü zevcesi Ev eĢyası 1.500
I. Dünya Savaşı Yıllarında Çarşamba/Samsun ve Çevresinde Rum Çete Faaliyetleri 50 Konak
Kumandanı Hayri Bey
Ev eĢyası 500 Toplam 3.100.0
00
KAYNAKÇA I-Arşiv Kaynakları
a-ATESE (Genelkurmay Başkanlığı Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Arşivi) Genelkurmay BaĢkanlığı Askeri Tarih ve Stratejik Etüt BaĢkanlığı ArĢivi (ATASE), Birinci
Dünya Harbi Kataloğu (BDH), Klasör (K): 2942, Dosya (D): 603, Fihrist (F): 1-53 ATASE, BDH, K: 2895, D: 390, F: 2-17.
ATASE, BDH, K: 2895, D: 390, F: 6-1..
ATASE, BDH, K: 2294, D: 43, F: 12.
ATASE, BDH, K: 2895, D: 390, F: 2-24.
ATASE, BDH, K: 2293, D: 38, F: 20.
ATASE, BDH, K: 300, D: 1219, F: 1-1.
ATASE, BDH, K: 2784, D: 6, F: 1-8.
ATASE, BDH, K: 2293, D: 38, F: 5-5.
ATASE, BDH, K: 3031, D: 26, F: 4-2, 4-4.
ATASE, BDH, K: 2293, D: 37, F: 1-26; K: 300, D: 1219, F: 12, K: 2293, D: 37, F: 1-43, K:
3034, D: 35A, F: 5-11, K: 2294, D: 43, F: 6-1, K: 2895, D: 390, F: 2-18, K: 2294, D:
43, F: 7-6, 7-8.
b- BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi) BOA, Sicil-i Nüfus Müdiriyeti (SNM), 42/37
BOA, Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Müdiriyeti Kalem-i Hususi (DH. EUM. KLH.) 3/39-A Heyet-i Tahkikiyece Hazırlanan Rapor 12. 05.1333 (12 Temmuz 1917).
BOA, DH. EUM. KLH. 3/39-A Heyet-i Tahkikiyece Hazırlanan Rapor 12. 05.1333 (12 Temmuz 1917).
BOA, DH. EUM. KLH. 3/39-A Mücrimin-i Siyasiye Hakkında Heyet-i Tahkikiyece Elde Edilen Tahkikat, Malumatı Havi Defter 12. 5. 1333 (12 Temmuz 1917)
BOA, Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Müdiriyeti 6. Şube (DH. EUM. 6. Şb.) 24/31 Canik Mutasarrıflığı’ndan Dahiliye Nezareti’ne tezkire 13 Telrin-i Evvel 1333 (13 Ekim 1917).
BOA, DH. EUM. KLH. 3/39-A Mücrimin-i Siyasiye Hakkında Heyet-i Tahkikiyece Elde Edilen Tahkikat, Malumatı Havi Defter 12. 5. 1333 (12 Temmuz 1917)
BOA, DH. EUM. KLH. 3/39-A Haralambidis’ten Pederi Çimenli Dimitri’ye gönderilen mektup tercümesi 9 Eylül 1916, Kumandan Artatov’un 27 Ağustos 1916 tarihli mektubunun tercümesi.
BOA, DH. EUM. KLH. 3/39-A Haralambidis’ten Pederi Çimenli Dimitri’ye gönderilen mektup tercümesi 9 Eylül 1916.
BOA. DH. EUM. KLH. 3/39-A Kumandan Artatov’dan Dimitri Haralambidis’e gönderilen mektup tercümesi 27 Ağustos 1916.
BOA, Dahiliye Nezareti İdare-i Umumiye (DH. İUM.) E-6/102 Mevcud Seyyar Jandarma Taburlarının Suret-i Tebdilleri ve Yeni Taburların TeĢkilatı 1 Mart 1331 (14 Mart 1915)
BOA, DH. EUM. 6. Şb. 17/40 Canik Mutasarrıflığı’ndan Dahiliye Nezareti’ne tezkire
II. Tetkik Eserler
Arşiv Belgelerine Göre Kafkaslarda ve Anadolu’da Ermeni Mezalimi I 1906-1918, BaĢbakanlık Devlet ArĢivleri Genel Müdürlüğü Yayını, Ankara, 1995
Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi Kafkas Cephesi 3. Ordu Harekâtı, C: II, Genelkurmay Basımevi, Ankara 1993
Düstûr, Tertib-i Sani, C: 6
GOLOĞLU, Mahmud; Anadolu’nun Milli Devleti Pontos, 1973
MĠLAS, Herkül; Geçmişten Bugüne Yunanlılar Dil, Din ve Kimlikleri, Ġstanbul, 2003
NAKRACAS, Georgios; Anadolu ve Rum Göçmenlerinin Kökeni, Çev: Ġbrahim Onsunoğlu, Belge Yayınları, Ġstanbul, 2003
ORTAYLI, Ġlber; “Tanzimat Döneminde Yunanistan ve Osmanlı Ġmparatorluğu”, Tarih Botunca Türk Yunan İlişkişleri (20 Temmuz 1974’e Kadar) Üçüncü Askeri Tarih Semineri Bildirileri, Ankara 1986
DUMAN, Önder Birinci Dünya Savaşı Sırasında Orta ve Doğu Karadeniz Bölgesinde Ermeni Terör Faaliyetleri, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi), Samsun 2002
Pontus Meselesi, Matbuat ve Ġstihbarat Matbaası, 1338, Ġkinci Kısım SAMĠH, Aziz Büyük Harpte Kafkas Cephesi Hatıraları, Ankara 1934
ġAHĠN, M. Süreyya; Fener Patrikhanesi ve Türkiye, Ötüken Yayınları, Ankara
