154 kV’LUK
266,8 MCM PARTRİDGE, 477 MCM HAWK,
795 MCM DRAKE İLETKENLİ
TEK VE ÇİFT DEVRE DİREKLERİN
TARİHÇESİ,
1989 YILINDA DİREKLERİN TİPLEŞTİRİLMESİ
VE
İŞLETMEDE DİKKAT EDİLECEK HUSUSLAR
Ersen ÇAPANGİL TEİAŞ İşletme Dai.Bşk.
İletim Hatları Md.lüğü Nisan 2016
I) BU HATIRLATMA YAZISINA NEDEN İHTİYAÇ DUYULDU?
İşletmedeki hatlarda çeşitli nedenlerle direk veya direk elemanlarının değiştirilmesine, tadilatlara, çaprazların yeniden imal ettirilmesine ihtiyaç duyulmaktadır. TEK’ce 1989 yılında gerçekleştirilen TİP PROJE uygulamasından önce tesis edilmiş 154 kV’luk bir direk serisine ait direkte geçen ay bir Bölge Müdürlüğümüzce eleman değiştirilmesi gündeme geldiğinde bu direklerin tarihçesi bilinmediğinden eleman temininde güçlükler sözkonusu olmuştu.
Bu nedenle Ekim 1978 tarihinden itibaren bir bölümünün içinde yer aldığım 154 kV 477 MCM ve 795 MCM direklerin tarihçesini hatırlatmakta yarar görüyorum.
e-Bülten Makalelerde Aralık 2008’de yayınlanan, eğitim amaçlı kullandığımız Enerji İletim Hatları Eğitim Notları Bölüm II’nin ilk sayfalarında da yer alan 154 kV ve 380 kV direklerin tarihçesinde belirtildiği gibi; ETİBANK’tan itibaren, 154 kV sistemde sık olarak kullanılan 477 MCM tek ve çift devre direklerde, 795 MCM çift devre direklerde tarihsel değişiklikler olmuş, günün koşullarına ve ihtiyaca göre direk konstrüksiyonunda değişiklikler yapılmıştır.
795 MCM tek devre direkler diğerlerinden çok sonra 1983 yılından itibaren projelendirilerek sisteme girmiş, en yeni tekniğe ve günün koşullarına göre yapıldığından değişim geçirmeden doğrudan tip proje olarak günümüze kadar kullanılmıştır.
Bu yazının konusu olan aynı iletken karakteristiğindeki direk değişiklikleri tarihsel gelişim sürecinde başlıca iki nedenle ortaya çıkmıştır. Aşağıda detayları belirtilen nedenlerle yenilenen direklerde;
İndis verilerek yapılan tadilatlarda; direk ana ölçülerinde, eleman cinslerinde ve/veya çelik kalitesinde değişiklikler yapılmıştır. Örnek olarak A,B,C,D direkleri A1,B1,C1,D1 ve A2,B2,C2,D2 olarak değişim geçirmiştir.
1989 yılında imzalanan H.119 referanslı 154 kV’luk ilk anahtar teslimi sözleşmelerde tipleştirilen direkler nedeniyle; önceki yıllarda kullanılan aynı seri direklerle imalat resmi detaylandırması yönünden farklılıklar meydana gelmiştir.
Örnek olarak 1989’da TİP PROJE olan N1,P1,F1,E1 direklerinin imalat resmi detaylandırması ile önceki yıllarda firmalarca kullanılan N1,P1,F1,E1 direklerinin imalat resmi detaylandırması farklıdır. Eleman boyları ve poz no.ları uymayabilir.
II) İMALAT RESİMLERİ FİRMALARA GÖRE FARKLI DİREK SERİLERİ
Yukarıda özetle belirtilen değişikliklerin nedenleri iletken karakteristiği ve direk serilerine göre aşağıda daha detaylı belirtilmiştir.
266,8 MCM TEK DEVRE DİREK SERİLERİ
ETİBANK ve TEK zamanında 154 kV’luk 266,8 MCM Partridge (keklik) iletkenli hatlarda kullanılan ve slok serisi olarak anılan, sırasıyla taşıyıcı - ağır taşıyıcı - durdurucu/köşede durdurucu - nihayet direği fonksiyonlu S,L,O,K direklerinin ve değişim geçiren S1,L1,O1,K1 direklerinin kullanımı uzun ömürlü olmamış 477 MCM Hawk (şahin) iletkene geçildiğinde bu seri terkedilmiştir. “1” indisli serinin ana ölçüleri bilgi olarak aşağıda verilmiştir.
TEK DEVRE
266,8 MCM PARTRİDGE
İLETKENLİ S1 L1 O1 K1 DİREKLERİ
477 MCM TEK DEVRE DİREK SERİLERİ
Aşağıdaki tarihçede belirtildiği gibi 477 MCM tek devre direk serileri en çok değişim geçiren seri olup, değişim sonucunda günümüzde de ihtiyaç olduğunda kullanılan, sırasıyla taşıyıcı - ağır taşıyıcı - durdurucu/köşede durdurucu - durdurucu/köşede durdurucu/ nihayet direği fonksiyonlu A2,B2,C2,D2 direkleri olarak son şeklini alarak detayı aşağıda açıklanan 1989 süreci sonunda TİP direk özelliğiyle kullanılmaktadır.
Bu direkler SAE kökenli olduğundan yerli firmaların sonradan yaptığı imalat resmi detaylandırmaları ana projeye uygun olmuştur.
Aşağıda outline üst bölümü ve proje kleransları örnek olarak verilen A1,B1,C1,D1 ve A2,B2,C2,D2 direk serilerinin değişiklikleri görülmektedir. Direklerde konsol genişliğinde artma-azalma ile taşıyıcı direklerde gövde çapraz örgüsünün çift çaprazdan baklava örgüye değiştirilmesi köklü değişikliklerdir.
SAE firması katıldığı ihalede A1,B1,C1,D1 serisine benzer, ancak iletim hatlarında adet olarak en çok kullanılan taşıyıcı direklerde farklı çapraz örgü sistemi olan bu yeni direklerle toplam direk ağırlığını azaltarak ihaleyi kazanmış ve baklava örgü sistemi Teşekkülümüze kazandırılmıştır. Baklava örgü sistemi kanıtlanan performansıyla tercih edilerek daha sonra, TEK’ce statik projeleri yapılan 795 MCM tek devre AS, BS, CS direklerinde (1983) ve 1272 MCM çift devre taşıyıcı 2FA ve 2FB direklerinde de (1988) kullanılmıştır.
Direk Tipleri Projeyi Yapan Firma ve Tarihi
İmalat Resimlerini Hazırlayan Firma
ve Tarihi
TARİHİ GELİŞİM
AS, B, C, D SAE (İtalya) - 1961
SAE (İtalya) - 1961
Bu direklerde St.52 malzeme ve Türkiye'de üretilmeyen bazı köşebentler bulunmaktadır, bu seri günümüzde kullanılmamaktadır.
AA, BA, CA, DA
ETİBANK - 1962
MİTAŞ - 1962
AS,B,C,D direklerinin malzemeleri Türkiye'de üretilen cinslere çevrilerek bu seri direkler yapılmış, TOKAT-ALMUS, TOKAT-SİVAS hatlarında kullanılmışlardır. Bu seri günü- müzde kullanılmamaktadır.
A1, B1, C1, D1 ETİBANK - 1967
MİTAŞ - 1967
AA,BA,CA,DA direkleri revize edilerek bu seri yapılmış olup, Karadeniz hatlarında kullanılmışlardır. Bu seri günümüzde kullanıl- mamaktadır.
A2, B2, C2, D2
SAE (İtalya) - 1968
MİTAŞ, DEMAŞ, T.ENERJİ, A.BAŞÖZ, GALKON, ÖZKÖKLER- 1968'den itibaren
SAE Firmasınca yapılan projeler peyderpey yerli firmalarca kopya edilmiş olup, firma resimleri arasında çok küçük farklılıklar vardır. 11.08.1989 tarihli H.119 referanslı Sözleşmelerden itibaren MİTAŞ Firmasının resimleri TİP PROJE olarak kullanılmaktadır.
TEK DEVRE
477 MCM HAWK İLETKENLİ
A1 B1 C1 D1 ve revizyonu
A2 B2 C2 D2 DİREKLERİ
çift çapraz örgü
baklava örgü
477 MCM ÇİFT DEVRE DİREK SERİLERİ
SAE firmasınca 1955’de statik hesapları yapılan ve imalat resimleri hazırlanan, sırasıyla taşıyıcı - ağır taşıyıcı - durdurucu/köşede durdurucu - durdurucu/köşede durdurucu/
nihayet direği fonksiyonlu çift devre N, P, F, E direkleri, günün koşullarında ülkemizde St.52 köşebent bulunmaması/üretilmemesi nedeniyle dışa bağımlılığı azaltmak amacıyla direk elemanlarının statik hesapları St.37 köşebente göre revize edilerek, değişim sonucunda günümüzde de ihtiyaç olduğunda kullanılan N1, P1, F1, E1 direkleri olarak son şeklini alarak detayı aşağıda açıklanan 1989 süreci sonunda TİP direk özelliğiyle kullanılmaktadır.
1982 yılında TEK’ce 795 MCM tek devre AS, BS .. serisi direk projeleri hazırlanırken, DEMAŞ firmasıyla imzalanan H.91.I referanslı sözleşme kapsamında bulunan 2x477 MCM iletkenli hatlarda kullanılacak N1, P1, F1, E1 direkleri için anılan firmanın prototip hazırlamadığı ve bazı onayların eksik olduğunun anlaşılması üzerine bu direklerin imalat resimleri günün koşullarına göre CRC yöntemine göre yeniden firmaya hazırlatılmış, TEK’ce kontrol edilen prototipleri firmaca hazırlanan direkler 1989 yılında tip proje olarak tercih edilmiştir.
795 MCM TEK DEVRE DİREK SERİLERİ
477 MCM tek devre hatların ihtiyacı karşılayamaması nedeniyle 795 MCM tek devre direkler TEK İletim Hatları Proje Dairesi Başkanlığınca 1982-1983 yılında yapılan çalışmalarla projelendirilmiş, proje hesapları TEK’ce, imalat resimlerinin hazırlanması ve direk testlerinin yaptırılması firmalarca (AS ve DT direkleri DEMAŞ Firmasınca, BS, CS ve ET direkleri STFA Enerkom Firmasınca) gerçekleştirilmiştir.
Direklerin yük analizleri İletim Hatları Proje Dairesi Başkanlığının sahip olduğu Stag System programıyla ETKB bilgisayarında yapılmış, statik hesaplar ve imalat resimleri CRC yöntemine göre hazırlanmıştır. Direk testlerinin olumlu sonuçlanmasını takiben direkler TEK portföyüne girmiş, imalat kartları anılan firmalardan alınarak yeni imalatçılara da verilmiş, projede birlik sağlanmış ve en yeni teknikle yapılan direkler doğrudan TİP PROJE olarak günümüze kadar kullanılmıştır.
N,P,F,E SAE (İtalya) -
1955 SAE (İtalya) - 1955
Bu direklerde St.52 malzeme kullanılmış olup, bu seri günümüzde kullanılmamaktadır.
“N, P, F, E” ve “N1, P1, F1, E1” TİPİ DİREKLERİN KULLANMA KOŞULLARI AYNIDIR.
N1,P1,F1, E1
ETİBANK - 1970
MİTAŞ, DEMAŞ, T.ENERJİ, A.BAŞÖZ, GALKON, ÖZKÖKLER,
ÇİMTAŞ- 1970'den itibaren
N,P,F,E direkleri TDÇİ profillerine göre revize edilerek bu seri direkler yapılmıştır. Firmaların resimleri arasında farklılıklar vardır.
17.05.1982 tarihli H.91.I Sözleşmesi kapsamında DEMAŞ Firmasına outline'a uygun olarak tek yük akış eksenli resimler hazırlatılmış, prototiplerin yapılmasını takiben 29.01.1986 tarihinde onaylanmıştır. Halen TİP PROJE olarak kullanılmaktadır.
795 MCM ÇİFT DEVRE DİREK SERİLERİ
154 kV Sistemimizde kullanılan 795 MCM çift devre ilk direk serisi, statik hesapları ve imalat resimleri SAE firmasınca 1954’de hazırlanan, sırasıyla taşıyıcı - ağır taşıyıcı - durdurucu/köşede durdurucu - durdurucu/köşede durdurucu/ nihayet direği fonksiyonlu T, R, W, Z direkleridir.
Dünyanın önemli iletim hattı proje-tesis firmalarından olan SAE’nin direk portföyünde İtalya ve çeşitli ülkelerde yaptığı iletim hatlarında kullandığı çok sayıda direk projesi olduğundan bu direklerin bizim şartlarımıza uygulanmış adaptasyon direkleri olması muhtemeldir. Direk isimlerinin ardışık harflerden oluşmayıp kural dışı oluşu, direk fonksiyonlarıyla da ilgili olmaması bu ihtimali artırmaktadır.
Günün koşullarında ülkemizde St.52 köşebent bulunmaması/üretilmemesi nedeniyle dışa bağımlılığı azaltmak amacıyla direk elemanlarının statik hesapları St.37 köşebente göre revize edilerek TA, RA, VA, ZA serisine dönüştürülmüştür.
Daha sonra işletmede yaşanan sorunlar nedeniyle konsol boyları ve ayaklarında revizyon yapılmış ve günümüzde de ihtiyaç olduğunda kullanılan TA1, RA1, VA1, ZA1 direkleri olarak son şeklini alarak detayı aşağıda açıklanan 1989 süreci sonunda TİP direk özelliğiyle kullanılmaktadır.
Aşağıda outline üst bölümü ve proje kleransları örnek olarak verilen TA, RA, VA, ZA ve TA1, RA1, VA1, ZA1 direk serilerinin değişiklikleri görülmektedir.
Direk Tipleri Projeyi Yapan Firma ve Tarihi
İmalat Resimlerini Hazırlayan Firma
ve Tarihi
TARİHİ GELİŞİM
T,R,W,Z SAE (İtalya) -
1954 SAE (İtalya) - 1954 Bu direklerde St.52 malzeme kullanılmış olup, bu seri günümüzde kullanılmamaktadır.
TA,RA,VA,ZA ETİBANK -
1964 MİTAŞ - 1964
T,R,W,Z direkleri TDÇİ profillerine göre revize edilerek bu seri yapılmış olup, günümüzde kullanılmamaktadır.
TA1,RA1, VA1,ZA1
ETİBANK - 1969
MİTAŞ, DEMAŞ, T.ENERJİ,
ÇİMTAŞ, GALKON, ÖZKÖKLER- 1969'dan itibaren
TA,RA,VA,ZA tipi direklerin konsol ve ayakları revize edilerek bu seri yapılmıştır.
Firmaların resimleri arasında farklılıklar olup, 11.08.1989 tarihli H.119 referanslı Sözleşmelerden itibaren STFA ENERKOM firmasının resimleri tüm firmalarca TİP PROJE olarak kullanılmaktadır.
“T, R, W, Z” , “TA, RA, VA ,ZA” ve TA1, RA1, VA1, ZA1 TİPİ DİREKLERİN KUL- LANMA KOŞULLARI AYNIDIR.
ÇİFT DEVRE
795 MCM DRAKE İLETKENLİ
TA RA VA ZA ve revizyonu
TA1 RA1 VA1 ZA1 DİREKLERİ
III) DİREKLERİN TİPLEŞTİRİLMESİNDE ÖNEMLİ OLAN 1989 TARİHLİ 154 kV’LUK ANAHTAR TESLİMİ H.119 I-II-III REFERANSLI SÖZLEŞMELER
1989 yılına kadar 477 MCM tek ve çift devre, 795 MCM çift devre direk serileriyle ilgili işler, ETİBANK ve TEK’e iş yapan SAE haricindeki üç büyük yerli projeci firma olan ve 1960’lı yıllardan itibaren direk imalat ve montaj ihalelerinin büyük bölümünü kazanan MİTAŞ, DEMAŞ, TEMEL ENERJİ (daha sonra STFA ENERKOM) Firmalarının imalat resimlerine göre yürütülmüş, sonradan ihale alan diğer direk imalatçısı firmalar da anılan direkleri üç firmanın resimlerinden esinlenerek hazırlamıştır.
Bu nedenle 1989 yılı öncesinde tüm firmaların 477 MCM tek devre A2,B2,C2,D2 serisinin, 477 MCM çift devre N1, P1, F1, E1 serisinin, 795 MCM çift devre TA1, RA1, VA1, ZA1 serisinin direk imalat resimlerinin detaylandırması farklıdır. Eleman boylarında, poz no.larında, dolayısıyla imalat kartı ve bayrak (levha) şablonlarında farklılıklar bulunmaktadır.
Bu süreçte her yeni imalatçı firma ihale kazandığında ilgili imalat resimlerini yeniden hazırlamış, resimler tüm detaylarıyla TEK’ce kontrol edilmiş, büyük bir iş yükü oluşmuştur.
1989 yılına kadar etüt işleri TEK’ce, direk imalat ve montajı firmalarca, tel çekimi büyük oranda TEK Şebeke Tesis Dairesi Başkanlığı ekiplerince yapılan 154 kV iletim hattı tesis işlerinin inşaat işlerindeki gibi anahtar teslimi olarak tek bir firma veya firma grubu tarafından yapılması TEK’ce kararlaştırılmış ve ilk anahtar teslimi sözleşmeler 154 kV iletim hatlarıyla ilgili olarak üç grup halinde H.119 I, H.119 II ve H.119 III referansıyla 11.08.1989 tarihinde imzalanmıştır.
H.119 sözleşmelerinde direk imalat resimleri tipleştirilirken anılan serilerde en iyi performans kriteri baz alınmış ve;
DEMAŞ Firmasınca imalat resimleri CRC yöntemine göre yeniden çizilen N1,P1,F1,E1 direklerinin imalat resimleri TİP PROJE olarak,
MİTAŞ Firmasının A2,B2,C2,D2 direklerinin imalat resimleri TİP PROJE olarak,
TEMEL ENERJİ Firmasının TA1,RA1,VA1,ZA1 direklerinin imalat resimleri TİP PROJE olarak
seçilmiş, tüm imalat resimlerine TİP PROJE kaşesi basılarak eski resimlerden farklı olduğu belirtilmiş, tüm firmalara bu uygulama bildirilmiş, tüm direklerin imalat kartları anılan firmalardan temin edilerek hat ihalesi kazanan yeni imalatçı firmalara TEK’ce verilmiş ve proje birliğinin devamı sağlanmıştır.
H.119 sözleşmelerine dahil hatların çoğunluğu 1990-1991 yıllarında tamamlandığından bu yıllarda işletmeye alınan 477 MCM tek ve çift devre, 795 MCM çift devre direk serileri tip direkler olup, sonraki yıllarda da TİP PROJE uygulaması aynı şekilde devam etmiştir.
154 kV hatların tarihinde dönüm noktası olan TİP PROJE uygulaması 1990’dan itibaren işletme açısından büyük kolaylık sağlamıştır. Ancak 1990 öncesi işletmeye alınan hatların direklerinde anılan farklılıklar sorun çıkarmaktadır.
IV) İŞLETMEDEKİ DİREKLERDE DİKKAT EDİLECEK HUSUSLAR
İşletmedeki 477 MCM tek devre A2,B2,C2,D2 direklerinde, 477 MCM çift devre N1, P1, F1, E1 direklerinde, 795 MCM çift devre TA1, RA1, VA1, ZA1 direklerinde oluşan arızalarda direğin komple değişimi sözkonusu olduğunda ihtiyaç duyulan direk Teşekkülümüz
ambarlarından veya imalatçı firmalardan temin edildiğinden yukarıda bahsedilen sorun yaşanmamaktadır.
Bu direklerde parça eksiği veya kısmi tadilat sözkonusu olduğunda ise iletim hattı 1990 yılı öncesi işletmeye alınmışsa imalatçı firmanın imalat resimlerine (poz no ve eleman boyuna) göre parça temini gerekmektedir. Ancak tipleşme öncesi anılan direklerin imalat resimleri Teşekkülümüzde bulunamamaktadır. DEMAŞ, TEMEL ENERJİ ve sonrasındaki STFA ENERKOM Firmaları faaliyetlerine devam etmediğinden bu firmaların tipleşme öncesi direk resimlerini bulmak mümkün değildir. Anılan firmalardan esinlenerek imalat resmi çizen (zamanında) daha küçük imalatçılarda belki bazı resimler bulunabilir.
Ancak yukarıda belirttiğim gibi bu küçük imalatçı firmalar dört direkten oluşan serinin tamamını aynı firmadan esinlenerek hazırlamamış olabilir. Örneğin AB firması TA1 direğini DEMAŞ, RA1 direğini MİTAŞ’tan esinlenerek hazırlamış olabilir. Bu nedenlerle arazideki direğin hangi imalatçı firmaya ait olduğunun tespit edilmesi ve mümkünse bu firmanın orijinal resimlerine ulaşılarak eksik elemanların bu resimdeki ölçülere göre yaptırılması gerekir.
Genellikle bu mümkün olamadığından son çare olarak direk üzerinde hassas ölçüm alınmalı ve (köşebent cinsi ve kalitesi statik projeye göre seçildiğinden tüm imalatçı firmalarda aynıdır) orijinal elemana uygun imalat yaptırılarak monte edilmelidir.
MİTAŞ Firmasının Logoları
DEMAŞ Firmasının Logosu
Temel Enerji Firmasının Logosu
***
