II. RİZE KALKINMA SEMPOZYUMU Çay – Lojistik – Turizm
Rize, 3 – 4 Mayıs 2013
Bildiriler Kitabı
RECEP TAYYİP ERDOĞAN ÜNİVERSİTESİ YAYINLARI ISBN – 978-605-89443-6-7
EDİTÖRLER
Saim C. BERİTAN - Emre YILDIRIM
Kapak Tasarımı
Gökçe ARİFOĞLU - Saim C. BERİTAN
Dizgi Gökçe ARİFOĞLU
Uygulama İlker TAŞPINAR
Baskıya Hazırlayan Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi
İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi
1. BASKI; Temmuz 2013, Rize (1000 adet)
II. Rize Kalkınma Sempozyumu Bildiriler Kitabı’nda yayımlanan tüm yazıların sorumluluğu yazarlarına aittir.
Tüm hakları saklıdır. Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi’nin izni olmadan fotokopi ya da elektronik yöntemlerle kopyalanamaz, çoğaltılamaz.
Sempozyum Başkanları
Prof. Dr. Arif YILMAZ, Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. Kemal KÖYMEN, Maltepe Üniversitesi Rektörü
Sempozyum Koordinatörü
Prof. Dr. Osman KARAMUSTAFA, Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Rektör Yardımcısı, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dekanı
Sempozyum Düzenleme Kurulu Başkanı
Yrd. Doç. Dr. Ali Rıza SAKLI, Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dekan Yardımcısı
Sempozyum Düzenleme Kurulu Yrd. Doç. Dr. Emre YILDIRIM
Arş. Gör. Ali ALTINER Arş. Gör. Kübra MERT Arş. Gör. Saim C. BERİTAN
Arş. Gör. Süleyman ÇAKIR
Bilim Kurulu
Prof. Dr. Ahmet Emre BİLGİLİ, Marmara Üniversitesi Prof. Dr. Alaattin KIZILTAN, Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi
Prof. Dr. Mehmet TANYAŞ, Maltepe Üniversitesi Prof. Dr. Nazif GÜRDOĞAN, Maltepe Üniversitesi
Prof. Dr. Osman KARAMUSTAFA, Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Prof. Dr. Sadettin ÖZEN, Maltepe Üniversitesi
Doç. Dr. Ali Sait ALBAYRAK, Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Doç. Dr. Cemal SANDALLI, Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi
Doç. Dr. Halis DEMİR, Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Doç. Dr. Hikmet KIRIK, İstanbul Üniversitesi
Doç. Dr. Mustafa AKBULUT, Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Doç. Dr. Selçuk PERÇİN, Karadeniz Teknik Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Ali Rıza SAKLI, Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Ali Rıza SANDALCILAR, Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi
Yrd. Doç. Dr. Fulya TAŞEL, Maltepe Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Hamit VANLI, Maltepe Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Halefşan SÜMEN, Maltepe Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. İlker Murat AR, Karadeniz Teknik Üniversitesi
Yrd. Doç. Dr. Levent AKSOY, Maltepe Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Muhammed BAMYACI, Maltepe Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Seymur AĞAYEV, Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi
Yrd. Doç. Dr. Uğur SİVRİ, Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi
İÇİNDEKİLER
SUNUŞ ... 10 ÖNSÖZ ... 11 ÇAY
ÇAY BORSALARININ İŞLEYİŞİ VE SEKTÖRE KATKILARI / Hamit VANLI ...14 ÇAY SEKTÖRÜNDE ÜST KURULUŞ İHTİYACI VE SEKTÖRE KATKILARI
Ali Rıza SAKLI ... 23 DÜNYA ÜLKELERİ İLE TÜRKİYE’NİN ÇAY ÜRETİMİNİN İSTATİSTİKLERLE İNCELENMESİ / Günseli KURT ve Hazan Kübra HACIOĞLU ... 39 TÜRKİYE ÇAY YETİŞTİRİCİLİĞİNİN SORUNLARI VE ÖNCELİKLERİ
Muharrem ÖZCAN ve Emine YAZICIOĞLU ... 64 ÇAY SEKTÖRÜNDE ÜNİVERSİTE - SANAYİ İŞBİRLİĞİ: MEVCUT DURUM VE GELECEK İÇİN ÖNERİLER / İlker Murat AR ve Fatih ÖZDEMİR ... 78 RİZE YÖRESİNDE ÇAY TARIMINDA GÜBRELEME SORUNLARI VE SÜRDÜRÜLEBİ- LİR ÇAY TARIMI İÇİN YENİ STRATEJİLER
Turan YÜKSEK, Filiz YÜKSEK ve Ercan SÜTLÜ ... 89 RİZE İLİ BAHÇE BİTKİLERİ YETİŞTİRİCİLİĞİNDE ÇAY TARIMININ YERİ SORUNLARI VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ / Hamdi ZENGİNBAL ...101 SÜRDÜRÜLEBİLİR TİCARET; İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ VE VERMİKÜLTÜR SİSTEM İLE ORGANİK GÜBRE ELDE EDİLMESİ / Hamit VANLI ve Selen BEDÜK...114 ÇAYDA FİDAN ÜRETİM TEKNİKLERİ
Hamdi ZENGİNBAL ve Ayhan HAZNEDAR...125 ORGANİK TARIM KÜMELENMESİ VE ÇAY SEKTÖRÜNÜN BÖLGESEL REKABET ANALİZİ / Sadettin GÜLTEKİN ... .136 KAFEİNSİZ ÇAY ÜRETİMİ / İlkay KOCA ve Şeyda BOSTANCI ... .156 TÜRK VE SEYLAN SİYAH ÇAYLARININ KAFEİN İÇERİĞİNİN KARŞILAŞTIRILMASI Burak İPEKCİ ve İlkay KOCA ... .168 ÇAY BİTKİSİNİN (Camellia SINENSIS L.) TARİHSEL GELİŞİMİ VE TIBBİ AÇIDAN DEĞERLENDİRİLMESİ / Çağatay ÜSTÜNve Nuray DEMİRCİ ...175 RİZE İLİNDE VE DOĞU KARADENİZ BÖLGESİNDE ÇAY BİTKİLERİNDE GÖRÜLEN HASTALIKLAR / Aziz KARAKAYA ve Arzu ÇELİK OĞUZ ... 187
Alternatif Yaklaşımlar ÇAY ÜRETİCİSİNE EK GELİR OLARAK KİVİ YETİŞTİRİCİLİĞİ
Mustafa AKBULUT, Hüseyin BAYKAL ve Yusuf ŞAVŞATLI... 200 RİZE İLİNDE KİVİ BİTKİLERİNDE GÖRÜLEN HASTALIKLAR
Aziz KARAKAYA ve Arzu ÇELİK OĞUZ ... 209 RİZE’NİN TARIMSAL GERÇEĞİ ÇAY MI, KİVİ Mİ? / Mahmut KOÇAN ... 218 ÇAY TARIMINDA YAŞANAN SORUNLARIN ÇÖZÜMÜNDE ALTERNATİF ÜRÜN LİKAPA / Burcu ER ...231 ÇAY ÜRETİCİSİNE EK GELİR OLARAK MAVİYEMİŞ YETİŞTİRİCİLİĞİ
Mustafa AKBULUT, Yusuf ŞAVŞATLI ve Hüseyin BAYKAL ...245
ÇAY ÜRETİCİSİNE EK GELİR OLARAK KİVİ YETİŞTİRİCİLİĞİ5 Mustafa AKBULUT1, Hüseyin BAYKAL2 ve Yusuf ŞAVŞATLI 3
1 Doç. Dr., Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Maviyemiş Uyg. ve Araş. Merkezi
makbuluttr@gmail.com
2 Öğr. Gör., Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Maviyemiş Uyg. ve Araş. Merkezi
huseyinbaykal53@hotmail.com
3Yrd. Doç. Dr., Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Maviyemiş Uyg. ve Araş. Merkezi
yusufsavsatli55@hotmail.com
Özet: Rize ili Çay üretimi yanında son yıllarda kivi meyvesi üretimiyle de adından söz ettiren bir ilimizdir. İlimizde çay bitkisinin yetiştiriciliği sektörel bazda gelişimi sür- dürürken, kivi üretimin de ise Rize Türkiye’de 3. sırada yer almaktadır. Henüz kivi yetiştiriciliği, bakımı ve pazarlanma gibi konularda birçok eksikliklerin bulunduğu da görülmektedir. Çalışmada çay yetiştiriciliği ve kivi yetiştiriciliği birlikte değerlendirilir- ken, kivinin çay tarımına ek gelir getirici bir ürün olarak nasıl bir yetiştiriciliğinin uygun olabileceği incelenmiştir.
Anahtar Kelimeler: Çay, Kivi, Rize, Ek Gelir.
1. GİRİŞ
2012 yılı kivi üretimi Dünya’da 1.388.158 ton olup, İtalya Yeni Zelanda, Şili, Yunanistan ve Fransa önemli üretici ülkelerdir. Ayrıca, Dünya’da kivi üretimi 1985 yılından itibaren hızlı bir yükseliş göstermiştir. Türkiye’de 2012 yılı verilerine göre kivi üretimi 37.247 ton olup, dünya kivi üretiminde 9. sırada yer almaktadır (Şekil 1., Şekil 2.) (FAO, 2013).
Ülkemizde kivi üretimi 2002 yılından itibaren hızlı bir artış göstermiş olup, Önemli kivi üreticisi iller Yalova, Ordu, Rize, Samsun, Giresun ve Trabzon’dur. Bu iller içerisinde 3. sırada yer alan Rize ilimizin, Çay üretiminde 1. sırada yer alması nedeniyle kivi üretimi ilde ek gelir getirici bir ürün olarak gelişim göstermiştir (Şekil 3., Şekil 4) (TÜİK, 2013) . Rize ili gerek çay gerekse kivi üretimi için uygun iklim ve toprak özelliklerine sahiptir. Ayrıca, kivi bölgede kabul görmüş bir tarımsal üründür (Akbulut, 2010; Akbulut, 2012; Cangi ve İslam, 2003; Esin ve Canca, 2006; Karadeniz, Cangi ve İslam, 2003; Özcan ve Zenginbal 2003; Özdemir ve Özyazıcı, 2002).
1Bu çalışma sempozyumda poster olarak yer almıştır.
Şekil 1. Dünya Kivi Üretimi (1970-2010)
Şekil 2. Ülkelerin Kivi Üretimi (1970-2010)
Şekil 3. Türkiye Kivi Üretimi (1994-2012)
Şekil 4. İllerin Kivi Üretimi (2012)
2. TARTIŞMA
Rize ilinde toplam 3.443 dekar alanda 6.242 ton kivi üretimi ile hem üretim hem de alan açısından ülkemizin %17’sine sahiptir. Toplam ağaç sayısı 172.915 adet olup bu ağaçların 146.350 adeti meyve veren yaşta 26.565 adeti meyve vermeyen yaştadır. Rize ilinde kivi üretimi daha çok sahil bölgede yaygınlaşmış olup, Ardeşen 1.375 dekar alanda 2.979 ton üretim ile en önemli üretici ilçedir. Bunu 996 ton üretim ile Merkez ilçe, 700 ton ile Fındıklı, 533 ton ile Pazar ve 473 ton ile Çayeli izlemektedir (Tablo 1.) (TÜİK, 2013). Rize’de ülkemizdeki kivi üretim alanlarından farklı olarak, çay ile karışık yetiştiricilik yapılmakta ve çayla birlikte daha yüksek gelir getirdiği için üretici tarafından karışık kivilikler genellikle tercih edilmektedir (Akbulut, 2013).
Kivi’de Rize ilinde bitki başına verim 20-50 kg/ağaç arasında değişmekte olup, en yüksek verim 50 kg/ağaç ile Pazar ilçesindedir. Ağaç sayısı yönünden en çarpıcı durum Çayeli ilçesinde meyve vermeyen ağaç sayısının (9,580 adet) yani, yeni tesis bahçenin diğer ilçelerden yüksek olmasıdır. Yeni bahçe tesisi açısından Pazar, Fındıklı ve Merkez ilçede de Çayeli ilçesini takip etmektedir. Ancak ülkemiz kivi ağacı sayısı içerisinde Rize
ilinin %’si düşük olup (%13,9), arazinin sınırlı olması nedeniyle yeni bahçe tesisindeki ağaç sayısı (meyve vermeyen yaştaki ağaç sayısı 26.565 adet) ancak % 6,8 olarak gerçekleşmiştir (Tablo 1.) (TÜİK, 2013).
Tablo 1. Rize İli 2012 Yılı Kivi Üretim Değerleri (TÜİK, 2013)
İLÇE Alan
(Dekar) Üretim
(ton) Verim (kg/
ağaç)
Meyve Veren Yaşta Ağaç
Sayısı
Meyve Veren Yaşta Ağaç Sayısı
Toplam Ağaç
Ardeşen 1375 2979 45 66200 2400 68600
Merkez 464 996 40 24900 3750 28650
Fındıklı 558 700 35 20000 4000 24000
Pazar 309 533 50 10650 4265 14915
Çayeli 528 473 35 13500 9580 23080
Güneysu 14 99 45 2200 550 2750
Çamlıhemşin 86 69 22 3120 1000 4120
Derepazarı 32 47 37 1270 70 1340
İyidere 30 41 30 1260 200 1460
Hemşin 26 34 20 1700 700 2400
Kalkandere 16 27 30 900 50 950
İkizdere 5 13 20 650 0 650
RİZE TOPLAM 3443(% 16,9) 6242
(%16,8) 146350
(% 17,1) 26565
(% 6,8) 172915 (% 13,9)
TÜRKİYE 20400 37247 44 855611 392109 1247720
Ülkemizde çay üretim istatistiklerine göre çayda 1988 yılından 2012 yılına kadar olan dönem incelendiğinde çay üretim alanlarında azalmaya, karşılık yaş çay yaprağı üretiminde önemli artışların olduğu görülmektedir. Bu sayede de 200.000’den fazla üretici çay yetiştiriciliği ile gelir sağlamaktadır (Tablo 2.) (TÜİK, 2013). Çay alanlarında azalmanın en önemli nedeni çaylıklarda ruhsatlandırma işlemleri olup, bir miktar alanda mesken alanı olarak değerlendirilmiştir (Çaykur, 2012; Saklı, 2008). Ayrıca, çay konusunda pek çok araştırma yürütülmüş olup, konu sürekli olarak incelenmiştir (Koyuncu ve Koyuncu, 2011).
Tablo 2. Türkiye 1988-2012 Yılları Arası Çay Verileri (TÜİK, 2013)
Çay yetiştiren
çiftçi sayısı Çay yetiştirmeye ayrılan
alan (Dekar) Yaş çay yaprağı üretimi (Ton)
1988 196 386 862 880 752 662
1989 202 082 895 250 662 549
1990 202 904 905 750 608 440
1991 215 278 886 390 682 858
1992 215 388 893 450 724 383
1993 214 542 893 300 578 500
1994 201 558 767 910 654 000
1995 201 657 766 090 523 465
1996 201 844 767 430 600 000
1997 201 957 767 550 752 000
1998 203 038 767 520 978 589
1999 203 875 767 490 1 095 532
2000 204 491 767 500 758 038
2001 204 112 766 530 824 946
2002 203 028 766 450 791 700
2003 203 318 766 400 869 000
2004 202 431 766 320 1 105 000
2005 202 699 766 250 1 192 004
2006 203 431 766 136 1 121 206
2007 203 901 765 808 1 145 321
2008 199 231 758 257 1 100 257
2009 200 798 758 513 1 103 340
2010 202 494 758 641 1 305 566
2011 205 312 758 895 1 231 141
2012 205 312 758 566 1 250 000
Ülkemizde çay üretimi açısından bakıldığında sadece Rize, Trabzon, Artvin, Giresun ve Ordu illerinde üretim yapıldığı görülmektedir. Bu iller içerisinde Çay üretim alanlarının % 65,6’sına (497.395 dekar) ve yaş çay üretiminin % 75,4’üne (942.424 ton) sahip olan Rize ilimiz önemli yere sahiptir (Tablo 3.) (TÜİK, 2013). Bu yönüyle Rize ilinde çaya alternatif arayışına ihtiyaç yoktur. Ancak, kimi yıllar üreticilerin ek gelir sağlayıcı ürünlere yönelik talepleri de kiviyi önemli bir ek gelir sağlayan ürün haline getirmiştir.
Tablo 3. 2012 Yılı Yaş Çay Üretim Alanları ve Üretim Değerleri (TÜİK, 2013)
Rize Trabzon Artvin Giresun Ordu TÜRKİYE
Çay alanı
(dekar) 497.395
(%65,6) 155.264 85.755 20.092 60 758.566
Üretim
(ton) 942.424
(%75,4) 165.504 113.280 28.712 80 1.250.000
Son yıllarda, çay ile birlikte ek gelir getirici bir ürün olarak değerlendirilen kivinin yıllar itibariyle üretici fiyatlarına bakıldığında ise 2008 yılında 3,27 TL/
kg’ye kadar yükselirken son yıllarda yaşanan sorunlar nedeniyle 2012 yılında 2,04 TL/kg’e kadar düşmüştür. Çay fiyatları ise istikrarlı bir artış göstermekte olup, 2012 yılında 1,10 TL/kg olmuştur (Şekil 5.) (TÜİK, 2013).
Şekil 5. 1994-2012 yılları arası Kivi ve Yaş Çay Fiyatları (TÜİK, 2013)
Ayrıca, 2010 yılı kivi üreticisinin eline geçen gelir Türkiye ortalaması 2,39 TL/kg iken aynı dönemde Rize ilinde kivi üreticisinin 1,88 TL/kg gelir elde ettiği görülmektedir. Karadeniz Bölgesindeki diğer illerde de benzer durum tespit edilmiştir (TÜİK, 2013).
Çay yetiştiriciliği açısından Rize ili Türkiye çay alanlarının % 65,6’sını ve üretimin % 75,4’ünü gerçekleştirip ülkemizde 1. olurken, bu üretimden toplam gelir olarak 1.036.666.400 TL (1,10 TL/kg yaş çay) elde edilmiştir. Kivi yetiştiriciliğinde ise Türkiye kivi alanlarının %16,9’una ve üretimin % 16,8’ini gerçekleştirip ülkemizde 3. sırada yer alırken, bu üretimden toplam gelir olarak 7.023.720 TL (2,04 TL/Kg kivi) elde edilmiştir (TÜİK, 2013).
Tablo 4. Çay ve Kivi 2012 Yılı Alan, Üretim ve Gelir Değerleri (TÜİK, 2013).
RİZE İLİ Alan (da) % Üretim (ton) % Gelir (TL)
ÇAY (1.) 497.657 65,6 942.424 75,4 1.036.666.400
KİVİ (3.) 6.242 16,9 3.443 16,8 7.023.720
3. SONUÇ
Rize ilinde Çay üretimi kalkınmada temel tarımsal ve ekonomik ürün olup, herhangi bir alternatif ürün ikamesi mümkün değildir. Ancak, çay üretimi yanında kimi zaman ek gelir getirici çeşitli faaliyetlere de ihtiyaç duyulmaktadır. Bu anlamda kivi yetiştiriciliği açısından Rize ilinin ülkemizde 3. sırada bulunması nedeniyle, kivi ek gelir getirecek ürün olarak ilk akla gelenler ürünlerden birisidir. Çay ve kivinin Rize’deki mevcut durumu ile gelecekte muhtemel konumu da göz önünde bulundurularak, sonuç olarak kivi yetiştiriciliği ile ilgili aşağıdaki tespitler yapılmıştır:
- Kivi yetiştiriciliği açısından Rize ili uygun iklim ve toprak özelliklerine sahip olduğundan, önemli ve vazgeçilmez bir ürün haline gelmiştir.
- Kivi yetiştirilen alanların birçoğunda üretici daha yüksek gelir getirdiği için çayla karışık kivi bahçesi tesis etmektedir. Bu durum pek çok uygulamayı güçleştirmekte ve gerek kivi gerekse çay kalitesini düşürmektedir. Ayrıca, çay alanlarının yayılım gösterdiği alanlarda kivi yetiştiriciliği yapılması iki farklı ürüne göre işlemlerin yapılmasını gerektirmektedir.
- Kivi yetiştiriciliği çay yetiştiriciliğine kıyasla daha çok kültürel bakım işlemi (yaz ve kış budaması, gübreleme, ilaçlama, çapalama vb.) gerektirmektedir. Yeterli kültürel bakım işlemleri uygulanarak Rize’de kivilerde verim düzeyini yükseltmek mümkündür. Kivilerde kültürel bakım işlemlerinin uygulanması ile istihdama olumlu katkı sağlanırken, işgücünün de yıl boyunca tam olarak değerlendirilmesi sağlanabilir.
- Kivide ürün hasat döneminin doğru tespiti önem arz etmekte olup, suda çözünebilir kuru madde miktarına göre hasat yapılması gerekmektedir.
Aksi takdirde kalite düşmekte ve muhafaza imkanı azalmaktadır.
- Rize ilinde yaş çay için yeterli tesis ve yerel alıcı firma mevcut iken, kivi için yeterli depolama ve paketleme tesisi olmaması nedeniyle üreticiler ürünü hızla satışa sunmaktadır. Rize de kivi üreticilerinin birlikler aracılığıyla toplu bir satış eğilimi olmadığından, dışarıdan gelen alıcılar tarafından genellikle fiyat belirlenmektedir.
- Son yıllarda kivi fiyatlarının düşüş göstermesi de üreticilerin bu ürünle
ilgili daha geniş ölçekli yatırım yapmasını engellemektedir.
- Kividen taze tüketim yanında yarı mamül ve mamül ürün yapılarak pazarlanmasına kesinlikle ihtiyaç duyulmaktadır.
- Kivide organik tarım, iyi tarım uygulamaları, yeni çeşitler ve farklı yetiştiricilik modelleri ile geliri artırmak mümkün olabilecektir.
Sonuç olarak, Kivi meyvesi Rize ilinde çaya ek gelir getiri ürün olarak artık yerini almıştır. Kivi ile ilgili altyapı, tesis ve pazarlama sorunlarının aşılmasıyla da, yetiştiricilikte kalite ve gelir açısından önemli gelişmeler kaydedilebilecektir.
KAYNKLAR
Akbulut, M. (2010). Rize İli Likapa ve Kivi Projesi Raporu (Teklif). Rize İl Özel İdaresi İl Genel Meclisi Başkanlığı Tarım Komisyonu. Rize.
Akbulut, M. (2012). Subtropik Meyveler Dersi Ders Notları. Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Pazar Meslek Yüksekokulu. Pazar/Rize.
Cangi, R. ve A. İslam. (2003). Kivi Yetiştiriciliğinde Karşılaşılan Sorunlar ve Çözüm Önerileri. Ulusal Kivi ve Üzümsü Meyveler Sempozyumu 23-25 Ekim 2003, Ordu. 73-79.
Çaykur (2012). Görevde Yükselme Eğitimi Ders Notları. Rize.
Esin, M. ve T. Canca. (2006). Kivi Yetiştirme Yöntemleri. Türkiye Ziraat Odaları Birliği Pazar Ziraat Odası. Pazar/RİZE.
FAO (2013) FAO Dünya Tarım Örgütü Web Sayfası www.fao.org (18 Nisan 2013) Karadeniz, T. Ve R. Cangi ve A. İslam. (2003). Kivi Üretim Projeksiyonları.
Ulusal Kivi ve Üzümsü Meyveler Sempozyumu 23-25 Ekim 2003, Ordu. 14-22.
Koyuncu R. ve Y.E. Koyuncu. (2011). Çay Bibliyografyası. Çınar Eğitim Kültür ve Yardımlaşma Derneği. Rize.
Özcan, M. ve H. Zenginbal. (2003). Karadeniz Bölgesinde Kivi Yetiştiriciliğinin Mevcut Durumu ve Potansiyeli. Ulusal Kivi ve Üzümsü Meyveler Sempozyumu 23-25 Ekim 2003, Ordu. 23-28.
Özcan, M. (2007). Türkiye Çay Yetiştiriciliğinin Mevcut Durumu Sorunları ve Çözüm Yolları. Türkiye V. Ulusal Bahçe Bitkileri Kongresi, 04-07 Eylül 2007, Erzurum. 23-26
Özdemir, O. ve M.A. Özyazıcı. (2002). Kivi Yetiştiriciliği. T.C. Başbakanlık Köy Hizmetleri Köy Hizmetleri Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü Genel Yayın No : 101 Özel Yayın No : Ç-11., Samsun.
Saklı, A.R. (2008). Türk Çayının Dünü ve Bugünü. Çayın Bölge Tarihindeki Yeri ve Çaykur’un Üreticiye Devri için Bir Model Çalışması. Kaknüs Rize Kitaplığı. Rize.
Samancı, H. (1990). Kivi (Actinidia) Yetiştiriciliği. TAV Tarımsal Araştırmalar Destekleme ve Geliştirme Vakfı Yayın No : 22. Yalova.
Şahin, T. (2007). Kivi Yetiştiriciliği. T.C. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Çiftçi Eğitim Serisi 33, Ankara.
TÜİK. (2013). Türkiye İstatistik Kurumu Web Sayfası. Bitkisel Üretim İstatistikleri. http://tuikapp.tuik.gov.tr/bitkiselapp/bitkisel.zul (19 Nisan 2013).
Ulusoy, A., T.Turna, A. Haznedar, Z. Kalcıoğlu ve R. Sekban. (2008). Of İlçesinde Çay Üretiminde Verimin ve Kalitenin Geliştirilmesi Projesi Eğitim Notları. Of Ziraat Odası Başkanlığı. Trabzon.
