KAY 361 Türk İdare Tarihi

KAY 361 Türk İdare Tarihi

Ders 5(2): 16 Temmuz 2007 Konular: Osmanlı Eyalet İdaresi

Osmanlı Şehirleri ve Ulaştırma Kapitülasyonlar Hakkında

Okuma: Ortaylı, 1979, sf. 183- 205

(205-231 arası iptal), 243-245 .

Osmanlı Eyalet İdaresi

„

Machiavelli’ye göre her parçası hükümdarın

otoritesine sıkı sıkıya bağlı bir ülke olan Osmanlı İmparatorluğu zaptedilemez ama bir zaptedilirse idaresi çok kolaydır.

„

Kolayca zaptedilmiş ama hiçbir işgalci kolayca tutunamamıştır.

„

16. Asır’dan beri Osmanlı yönetiminde belli bir desantrilizasyon göze çarpar.

„

Geleneksel devlet ve toplum düzeninin bir sonucu

Geleneksel Toplumun Özellikleri

„

Ulaşım ve haberleşme teknolojisinde organik enerjiden yararlanılır

„ Taşımacılıkta katır ve deveden, ulaştırmada insan ve attan yararlanılır

„

Güçlü bir merkezi denetim kurulmamıştır

„ Mali yönden özerk birimlerden oluşur

„

Taşradaki birimler bağımsız olarak ekonomik zenginlikten yoksundur

„ Kurak, bereketsiz topraklar

„

Bürokrasinin kadroları azdır

„ İhtisaslaşma bulunmaz

„ Buna karşın eyaletler coğrafi olarak oldukça büyüktür

„

Böyle bir devlet düzenine merkeziyetçi denemez

İlk Devirlerde Osmanlı Eyalet İdaresi

„

İki yetkili yönetici tayin edilirdi

„

Bir bey (ilk dönemde subaşı) sultanın icrai otoritesini temsil ederdi

„

Hukuki otoritesini temsil eden bir kadı

„

Eyalet idaresinde ikili bir denge

„

Ülke genişledikçe bu sistem yetersiz kaldı

„

19. Asıra kadar sancak, temel idari birimdi

„

Tımar sisteminin temel birimi

„

Tanzimat’tan sonra taşra, vilayetlere bölündü

İlk Devirlerde Osmanlı Eyalet İdaresi

„

14. Asır başında Rumeli’de , bu asrın sonunda Anadolu’da fetihler artınca sancaklar üzerinde bir kontrol ve eşgüdüm birimi olarak eyaletler kuruldu

„ Eyaletlerin başına beylerbeyi atandı

„

15. ve 16. Asırlarda sancak hala temel idari birimdi

„ Askeri, idari ve mali yönden sancak birimi temel birim

„ Eyalet kadısı yoktu

„

Hızlı fetihler sonucunda eyalet sayısı arttı

„ 1520’de 6 eyalet varken, 1610’da bu sayı 32’ye çıktı

„

İmtiyazlı beylikler bu sayıya dahil değildi

„ Eflak-Boğdan, Erdel, Kırım Hanlığı, Mekke Şerifliği

İlk Devirlerde Osmanlı Eyalet İdaresi

„

Tımar sistemi ve örfi kanunların uygulanmadığı özerk eyaletler de vardı

„ Mısır, Bağdat, Habeşistan, Basra gibi

„ Yine de bu eyaletlerde yeniçeri garnizonları, kadı ve defterdar vardı

„ Merkeze “salyane” denen yıllık bir vergi öderlerdi

„ Beylerbeyi bir kral naibi gibi mahalli beyler üzerinde denetim kurardı

„

Doğu Anadolu’da sancak idaresi aşiret şeyhlerine verilmişti (Ocaklık, Yurtluk Sistemi)

„ Şehirleşme az, halk göçebe

„ Hükümet bazı yerlere kadı tayin ederdi

„ Bu aşiretler belli sayıda askerle orduya katılırdı

Eyalet Düzeni ve Alt Birimleri

„

Beylerbeyi eyaletin paşa sancağında otururdu

„ Beylerbeyi kethudası ve tezkirecisi gibi memurlarıyla beylerbeyi divanını oluştururdu

„ Eyaletin mali işlerini tımar defterdarı ve hazine kethudası yürütürdü

„ Sınır eyaletlerinin beylerbeyleri merkeze danışmadan bazı diplomatik kararlar alabilirlerdi

„

Sancakların alt birimi olan kazalarda subaşı ve kadı bulunurdu

„ Kazaların alt kademesinde de tımarlı sipahilerin bulunduğu köyler vardı

„

Eyaletlerin içeriği ve sayısı sürekli değişmiştir

„ Toprak artışı ve azalışı

„ 19. Asırda bazı liman şehirlerinin (İzmir ve Selanik gibi ) gelişmesi ve ulaşım ağlarındaki değişmeler

Eyalet Ordusu

„

Beylerbeylerinin hizmetkarları ve muhafız

alayları 16. Asır’dan sonra kalabalıklıklarından beslenemeyip soygunlara başladılar

„

15. ve 16. Asırlarda eyalet ordusu kapıkulu ordusundan çok daha kalabalıktı

„

Eyalet ordusu bozuldukça kapıkulu ordusunun önemi arttı

„

17. Asır sonuna kadar Osmanlı ordusunun

önemli bir bölümünü de imtiyazlı eyaletlerden

gelen askerler oluşturmuştur

Osmanlı İmtiyazlı Eyaletleri

1. Eflak-Boğdan

„

Çağdaş Romanya’nın bir kısmı ile Moldavya

„ Haraç karşılığı milli hanedanların yönetimine bırakılmışlardı

„ Mahalli beylerin seçimi ve padişahın onayı

„

1711 Prut Savaşı’ndan sonra statüleri değişti

„ İki bölgeye de Fener Rum aristokrasisi içinden beyler tayin edildi

„

1861’de iki bölge Romanya Prensliği oldu

„

1878’de bağımsız krallık oldu

Osmanlı İmtiyazlı Eyaletleri

2. Erdel Beyliği

„

Kısmen Macaristan, kısmen Romanya’da bulunan Transilvanya (orman boyu) bölgesi

„ 1526 Mohaç Savaşı’ndan beri içişlerinde bağımsız imtiyazlı bir beylik oldu

„

Krallık, mahalli beylerin seçimi ve padişahın onayı ile

„

1683 Viyana bozgunu ile burada Osmanlı nüfuzu azaldı

„

1699 Karlofça Antlaşması ile Avusturya’ya bırakıldı

„

Osmanlı Yönetimi Macar ulusal kültürünü ve

protestanlığını korudu

Osmanlı İmtiyazlı Eyaletleri

3. Dubrovnik

„ Adriyatik kıyısında şehir cumhuriyeti

„ 15. Asır’dan beri Osmanlı himayesine girerek Venedik ve diğer İtalyan şehir devletlerinden korundu

„ Güney Slav ve Rönesans kültürünün kaynaştığı yerlerden biri oldu

„ 1815’de Avusturya’ya geçti

4. Kamuk Şamhalı

„ Kuzey Kafkasya’daki dağ kabilelerini kontrol eden emir

5. Hicaz Emirliği

„ Peygamber soyundan gelen Mekke Şeriflerine bırakılmıştı

„ Osmanlı Garnizonunun gözetimi altındaydı

„ Bedevi kabilelerinin kontrolünden sorumluydu

Osmanlı İmtiyazlı Eyaletleri

6. Kırım Hanlığı

„ Osmanlı hakimiyetine 1475’de girdi

„ Kefe Sancağı doğrudan merkeze bağlandı

„ Buradaki vali ve garnizon gözetim ve denetim yapardı

„ Hanlık, Cengiz soyundan gelen Giraylar Hanedanı’nın elindeydi

„ Osmanlı soyu tükenirse tahta aday hanedan

„ Kimin tahta geçeceğine padişah karar verirdi

„ Han, mahalli beylerle beraber karar verirdi

„ Her yetişkin erkek süvariydi

„ Osmanlı ordusunun en büyük destek kuvveti

„ Osmanlı egemenliği altında göçebelikten tarım toplumuna geçildi

„ Daha 18. Asır’da Bab-ı Ali’den önce ordu ve diğer alanlarda Avrupa usulü reform yapıldı

„ 1783’de Ruslarca işgal edildi

„ Osmanlı Sultanı’nın hilafet hakları saklı kaldı

Osmanlı Şehirleri

„

Eski yerleşim merkezlerinin restore edilerek kullanımı

„ Temel işlev, kırda doğan tarımsal artı ürünün denetimi

„

Mekansal yapı

„ Şehir merkezindeki büyük meydanda bir mabet, merkezi devlet ofisi (saray, sancakbeyi konağı) ve Bedesten (lonca binası ve depo)

„ Merkezin hemen çevresinde zenaatçılar ve esnafın bulunduğu bir çarşı

„ Bu iş bölgesinden sonra bir konut bölgesi (mahalleler)

„ Sosyal sınıflaşmaya değil, etnik ve dini farklılığa göre

„ Şehrin periferisinde azınlıklar (Yahudiler, Rumlar, Ermeniler...)

„ Bazen göçmen gruplar (Boşnak ve Arnavutlar gibi) ve çingeneler çevredeki ayrı mahallelerde

Şehrin Yönetimi

„

Şehrin en yüksek yöneticisi kadı

„ Sancak beyi ve beylerbeyi sürekli seferde

„ Yargıçlığın yanısıra, idari, mali ve beledi işlevleri de olan bir memur

„ Merkezden gelen ferman ve emirleri tebliğ eder

„ Vakıfların da denetimini yapar

„ Esnaf loncalarını denetler

„ Dürüst çalışmayan esnafı cezalandırır

„ İstanbul kadısı Bab-ı Aliye bağlıdır, vilayet kadıları beylerbeyi ve sancak beyinden bağımsızdır

„ Kadıya, subaşı, muhtesip, mimarbaşı gibi görevliler de yardım eder

„ Semtlerde kadıyı naibler ve mahalle imamları temsil eder

Kadının Yardımcıları

„

Subaşı

„ Her sancak, kazaya denk gelen subaşılıklara ayrılmıştır

„ Şehirlerde ve kırsal alanda asayişten sorumludur

„ Suçluları yakalar ama yargılayamaz

„ Bazı vergileri de toplar

„

Yatakçılar (asesler)

„ Geceleri çarşı ve pazar yerlerini beklerler

„ Ücretlerini dükkan sahipleri öder

„ Hırsızlıkta ihmalleri görülürse tazminat verirler

„

Kale dizdarları

„ Şehrin iç kalesindeki hazine ve evrakı korurlar

Kadının Yardımcıları

„

Mahalle imamı

„ Kadının görevlerini mahalle ölçeğinde yerine getirir

„ Mahallenin mülki ve beledi amiri

„ Cami vakfından maaş alır

„ Yangınlarda ve asayişle ilgili konularda mahalleliyi örgütler

„ Temizlik işlerini denetler

„ Nüfus kayıtlarını tutar

„ Mahalle ahalisi için üst makamlara kefil olur

„

Azınlık mahallelerinde imamın görevlerini papaz ve kocabaşlar üstlenirdi

„ Cemaatler üzerindeki kontrolün kendi dini liderleri yoluyla yapılması milli hareketlerin geliştiği 19. Asır’da sorunlar ortaya çıkardı

Kadının Yardımcıları

„

Lonca düzeni

„

Esnaf Kethudalarının denetim alanları

„

Alışveriş ve imalatta düzen ve doğruluğun sağlanması

„

Çarşının temizliği

„

Çarşı içindeki yol, çeşme, su yolu gibi tesislerin

bakım ve onarımı

Kadının İşlevlerinde Azalma

„

Yeniçerilik kaldırılınca kadının kontrolcü işlevini yapması mümkün olamadı

„ 1826’de başkentte ihtisap nazırlığı, eyletlerde de ihtisap müdürlükleri kuruldu

„ Şehirlerin kolluk ve belediye işlevleri ve vergi toplama görevi, narhın tesbiti ve uygulanması

„ Böylece kadı sadece yargı organı, noter ve vakıf denetçisi durumuna geriledi

„ 1836’da kurulan Evkaf Nazırlığı da vakıf işlerini yüklendi

„ 1846’da kurulan Zaptiye Müşüriyeti kolluk görevini üstlendi

„ Sonuç olarak ihtisap nazırlığı, yıkılan klasik teşkilatın yerini dolduramadı

Kapitülasyonlar

„

Osmanlı ticaretinin çöküşünün asıl sebebi tarım ve zenaatlerde yapısal değişmelerin olmayışıdır

„ Ticaret yollarının kayması sonucu, ticareti çekebilmek için imtiyazlar vermek gerekmiştir

„

Kapitülasyonlar, temelde gayrimüslimlerin ticaret yapmalarına verilen izindir

„ Geleneksel ekonomilerdeki kıtlık korkusu yüzünden verilmişlerdir

„ “Mal olmamasındansa dışarıdan getirilsin” mantığı

„ Zamanla imparatorluk zayıfladıkça siyaseten verildi

„

1914’te tek taraflı kaldırıldılar

„

1923’te Lozan Antlaşması ile tamamen kaldırıldılar