1. TOHUM İLE TAŞINMA
Bugüne kadar bilinen virüslerin 1/7'i tohumla taşınma özelliğindedir.
Bazı virüsler sadece tek bir bitkide tohumla taşınma özelliğinde olmasına rağmen bazıları ise birden fazla konukçusunda tohumla taşınabilir.
Tohumla taşınma, tarlada veya bahçede ilk (primer) enfeksiyonları oluşturması, yani diğer sağlıklı tohumlardan gelişen bitkilere virüslerin bulaşmasında rol
oynaması bakımından önemlidir.
Bir virüs, hem tohumla taşınıyorsa, hem de hareketli bir vektöre sahipse bu durumda tohumla taşınma daha önemli hale gelir.
Virüsler tohumun içinde uzun süre aktif kalabilirler. Örneğin fasulyede;
Bean common mosaic virus (Fasulye yaygın mozayik virüsü) tohumda 30 yıl kadar aktif kalabilmektedir (Worral ve ark., 2015).
VİRÜSLERİN TAŞINMA VE BULAŞMA YOLLARI
Virüsler bir bitkinin tohumunda 2 ana kısıma bulaşabilir:
1. Bazı virüsler tohumun testa (tohum kabuğu) kısmına yerleşebilir ve orada uzun süre kalabilir.
2. Bazı virüsler tohumun embriyo kısmını enfekte eder. Embriyoda virüsün taşınması,
«Gerçek tohumla taşınma» olarak adlandırılır.
Tohumun testa (tohum kabuğu) kısmında bulunan virüsler için, tohumun çimlenmesi esnasında genç bitkinin yaprak ve gövdesi tohum kabuğundan ayrılırken, bulaşık tohum kabuğuna temas eder ve bu kısımdan virüs
bulaşabilir.
Bu şekilde bulaşan virüslere TMV’nin de dahil olduğu Tobamovirus cinsinde yer alan virüsler örnek olarak verilebilir.
Örneğin TMV, domates ve biber tohumlarının testa kısmında uzun süre
kalabilmekte ve bu tohumların ekilmesi durumunda çimlenme esnasında yeni oluşan bitkiye bulaşabilmektedir.
Ancak bazen virüs, tohum kabuğunda olsa bile eğer kabuktan çıkış sırasında virüs çimlenen bitkiye temas etmemişse bitki sağlıklı olarak oluşabilmektedir.
Tohum kabuğunda bulunan virüsler (TMV, ToMV gibi) bazı kimyasallarla (% 10’luk çamaşır suyu veya tri sodyum fosfat gibi) tohumun dezenfekte edilmesi yoluyla tohumdan uzaklaştırılabilirler.
TMV ve ToMV gibi virüsler, tohumun embriyo kısmına bulaşmamaktadır.
Embriyoya bulaşma özelliğinde olan bir virüsün çiçeklenmeden önce ve özellikle dişi gametlerin oluşumunda önce bitkiye bulaşması durumunda, oluşacak
tohumun virüsle enfekteli olma ihtimali çok yüksektir.
Bir bitkinin embriyosunun virüs ile bulaşık hale gelmesini sağlayan 2 yol mevcuttur:
a) Enfekteli bitkiden dağılan bulaşık polen tozunun sağlıklı bitkinin çiçeğini döllemesi.
b) Enfekteli tohumdan
gelişen veya çiçeklenme
öncesi bitkiye bulaşan
virüsün önce bitkinin
çiçeğine, sonra da dişi
gametlere ulaşması.
Bazı durumlarda çok düşük miktardaki enfekteli tohumun hastalık epidemilerine (salgınlarına) ve ürün kayıplarına neden olabildiği görülmüştür. Tohumdaki bulaşıklık düzeyi ile hastalıktan oluşan kayıplar üzerinde yapılan çalışmalarda, tohumdaki bulaşıklık ile ilgili eşikler belirlenmiştir.
Bazı virüslerde bu eşik çok düşüktür. Örneğin Marul mozayik virüsü (Lettuce mosaic virus; LMV) marul tohumunun embriyosunda taşınma özelliğindedir.
LMV’ nin aynı zamanda mevsim içinde vektörü yaprak biti türleri ile taşınma özelliği sebebiyle, kısa sürede geniş bir alana yayılma kabiliyeti vardır. Bu sebeple bu virüsün inokulum eşiği çok düşüktür.
LMV’ nin tohumda 1/30.000 oranına bulunması durumunda, ekonomik kayıp meydana gelmektedir. Yani LMV’nin inokulum eşiği 1/30.000’dir.
Embriyoda taşınan virüsler, dış faktörlerden kolay kolay etkilenmezler. Eğer
vektörü de mevcutsa çok daha tehlikeli bir boyuta ulaşmış olurlar. Bazen
embriyodaki virüs tohumun canlılığını, çimlenme yeteneğini de
etkilemektedir.
Bazı virüsler yabancı otların tohumlarına da bulaşmaktadır. Örneğin, Hıyar mozayik virüsü (CMV), embriyoda taşınan virüslere örnektir. CMV, hıyar bitkisinin tohumlarında önemsenmeyecek derecede bulunmasına rağmen Stelleria media‘ (Serçe Dili) nın tohumlarında % 48 oranında taşınabilmektedir.
Yabancı ot tohumları uzun dormansi periyoduna sahiptir. Yani çimlenmeden, uzun süre toprakta kalabilir. Bu nedenle çevrede CMV’ nin konukçusu olan kültür bitkisi olmasa bile virüsün toprakta uzun süre kalması, yabancı ot tohumları ile olmaktadır.
Tohumla taşınma bir tarlada primer (ilk) inokulum kaynağını oluşturmanın
dışında bölgeler veya ülkeler arası yeni bulaşmalara da sebep olduğu için
önemlidir.
Tohumla Taşınmayı Etkileyen Faktörler:
• Virüs ve Virüs Irkı:
Farklı virüsler, tohumla değişik taşınma oranlarına sahiptir.
Hatta aynı virüsün değişik ırkları arasında, tohumla taşınma yüzdesinde farklılık vardır.
•Virüsün Bitkiye Bulaşma Zamanı: Tohumla taşınan virüslerde bitki ne kadar erken virüsle enfekteli hale gelirse, tohumla bulaşma oranı o kadar yüksektir.
Genellikle çiçeklenme öncesi bulaşmalarda tohumla taşınma yüzdesi fazladır.
•Sıcaklık: Virüslerin birçoğu, tohum yüksek sıcaklıklarda depolandığı zaman bile uzun süre kalıcı olabilir. Bu sıcaklıklarda tohum çimlenme özelliğini yitirdiği halde virüs aktif halde canlılığını sürdürebilir. Oda sıcaklığı, birçok virüsün aktif olarak kaldığı sıcaklık değeridir.
•Tohumun Ekildiği Zamandaki Yaşı: Bazı virüsler tohumun depolanması sırasında, ekim tarihine kadar tohumda hızlı bir şekilde inaktif hale geçmektedir.
Bazıları ise tohumda uzun süre aktif kalmaktadır. Bunun, her virüs için ayrı ayrı belirlenmesi gerekir.
•Konukçu Bitkinin Türü ve Çeşidi: Aynı türe ait çeşitler arasında bile virüsün tohuma bulaşma oranı farklılık gösterir. Örneğin; Bean common mosaic virus (Fasulye yaygın mozayik virüsü), fasulye çeşitlerinden Selanik' de %60, Şeker' de %32 oranında taşınabilmektedir.
Tohumla Taşınan Virüslere Örnekler:
Alfalfa mosaic virus (Yonca mozayik virüsü)
Fasulyede Cucumber mosaic virus (CMV)
Pea seed-borne mosaic virus
Bezelye tohum kökenli mozayik virüsü
Cowpea mosaic virus
(Börülce mozayik virüsü)
Sağlıklı Enfekteli
Pea seed-borne mosaic virus
Bezelye tohum kökenli mozayik virüsü
Bean yellow mosaic virus (Fasulye sarı mozayik virüsü) İle enfekteli bakla tohumları
2. VİRÜSLERİN POLEN İLE TAŞINMASI
Bazı virüsler enfekteli bitkiden sağlıklı bitkiye polen ile bulaşabilir.
Kendine tozlaşma özelliğinde olan bitkiler daha yüksek oranda virüsleri polen ve tohumla taşıma özelliğindedirler.
Enfekteli polenler rüzgar, böcekler veya insanların tarımsal uygulamaları sırasındaki faaliyetleri ile yayılım gösterirler.
Örneğin Thrips tabaci gibi bazı trips türlerinin bazı virüslerin polen ile taşınmasını sağladığı bildirilmiştir.
Polen ile taşınma, tek yıllık bitkilerden ziyade çapraz tozlaşan çok yıllık meyve ağaçlarındaki bazı virüs hastalıklarının yayılmasında önem taşımaktadır.
Polen ile taşınma ayrıca tek yıllık bitkilerde, bitki sağlıklı olsa bile bu bitkinin tohumunun bulaşık hale gelmesine neden olabilmektedir.
Polen ile Taşınan Virüslere Bazı Örnekler
Virus Cinsi Virus Bitki
Ilarvirus Prunus necrotic ring spot virus (Prunus nekrotik halka leke virüsü)
Set çekirdekli Meyve Türleri
Ilarvirus Prune dwarf virus (Erik cücelik virüsü)
Set çekirdekli Meyve Türleri
Nepovirus Cherry leaf roll virus
(Kiraz yaprak kıvırcıklık virüsü)
Ceviz Sobemovirus Soybean mosaic virus
(Soya mozayik virüsü)
Chenopodium Idaevirus Raspberry dwarf virus
(Ahududu cücelik virüsü)
Ahududu
3. VİRÜSLERİN VEJETATİF ÇOĞALTIM MATERYALLERİYLE TAŞINMASI
Virüslerin yayılmasında vejetatif çoğalma materyalleri de büyük önem taşımaktadır. Ekonomik olarak önemli bazı virüsler bitki bünyesinde sistemik olarak yayılarak bitkinin vejetatif kısımlarına bulaşabilmektedir.
Enfekteli bir bitkiden alınan çoğaltım materyalleri (rhizom, soğan, çelik, stalon, göz, yumru) virüsle bulaşık halde elde edilebilir.
Özellikle patateslerdeki bir çok virüs, enfekteli yumruların üretim materyali olarak kullanılması durumunda yıldan yıla, bölgeden bölgeye taşınma imkanına sahiptir. Örneğin; Potato virus X, Potato virus Y, Potato leaf roll virus, Potato virus S gibi türler patates yumruları ile taşınan virüslere örnek olarak verilebilir.
Yine çok yıllık odunsu bitkilerde özellikle meyve ağaçlarında enfeksiyon oluşturan virüsler, bu bitkilerden alınan göz, çelik, kalem gibi üretim materyalleri ile bulaşabilir.
4. VİRÜSLERİN AŞI YOLUYLA TAŞINMASI
Tarımda aşılama yöntemleri değişik amaçlarla kullanılmaktadır.
En önemli kullanım amaçları şunlardır:
1. Başka bir yöntemle çoğaltılamayan türlerin çoğaltımı 2. Bir anaç üzerinde aşılı olan çeşidin başka bir çeşide değiştirilmesi
3. Meyvecilikte aynı çeşitten çok sayıda fidan üretimi 4. Ağaçlarda zarar gören kısımların onarılması
5. Virüs hastalıklarının etkilerinin incelenmesi ve
teşhis edilmesi
AŞILAMA TEKNİĞİ
• Bir laboratuvar yöntemi olarak virolojide kullanılır. Aşılama; özellikle mekanik olarak
bitki özsuyu ile laboratuvarda bulaştırılamayan virüsler için kullanılır.
• Diğer taraftan aşılama meyvecilikte üretim için kullanılan bir yöntemdir. Ancak, bazen farkında olmadan virüsle bulaşık kalem veya anaç
kullanılması durumunda aşı kaynaklı virüs
bulaşmaları olmaktadır.
Bahçe bitkilerinde yetiştiricilik yöntemi olarak çok farklı aşı yöntemi kullanılmaktadır. En çok kullanılanlar Yarma, Göz, T, dilcikli aşı yöntemleridir.
Bu aşılama yöntemleri sırasında aşılanan iki parça arasında yani kalem ve anaç arasında kambiyum uyuşması üretim için gereklidir. Bu uyuşma, eğer aşılamada kullanılan parçalardan birisi virüs ile enfekteli ise virüslerin taşınması için de gereklidir.
Yani kalemle anacın organik olarak birleşmesi sonucunda bunlardan herhangi birisinin virüsle bulaşık olması durumunda, elde edilmesi hedeflenen bitkinin de virüslü olarak oluşması söz konusudur. Mekanik olarak bitki özsuyuyla taşınamayan virüslerin laboratuvar ortamında konukçu bitkilere nakledilmesinde de aşı yöntemlerinden yararlanılmaktadır.
Bunun yanı sıra, aşı ile taşınmanın asıl önemi doğada ortaya çıkmaktadır.
Özellikle çok yıllık odunsu bitkilerdeki birçok virüs hastalığı doğada aşı yoluyla yayılma imkanı bulmaktadır. Örneğin; yumuşak çekirdekli meyve ağaçlarında Apple mosaic virus, turunçgillerdeki birçok virüs ve viroid tipi hastalık, bulaşık ağaçlardan alınan kalem, göz gibi aşı materyallerinin kullanılmasıyla yayılmaktadır.
VİRÜSLERİN AŞI YOLUYLA TAŞINMASI
KALEM VE ANAÇTA KAMBİYUM TABAKASININ GÖSTERİMİ
KALEM
ANAÇ
AŞILAMADA önemli olan, Anaç ve kalem arasında
Kambiyum uyuşması olmasıdır.
T GÖZ AŞISI
YONGALI GÖZ AŞISI
YONGALI GÖZ AŞISI ANAÇ HAZIRLIĞI
YONGALI GÖZAŞISI KALEM HAZIRLIĞI
YONGALI GÖZ AŞISININ UYGULANMIŞ HALİ
