Dil Öğretimi için Kabardeyce ye Uygun Gramer Önerisi

Dil Konferansı Sunum

Dil Öğretimi için Kabardeyce’ye Uygun Gramer Önerisi

Sunum

Ana dilimizi Annelerimizden öğrenme şansını kaybettiğimizde bize yapay bir yardımcı gerekir: Gramer. Gramer bir dilin kurallarını, işleyişini gösterir. Bu sayede tümdengelimli bir metot ile son bir dil öğrenme şansı doğar.

Bu çalışmada çocukluk döneminde Ana dilini öğrenememiş olanlar için Kabardeyce'ye uygun bir gramer önerisi yapmaya çalıştık. Duruma pragmatik açıdan yaklaşarak ve çalışmada teorik dilbilimsel iddialardan çok dil öğrenimi için faydalı gramer araçların elde etmeyi amaçladık.

Kabardeyce’nin doğu lehçesi temel aldık ve fiil/yüklem kısmını inceledik. Karşımıza çok karmaşık bir ifade yumağı çıktı. Bu ifadeye Yargı adını verdik. Yargı ifadesine katılan tüm şahısları, zamirleri aracılığı ile detaylıca inceledik ve tasnif ettik. Bu tasnif sonucunda KonuBahsi, Aktör, Figüranlar olarak isimlendirdik. Zamirlerin şekilleri ve Yargı ifadesine katılış sıralamasına dikkat ederek kurallar bulmaya çalıştık. Yargı ifadesi içindeki ekleri inceledik. Anlama zenginlik katan ekler haricinde birçok çekim ve yapım ekinin işlevlerini inceledik. Fiillerin anlamsal yapıları ve şahıslar ile ilişkilerini değerlendirdik. Çoğu ifadede fiillerin sıfatlaştırılarak kullanıldığını gördük. Seslilerin birbirine karışması, sesi olmayan zamirler, belirli durumlarda yutulan sesler, artık kullanılmayan ve kullanılmadığı için anlaşılamayan ifade şekilleri gibi konular bizi oldukça zorladı. Fakat tüm bu konularda belli bir tutarlılığı elde etmeyi başardık. Çalışmanın sonuçlarına dayanarak basitten karmaşığa doğru dil eğitim-öğretim aracı haline getirmeye çalıştık.

Çalışmamızın dil eğitimi içindeki yerini ve kapsamını şu şekilde açıklayabiliriz:

Kelime ezberletmek ve bol bol cümle alıştırması yapmak ancak çocukluk döneminde anadilini duyma şansı yakalamış ama konuşma seviyesine gelmemiş (dili yarı bilenler) için makul bir yöntem olabilir. Ancak bu yöntemin, dili hiç bilmeyenler için pek de uygun olmadığı artık netleşmiştir. Nitekim dil kurslarına katılan birçok kursiyer çok hevesli olmalarına rağmen harcadıkları çaba ile karşılaştırılabilecek miktarda bir fayda sağlayamamaktadırlar. Yargı ifadesi tek başına o kadar çok anlam birimini kapsar ki dil öğreniminde okuma-yazma ve ses anlamına dayalı kelime öğrenme çalışmalarının hemen ardından sistematik bir şekilde öğrenilmesi gereken ilk konudur.

Bu çalışmalar esnasında beni sabırla destekleyen eşime ve hocam sayın İlhan Aydemir’e (shawegul@hotmail.com) teşekkür ediyorum.

Bitirmek için yarını, paylaşmak için bitirmeyi beklemenin bir kayıp olduğu düşüncesiyle eksikleri çok olan bir çalışma ile karşınıza çıktım. Affınıza sığınıyorum.

Mehmet Zeki Ünal İstanbul 2008 zeki@tamara.com.tr

1- Mevcut Gramer Bilgisi ile Uyumsuzluklar

Cümlede bir iş, oluş veya durum bildiren kelimelere Türkçede yüklem diyoruz. Bu

Arapça'daki isim cümlesinin haberine ve fiil cümlesinin fiiline karşılık geliyor. Kabardeyce cümle yapısı içinde yüklem öylesine fazla bilgi içerir ki bunu ayırt etmek için ayrı bir isim olarak Yargı diyeceğiz. Diğer dillerde cümlenin ayrı ayrı kelimeler ile ifade edilen kısımları Kabardeyce'de yargıya dahil oluyor. Veya en azından bir bağlantı, bir dayanak yargıya ekleniyor.

Karşımıza çok anlam içeren bir yargı kelimesi çıkıyor. Cümlede yargı haricinde kalan ifadeler bu anlamların detay açıklaması halinde kalıyor. Hatta çoğu zaman bu detaylardan bahsetmek gerekli olmuyor. Örneğin ifadeye katılan zamirler ayrı(munfasıl) olarak ifade edilme

zahmetine girilmiyor. Yargıdaki bitişik (muttasıl) zamirleri ile yetiniliyor. Ve böylece komplex bir yargı kelimesi ile karşı karşıya kalıyoruz.

Kişinin eylemi “Ущхащ” : sen yedin / sen yemiş olansın

“уеплащ” : sen baktın / sen bakmış olansın Nesneli “-пщхащ” : sen onu yedin / o senin yediğindir

Yer/Zaman zarfı “-щыпщхащ” : biryerde sen onu yedin / o senin biryerde yediğindir.

“Укъыщызэпла махуэ...” : senin bana baktığın gün...

Sebep bildirimi “Ло -щ1эпщхар?” : senin onu yeme sebebin nedir?

Tümleç “укъызэплащ” : sen bana baktın / sen bana bakmış olansın

Geçişli “-уэзгъащхащ” : onu sana ben yedirdim / o sana benim yedirdiğimdir

“Укъызэигъаплащ” : o seni bana baktırdı / sen onun bana baktırdığısın

Tarif “шхьащытын” : başında durmak

“хэт1ысын” : arasına oturmak

“хдэлэжъын” : birlikte çalışmak

Tüm bu açıklamalar mevcut gramer bilgisi ile Kabardeyce yi çözemeyeceğimizi ve dolayısıyla öğretemeyeceğimizi gösteriyor.

1.2- Diğer dillere çeviriler karışıklıklara sebep oluyor Gramere uygun olmayan çeviriler

Grameri dikkate almayan hızlı çeviriler dilin mantığını anlamaya engel oluyor.

Örnek

“Cэ сык1уащ” : "ben gittim" şeklinde -di'li geçmiş zaman olarak çevriliyor.

“Cэ сык1уэнущ”: "ben gideceğim" diye basitçe tercüme ediliyor.

Birinci cümle "ben gitmiş olanım." diye çevrilmeli. İkincisi ise "ben gitme üzere olanım"

şeklinde tercüme edilsin ki bu sayede önceki cümle ile ortak yanları gözden kaçmasın.

Çeviri yapılan dilin özellikleri

Çeviri karşılığı olarak seçilen cümle yapısı diğer dilin kabiliyetlerine göre değişiyor

Örnek

“Cэ сык1уащ” : "ben gittim" şeklinde -di'li geçmiş zaman olarak çevriliyor.

"ben gitmiş olanım." diye çevrilmeli. İş geçmişte yapılmış ama ifade şu andaki işi yapmış olma halini anlatıyor. İngilizce'deki Present Perfecet Tense gibi. Ama Türkçe de buna karşılık bir çekim olmadığı için "bu böyle söylenmez" deniyor ve geçmiş zaman şeklinde tercüme ediliyor. (Esasında buna tam karşılık olarak "Ben gitmişim" denilebilir. Ama Türkçede bunun belirsizlik ifade eden bir kullanımı artarak değişikliğe uğramıştır.)

Aynı yapıya farklı anlam yükleme

Aynı cümle yapısında aynı zamire bazen özne bazen nesne anlamı yüklenebiliyor Örnek

“Aр к1уащ” : o gitti

“Aбы ищ1ащ” : o yaptı

İkinci örnekteki gizli Ar fark edilmeden tercüme edilince hem kişiye göre çekim anlaşılmaz hale geliyor hem de cümle eksik kalıyor.

“Aр абы –ищ1ащ” : o(абы) onu(ар) yaptı

Bu tercümede “Aр” nesne olarak tercüme ediliyor. İlk örnekteki cümle yapısında “Aр”

formunun özne olduğunu öğrenen kursiyer için bu çözülemez bir karışıklık oluyor.

“Aр абы –ищ1ащ” : o(aр) onun(aбы) yaptığıdır

Bu tarz bir tercüme ancak ortak gramer kuralına erişmeyi ve anlamayı sağlayabilir.

1.3- Kelime öğrenimi

Ses anlamlarına uygun oluşumları dikkate alınmadığı zaman kelime sayısı dramatik olarak artıyor. Tekil kelimeler ezberlenebilse dahi Yargının kişi, zaman ve diğer anlam birimlerine göre doğru çekimleri yapılamadığı müddetçe kullanılmaları mümkün olmuyor. Yargı çok fazla anlam birimini içermesi sebebiyle doğru çözülemediği zaman cümle anlaşılamıyor.

1.4- Uygun olmayan imla

Uygun olmayan imla ve yazım şekli benzerliklerin fark edilmesine engel oluyor.

Bazı seslilerin birbirine ulanarak farklılaşması

“Къыуэпсалъэ” – “Къопсалъэ”

Bazı eklerin kimi zaman ayrık kimi zaman birleşik yazılması

“Си унэ”

“сырижъалэ”

А harfi ile iki farklı sesin gösterilmesi ĞA ve A

Başta kalıp YA şeklinde okunan A için ayrı bir harf kullanılışı Uzatılarak okunması gereken E sesi

“Ешэ” : götür (uzun okunuş)

“Ефэ” : iç (kısa okunuş) A ya dönüşen E sesi

“щ1алэ – щ1элэц1ук1у”

“Ар мак1уэ”

“Ар мэк1уэж”

Galatı Meşhur: Gramer bilgisinin eksikliği dili konuşanların bazı hatalı ifadeler kullanmasın sebep oluyor. “O öyle denmez” diye bir uyarı için meşru dayanak yok.

“Къызыригъатащ”

“Къырызигъатащ”

2- Çalışmaların Kapsamı ve İçeriği

Sadece Kabardeyce’nin doğu lehçesi için çalışıldı. Aynı ailenin diğer lehçeleri için çalışma genişletilmedi.

Çalışma sadece cümledeki yargı ifadesinin kurulması ve buna bağlı konuları kapsıyor. Cümle yapısı ve cümlecikler konusunda çalışmalara devam ediliyor.

Yargı hakkındaki çalışmalar şu başlıklar altında gruplanabilir:

• Yargıya katılan şahısların tasnifi, bu şahıslar ile ilgili birleşik ve ayrık zamirler,

• Yargı yapısını farklılaştırması açısından fiillerin çeşitleri,

• Yargının şekilsel olarak tasnif edilmesi, bu şekillerin ifade kabiliyetleri

• Yargının bizzat kendisinin çekimi ile elde edilen anlamlar.

3- Anlama Katılan Şahıslar Açısından Yargı

Kabardeyce’de Yargı ifadesi anlama katılan şahıslar hakkında birer zamir taşır. Bu zamirler birbirinden şekilleri ve sıralanmaları açısından ayrılırlar. Bu şahısları diğer dillerin

özne/nesne/tümleç, fail/mef’ul veya subject/object gibi standart gramer terimleri ile birebir ilişkilendiremediğimiz için yeni isimler vermek durumunda kaldık. Bu konuda

Uyumsuzluklar başlığı altında bilgi vermiştik.

• Konu Bahsi

• Aktör

• Figüranlar

o Datif Figüran o Genitif Figüran o Önek Figüranı o Memur Figüran 3.1- KonuBahsi

İfadenin konusu olan şahıstır. Bahsin mevzuudur. Geçişsiz fiillerin öznesidir. Geçişli fiillerin nesnesidir. Sıfatların nitelediği (Mevsuf) şeydir. Haberin kendisi hakkında olduğu (Mübteda) şeydir.

Her cümlenin bir adet KonuBahsi olur. Bu muhakkak vardır ve sadece bir tanedir. Birleşik zamiri yargının en başında bulunur. Cümle içinde KonuBahsi olan kelime ismin "р"

halindedir.

Konu Bahsi Zamirleri Tablosu Ayrık

Zamirleri

Birleşik Zamirleri

Şahıs

Сэ сы 1. tekil

Уэ у 2. tekil

Aр - 3. tekil

Дэ ды 1. çoğul

Фэ фы 2. çoğul

Aхэр -...хэ 3. çoğul

(Not: 3 çoğul şahıs açıkça anlaşılıyor ise sondaki " хэ" kullanılmayabiliyor.) 3.2- Figüranlar

Bir cümlede anlama göre bir veya birkaç figüran bulunabilir. Veya hiç bulunmayabilir. Cümle içinde figüran olan kelime ismin "м" halinde olur. Ayrık Zamirleri hepsinin aynıdır.

Dolayısıyla bir cümlede birden fazla figüran var ise bunların görevlerini ayrık zamirlerine ve açık isimlerine bakarak anlamak mümkün değildir (bu duruma Aktör de katılır). Figüranlar Yargı içinde KonuBahsinden sonra belli bir sıra ile yer alırlar. Ve bu sıralama değişmez.

Birleşik Zamirleri figüran çeşidine göre değişiklik gösterir.

Figüran Zamirleri Tablosu Ayrık

Zamirleri Birleşik

Zamirleri Şahıs

Datif Figüran

Genitif Figüran

Önek Figüranı

Сэ сэ/зэ си с/з 1. tekil

Уэ уэ уи б/п 2. tekil

Aбы е и - 3. tekil

Дэ дэ/тэ ди д/т 1. çoğul

Фэ фэ/вэ фи ф/в 2. çoğul

Aбыхэм a a a 3. çoğul

Figüranların Çeşitleri

• Datif Figüran

Fiilin gerçekleşmesi bir şahsa doğru ise bu şahıs datif figürandır. Örneğin "Birisine bakmak"

gibi (bakılan kişi). Birleşik zamirlerinin sonlarındaki "э" sesi ile ayırt edilebilir.

• Genitif Figüran

Konu bahsi bir şahısa ait ise bu şahıs genitif figürandır. Örneğin "Birisinin kardeşi olmak"

gibi (sahip olan kişi). Birleşik zamirleri sonlarındaki "и" sesi ile ayırd edilebilir.

• Önek Figüranı

Yargıya katılan bir önek, anlam olarak bir şahıs ile ilişkili ise bu şahıs önek figüranıdır.

Örneğin "Birisi için gelmek" gibi (kendisi için gelinen kişi).

“-xуэ”, “-ф1э”, “-тэ” gibi önekler bu şekilde zamir alırlar. Birleşik zamirleri ilgili önekten önce gelir.

• Memur Figüran

Fiil bir AmirAktör tarafından başka bir şahsa yaptırılıyor ise bu şahıs Memur Figuran olur.

Örneğin "Birinin birisine verdirmesi" gibi (veren kişi). Geçişli fiillerde bu kişi Datif Figuran şeklinde olur. Geçişsiz fiillerde ise bu kişi KonuBahsidir.

İki Datif Figüran

Cümlede zaten bir Datif figüran var ise ve ayrıca bir de Memur Figüran eklenirse bu durumda teknik açıdan mümkün ama kullanılmayan bir form ortaya çıkar.

Anlaşılması zor bir ifade olur.

Birşeyin(konubahsi - verilen şey) birisine(datif figüran - alan kişi) birisine (memur figüran - veren kişi) birisi tarafından (amir aktör - verdiren kişi)

verilmesi gibi.

3.3- Aktör

Geçişli fiillerin öznesidir. Eylemi gerçekleştiren kişidir. Ettirgen fiillerde eylemin

azmettiricisidir. Bu durumda azmettirici AmirAktör , eylemi gerçekleştiren ise Memur olur.

Birleşik zamiri Yargı içinde fiil köküne en yakın pozisyona yerleşir ve ses uyumuna göre sert veya yumuşak olarak kullanılır.

Yargıdaki fiil anlam olarak geçişli olmasına rağmen Aktör zikredilmiyor ise bu durumda edilgen (meçhul) fiil anlamı kazanır.

Cümle içinde Aktör olan kelime ismin "м" halinde görülür. Aktörü cümle içindeki ayrık zamiri veya ismi ile Figüranlardan ayırmak mümkün değildir.

Aktör Zamirleri Tablosu Ayrık

Zamirleri

Birleşik Zamirleri

Şahıs

Сэ с/з 1. tekil

Уэ б/п 2. tekil

Aбы и 3. tekil

Дэ д/т 1. çoğul

Фэ ф/в 2. çoğul

Aбыхэм а 3. çoğul

4- Zamirler ile ilgili detaylar

Yargı kendi başına yeterli bir ifade olduğu için ve şahısların birleşik zamirleri mutlak bir şekilde Yargı içinde bulunduğu için özellikle vurgu yapılmıyor ise ayrık zamirlerin hepsi teker teker zikredilmeyebiliyor. Genelde durum böyledir. Ayrıca belirli bir sıralama da bulunmuyor.

“Aхьмэд -жез1ащ.”

“Ар абы сэ -жез1ащ.”

Yargıda anlama katılan her bir şahsın birleşik zamir karşılığı vardır.

“-(:ар) ж е(:абы) з(:сэ) 1ащ”

Birleşik zamirler her türlü anlamsal gerekliliği tam olarak yerine getirirler. “-жез1ащ” tek başına yeterli bir ifadedir. Üç elemanı de açıkça gösteriyor.

Сэ / Уэ / Aр / Дэ / Фэ / Aхэр Grubu

Bu zamir grubu KonuBahsini gösterir. Dolayısıyla her cümlede bir ve yalnız bir tane olur. Bu zamirler yerine açıkça kullanılacak olan kelime ismin "р" halinde olur.

“Aр”, “Унэр” gibi.

Сэ / Уэ / Aбы / Дэ / Фэ / Aбыхэм Grubu

Bu zamir grubu Aktörü ve tüm Figüranları gösterir. Dolayısıyla cümleye katılan şahıslara göre sayısı değişebilir. Birden çok olma durumunda bu şahısları zamirlerine bakarak hangi görevi aldığını anlamak imkansızdır.

“Ар абы абы -жири1ащ” : o onun ona söylediğidir.

“Ар Ahmed Mehmed -жири1ащ” : o Ahmed'in Mehmed'e söylediğidir o Mehmed'in Ahmed'e söylediğidir

“Ар жъалэм дадэм -жири1ащ”: o dedenin çocuğa söylediğidir o çocuğun dedeye söylediğidir 4.2- Birleşik Zamirler

Yargı ifadesine katılırlar. Sıralamaları görevlerine bağlıdır ve bu sıra değişmez. En başta KonuBahsi bulunur. Ondan önce hiçbir ek olmaz. Yani Yargı KonuBahsi zamiri ile başlar.

Ardından Figüranlar; Önce (varsa) Datif Figüran, (varsa)Memur Figüran ve daha sonra (varsa) Önek Figüranına ait zamirler gelir. Zamirlerin aralarına anlam sıralamasına uygun önekler gelebilir.

Fiile en yakın birleşik zamir ise Aktör olur.

(Not: Genitif Figüranın diğer figüranlar ile aynı cümle içinde örnek bulamadığım için yerleşim sırasını çıkaramadım.)

Örnek

“- иэ уэ з гъэ т а щ” = “-иозгъэтащ” : o benim seni ona verdirdiğimdir.

“- иэ с т а щ” = “-естащ “:o benim ona verdiğimdir.

“Сы иэ ф т а щ” = “сефтащ” : ben sizin ona verdiğiyim.

Birleşik zamirler sıralaması ve şekilleri birbirinden ayrılırlar. Bu özelliğe dayanarak anlamlandırma yapılabilir. Öğrenme ve öğretmede de bu özelliğe dayanacağız.

Ancak bazı birleşik zamirlerin sesi yoktur, yani boşluk şeklindedir:

• KonuBahsinin 3. Tekil ve Çoğul şahısları,

• ÖnekFigüranının 3. Tekil şahsı ve

• Olumlu Emir kipinde 2. Tekil şahıs.

Yukarıda bahsettiğimiz birleşik zamirlerin değişmeyen sıralamasının fark edilmesindeki zorluk bunlardan kaynaklanmaktadır. Yazım kuralı olarak bu zamirlerin bulunmaları gereken yere "-" konulması yeni öğrenenler için faydalı olacaktır.

“-къы-хуэсхьащ”: o onun için benim getirdiğimdir. (onu onun için ben getirdim)

“--тепсэлыхъащ” : o onun hakkında sözettiğidir (o onun hakkında bahsetti)

Birleşik zamirler önekler ile uyum içinde olurlar. Örneğin Datif figüran yönelim ifade ettiği için genelde önünde “къы / ны” öneki bulunur. Fakat Geçişli fiilin Memur figüranı, Datif figüran şeklinde olmasına rağmen “къы / ны” önekleri almazlar. Yine de fiilin anlamı içinde ayrıca yönelim var ise bu figüranların varlığından bağımsız olarak “къы / ны” önekleri bulunabilir.

KonuBahsinin birleşik zamiri 3. tekil ve çoğul şahıs için boşluktur. Birbirinden ayırd edilmesi cümle içinde KonuBahsinin tekil veya çoğul olduğunu gösteren bir kelimenin varlığı ile mümkün olur. Böyle bir kelime olmadığı zaman Yargının sonuna "хэ" eklenir.

5- Fiillerin Özellikleri Açısından Yargı

Geçişsiz eylemi gerçekleştiren (Özne) KonuBahsi'dir.

Örnek

“Сэ сыжейащ” : Ben uyumuş olanım.

"Гъа" öneki ile geçişsiz fiiller geçişli hale getirilir. Bu durumda ifadeye bir AmirAktör eklenir. Memur ise KonuBahsi'dir.

Örnek

“Сэ уэ сыбгъажейащ” : Ben senin uyuttuğunum.

Datif ve önek figüranlarının varlığı geçişsizliği bozmaz.

“Сэ уэ сыныуэплъащ” = “сыноплъащ” : ben sana baktım.

“Сэ сыпф1эк1уащ” : Ben sen istemediğin halde gittim.

5.2- Geçişli fiiller

Eylemin konusu (Nesne) KonuBahsi'dir. Cümlede eylemi gerçekleştiren bir (Özne) Aktör bulunur.

Örnek “Ар абы итхащ” : Onu o yazdı.

O onun yazdığıdır.

"Гъа" öneki ile geçişli bir fiili iki kat geçişli hale getirmek mümkündür. Bu durumda ifadeye azmettirici bir AmirAktör eklenir. AmirAktör eylemin geçekleşmesine sebep olan şahıstır.

Daha önceki Aktör olan şahıs ise Memur Figürana döner. Memur Figüran eylemi gerçekleştiren şahıstır.

Geçişli fiillerin geçişsiz kullanımı

Anlam olarak geçişli olmasına rağmen bazı fiiller geçişsizmiş gibi çekim yapılabilir. Bu durumda fiili gerçekleştiren şahıs Konubahsi formunda olur.

Örnek :

“Aр матхэ” : o yazıyor. Bahsedilen şey kişinin ne yazdığı değil, o kişinin yazıyor olması.

Edilgen Form

Edilgen(meçhul) ifadeler geçişli fiillerde eylemin gerçekleştiricisinin belirsiz olduğu ifadelerdir. Aktör zamiri olması gereken yer boş bırakılır.

“Ар къутащ” : o kırıldı

“Ар абы –икутащ” : o onun kırdığıdır (o onu kırdı)

Geçişsiz fiillerin Aktörü olmaz ve dolayısıyla anlam olarak edilgen hale getirilemez edilemez.

Ancak geçişli hale getirildikten sonra edilgen forma girebilirler.

“Уэ ужейащ” : sen uyudun

“Уэ cэ узгъажейащ” : sen benim uyuttuğumsun.

“Уэ угъажейащ” : sen uyutuldun.

6- Yapısal Kuruluş Açısından Yargı

Yargıyı yapısal olarak sınıflandırdığımızda karşımıza birkaç cümle yapısı çıkar. Bunları tablodaki şekilde birbirleri ile ilişkilendirebiliriz. Burada temel aldığımız kriter isim, sıfat ve fiillerin yargı içinde bulunuş şeklidir.

(Not: Bu yapılar doğu lehçesi için bu kadardır. Yapılan kısmi çalışmalarda diğer lehçelerde daha fazla cümle yapısı olduğu görülmüştür.)

Yargı Açısından Cümle Çeşitleri

İsim/Sıfat Cümleleri Süren Eylem

Cümlesi Emir

Cümlesi

Sıfat Cümleleri İsim

Cümlesi Сэ сок1уэ.

Ар сэ -сощ1.

к1уэ Fiilden Türemiş Sıfat Cümleleri Türememiş

Sıfat

Cümlesi Сэ

сыАдыгэщ ..ma üzere .

olma hali ..ar olma

hali ..mış olma

hali Сэ

сыиынщ.

Сэ сык1уэнщ.

Сэ уэ сыпшэнщ.

Сэ сык1уэнущ.

Сэ уэ сыпшэнущ.

Сэ сык1уащ.

Сэ уэ сыпшащ.

6.1- İsim / Sıfat Formu

Bir isim veya sıfat ve bir KonuBahsinin, "olmak" (..dir) ilişkisi ile bir araya geldiği cümle şeklidir. Arapçadaki isim cümlesi formudur. (Mübteda: Konubahsi, Haber: Yargı)

• İsim Formu Yargı bir isimdir.

Сэ сыАдыгэщ.

• Sıfat Formu

Yargı KonuBahsini niteleyen bir sıfattır. Sıfatlar türememiş(camid) ve türemiş(müştak) olarak ikiye ayrılır. Buna göre sıfat formu da ikiye ayrılır.

• Türememiş (Camid) Sıfat Formu Yargı, türememiş bir sıfattır.

Сэ сыиынщ

• Fiilden Türeme (Müştak) sıfat formları

Fiil kökünden sıfat yapım ekleri ile elde edilen sıfatların kullanıldığı formlardır. Burada 3 ayrı sıfatlaştırma eki göreceğiz.

а : ...mış olmak ну : ...ma üzere olmak н : ...ar olmak

• Hal/Durum İfadesi

Yargı, bir fiili gerçekleştirmiş olma durumunu gösteren bir sıfatdır. Bu form ile İngilizce'deki Present Perfect Tense anlamı ifade edilir.

Сэ сык1уащ : Ben gitmiş olanım ( Ben gittim. Şu anda bu haldeyim)

Geçişli fiiller için Yargı, bir Aktörün fiilinden etkilenmiş olma durumunu gösteren bir sıfattır.

Сэ уэ сыпшащ : ben senin götürdüğünüm. (sen beni götürdün. Şu anda bu haldeyim)

• Gelecek İfadesi

Yargı, bir fiili gerçekleştirme üzere olma durumunu gösteren bir sıfattır. Bu form ile gelecek zaman (niyet) ifade edilir.

Сэ сык1уэнущ : Ben gitme üzere olanım ( Ben gideceğim. Şu anda bu haldeyim) Geçişli fiiller için Yargı, bir Aktörün fiilinden etkilenme üzere olma durumunu gösteren bir sıfattır.

Сэ уэ сыпшэнущ : ben senin götürme üzere olduğunum (sen beni götüreceksin. Şu anda bu haldeyim)

• Geniş Zaman İfadesi

Yargı, bir fiili gerçekleştirir olma durumunu gösteren bir sıfattır. Bu form ile geniş zaman ifade edilir. Ayrıca tavsiye bildirimi de yapılabilir.

Сэ сык1уэнщ: Ben gider olanım ( Ben giderim. Şu anda bu haldeyim)

Geçişli fiiller için Yargı, bir Aktörün fiilinden etkilenir olma durumunu gösteren bir sıfattır.

Сэ уэ сыпшэнщ : ben senin götürür olduğunum. (sen beni götürürsün. Şu anda bu haldeyim)

6.2- Süren Eylem Yargı Formu

Fiil sıfatlaştırılmadan süren bir eylemi gösterir şekilde çekimi yapılarak kullanıldığı yargı formudur. Türkçe’ye çeviri esnasında diğer isim/sıfat cümlelerinde olduğu gibi şahısları doğru yerine yerleştirerek çevirmek mümkün olmuyor. Bu sebeple dil öğretimi esnasında öncelik diğer formlar olmalı. Kursiyerler zamirlerin görevlerini artık tercümeye ihtiyaç duymadan anlayabilecek seviyeye geldikten sonra bu form öğretilebilir.

“Сэ сыкъок1уэ”: Ben gidiyorum. Geçişsiz fiiller tamam. Fakat geçişli fiillerde

“Ар сэ -сощ1” : Ben onu yapıyorum. Tercümede zamirler doğru sırada değil.

O benim yap... Zamirleri Kabardeyce’ye uygun hale sokunca cümleyi Türkçe ifade etmek mümkün olmuyor.

"O" sesi:

Yargıda bulunan fiilin şu anda gerçekleştiği kesin ifade etmek için "o" öneki kullanılır.

Olumsuz ve soru durumda "о" kullanılmaz. Olumsuzluk ister "мы" ister "къым" ile olsun fark etmez. Yargıya "мэ" öneki geldiği zaman da "o" sesi kaybolur.

"мэ" öneki:

KonuBahsi 3 şahıs ise ve fiil geçişsiz ise ve önek almamış ise yargının önünde "мэ" öneki bulunur.

3 şahıs, geçişsiz anlam, öneksiz fiil kökü

“Ар мак1уэ”

“Ар мэлажэ”

“Ахэр мак1уэ(хэ) “

3 şahıs, geçişli anlam, öneksiz fiil kökü

“Ар абы егъак1уэ”

“Ар абы егъалажэ”

3 şahıs, geçişsiz anlam, önekli fiil kökü

“Ар къок1уэ”

“Ар Истанбул щолажэ”

"р" soneki

Süren zaman yargısının sonunda olur. Olumlu soru hali hariç söylenmediği/ gizlendiği zaman anlamdan bir eksiklik olmaz, söylendiği zaman ise kimseyi rahatsız etmez.

Not: "мы" ile yapılan olumsuzlarda "о" sesi düştüğü için Nehiy(olumsuz emir) ile karışma ihtimali var

“фымытx” : yazmıyorsunuz / yazmayın.

6.3- Emir / Nehiy Formu

2. ve 3. şahsa doğru bir fiilin gerçekleştirilmesi isteğinin bildirimidir. Olumlusu emir, olumsuz olunca nehiy adını alır. Kabardeyce’de kendi kendimize emir veremiyoruz.

Emir yalın bir ifadedir. Fiilin sonunda yargı bildiren ekler olmaz. Dolayısıyla olumsuzluk

"мы" öneki ile yapılır.

7- Anlam Kipi Açısından Yargı

Cümledeki Yargı zaman(şimdi/geçmiş), olumlu/olumsuz, normal/soru ifade etme açısından değerlendirdiğimizde şu tabloyu elde ederiz.

İsim/Sıfat cümlesi ile Süren Eylem cümlesinde çok az bir farklılık görülmektedir.

İsim/Sıfat Cümlesinde Yargı Ekleri щ.

Şimdi Olumlu bildirim -? Soru (+vurgu ile)

къым. Olumsuz

къэ? Olumsuz Soru

т.

Geçmiş Olumlu bildirim т? Soru (+vurgu ile) тэкъым. Olumsuz

тэкъэ? Olumsuz Soru Süren Eylem Cümlesinde Yargı Ekleri

(р) -

Şimdi Olumlu bildirim

р э? Soru (+vurgu ile)

(р) къым Olumsuz

(р) къэ? Olumsuz Soru

(р) т

Geçmiş Olumlu bildirim

р эт? Soru (+vurgu ile)

(р) тэкъым Olumsuz

(р) тэкъэ? Olumsuz Soru

Bu çalışma sonucunda Kabardeyce açısından şimdiki zaman ve geçmiş zaman ifadelerinin Yargı ekleri ile yapıldığını gördük. Bu yüzden “Сэ сок1уэ” şeklindeki cümleye Şimdiki Zaman değil Süren Eylem adını vermeyi uygun gördük.

8- Yargı’nın Öğretilmesi

Yargının oluşumu konusunda basitten karmaşığa doğru giden bir eğitim-öğretim süreçi tasarlanmıştır. Derslerin başlıkları ve bu derslerde öğrenilen örnek cümleler şu şekildedir:

Ders 1- İsim ve Sıfat İfadeleri – Olumlu Сэ сыAдыгэщ..

Бзур -дахэщ.

Мыр -бзудахэщ.

Ders 2- İsim ve Sıfat İfadeleri – Olumsuz, Soru ve Olumsuz Soru Мыр -ц1ык1у?

Мор -инкъым.

1энэр -фыц1экъа?

Ders 3- İsim ve Sıfat İfadeleri – Geçmiş Zaman Мыр -ц1ык1ут .

Мор -ин т.

Мыр -унэт?

Мыр -унэтэкъым.

Мыр -унэтэкъэ?

Ders 4- İsim ve Sıfat İfadeleri – Soru Мыр -сыт? Мыр -унэщ.

Мыр -хэт? Мыр -Муратщ.

Уэ ухэт? Сэ сыАхьмэдш Ders 5- Fiilden Türetme Sıfatlar

Ders 6- Fiilden Türetme Sıfatlar ile Zaman İfadeleri Сэ сык1уащ.

Уэ ук1уэнщ.

Ар -к1уэнущ

Ders 7- Fiil Yapısı – Sonekler Укъэк1уэфыжынущ.

Ders 8- Fiil Yapısı – Önekler Къы и к1

Къы хэ к1 Къы дэ к1 Къы щ1э к1

Ders 9- Mülkiyet İfadeleri 1. tip Мыр -сикъуэшщ.

Сэ абыхэм сыраиныбжэгъкъым Ders 10- Mülkiyet İfadeleri 2. tip

Унэм пэщищ -и1эщ

Пэщым щхьэгъубжит1 -и1эщ.

Ders 11- Mülkiyet İfadeleri 3. tip Мыр сэ -сейщ

Мы ж1алэр сэ -сейкъым Мы ж1алэхэр сэ -сейкъэ?

Мыхэр сэ -сейт.

Ders 12- Geçişli Fiillerin Kullanımı

“-ищ1ащ”

“Абы -ищ1ащ”

“Ар абы –ищ1ащ”

Ders 13- Geçişzis Fiillerin Geçişli Hale Getirilmesi Егъэджак1уэм сигъэк1уащ

Ders 14- Önek Figüranı – Geçişsiz Fiiller ile Сэ сыныпхуэк1уащ

Ders 15- Önek Figüranları -Geçişli Fiiller ile Сэ -ныпхуэсхьащ.

Ders 16- Hedef (Datif) Figüran – Geçişsiz Fiiller ile Уэ укъызэплъащ

Ders 17- Hedef (Datif) Figüran - Geçişli Fiiller ile -уэстащ

Ders 18- İki Kat Geçişlilik

Ар сэ уэ -сэбгъэщ1ынущ Ар уэ сэ -уэзгъэщ1ынущ Ар абы абы -иригъэщ1ынущ Ders 19- Emir – Muhataba – Geçişsiz

К1уэ.

Фык1уэ.

Умык1уэ.

Фымык1уэ.

Ders 20- Emir – Muhataba – “гъэ”+Geçişsiz Дыгъэк1уэж

Дывгъэк1уэж

(Ахэр) къэуымгъэк1уэжхэ = (Ахэр) къомгъэк1уэжхэ (Ар) къэвымгъэк1уэж

Ders 21- Emir – Muhataba – Geçişli Щ1ы

Фыщ1 Умыщ1.

Фымыш1.

Ders 22- Emir – 3. Şahısa – Geçişsiz -ирек1уэ

-иремык1уэ

Ders 23- Süren Eylem - Geçişsiz Fiil - Öneksiz Сэ сок1уэ(р).

Ар мак1уэрэ?

Ders 24- Süren Eylem - Geçişsiz Fiil - Önekli Сэ сыкъок1уэ(р).

Ар -къок1уэр?

Ders 25- Süren Eylem – Geçişsiz – Geçmiş Zaman Сэ сок1уэ(р)т.

Ар мак1уэрэт?

Ders 26- Süren Eylem – Geçişli Fiiller Сэ сыбогъак1уэ(р).

Ар уэ -бощ1э(р).

Ders 27- Süren Eylem – Hedef (Datif) Figüranlı ve Geçişli Fiiller Сэ сыныпхуок1уэ

Сэ –ныпхузохь.

Уэ укъызоплъ Ар уэ сэ -уэзот

Ders 28- Alternatif Olumsuzluk İfadeleri -сыщ1эркъым

-сымыщ1э

8.2- Örnek Şablonlar

Her dersin içeriğine uygun olarak bir cümle şablonu hazırlanmıştır. Her derste daha önce öğrenilmiş kısımlar ve yeni öğrenilecek kısımlar kolaylıkla görülebilmektedir. Böylece şablonlar üzerinden ilerleme sağlanmıştır. Dolayısıyla şablonlar cümle yapılarının tüm imkanlarını göstermek yerine dersin aşamasını göstermektedir.

Şablonlar uygun şekilde renklendirilerek anlaşılırlığı arttırılmaya çalışılmıştır.

Kullanılan cümle kuruluş şablonlarından seçilmiş bazıları şunlardır:

İsim / Sıfat Cümlesi - Birarada (Ders 3)

Сэ Сы İsim

Sıfat İsim + Sıfat

- щ.

Şimdi Olumlu bildirim

Уэ У - -? Soru (vurgu ile)

Ар - - Къым. Olumsuz

Дэ Ды - къэ? Olumsuz Soru

Фэ Фы - т.

Geçmiş Olumlu bildirim

Ахэр - хэ т? Soru (vurgu ile)

…р - - тэкъым

.

Olumsuz

…хэр - хэ тэкъэ? Olumsuz Soru

İsim / Sıfat Cümlesi – Fiilden türeme sıfatlar ile (Ders 6)

Сэ сы İsim - щ. Olumlu bildirim

Уэ у Sıfat - -? Soru (vurgu ile)

Ар - İsim Sıfat - къым. Olumsuz

Дэ ды Fiilden Türemiş Sıfat İsim - къэ? Olumsuz Soru

Фэ фы Geçişsiz

Fiil

а - т. Olumlu bildirim

Ахэр - н хэ т? Soru (vurgu ile)

…р - ну - тэкъым. Olumsuz

…хэр - хэ тэкъэ? Olumsuz Soru

İsim / Sıfat Cümlesi - Önek ve Sonekler ile (Ders 8)

Сэ сы İsim - щ. Olumlu bildirim

Уэ у Sıfat - -? Soru (vurgu ile)

Ар - İsim Sıfat - къым. Olumsuz

Дэ ды Fiilden Türemiş Sıfat İsim - къэ? Olumsuz Soru

Фэ фы

Ön ek

Fiil Son ek

а

- - т. Olumlu bildirim

Ахэр - н хэ т? Soru (vurgu ile)

…р - ну - тэкъым. Olumsuz

…хэр - хэ тэкъэ? Olumsuz Soru

İsim / Sıfat Cümlesi – Genitif Figüran ile (Ders 9)

Сэ Сэ сы с

и İsim

- Щ Olumlu bildirim

Уэ Уэ у у - -? Soru (vurgu ile)

Ар Абы - и - Къым Olumsuz

Дэ Дэ ды д - къэ? Olumsuz Soru

Фэ Фэ фы ф - т. Olumlu bildirim

Ахэр Абыхэм - а/я хэ т? Soru (vurgu ile)

…р …м - И - Тэкъым

.

Olumsuz

…хэр …хэм - а/я хэ тэкъэ? Olumsuz Soru

İsim / Sıfat Cümlesi – Geçişli Fiiller ve Aktör ile (Ders 13)

Сэ сэ сы -

önek

с/з Geçişli fiil -

sonek

а - щ

Уэ уэ у б/п н - -?

Ар абы - И ну - къым

Дэ дэ ды д/т гъэ Geçişsiz

fiil

- къэ?

Фэ фэ фы ф/в - т.

Ахэр абыхэм - я/а хэ т?

…р …м - И - тэкъым.

…хэр …хэм - я/а хэ тэкъэ?

İsim / Sıfat Cümlesi – Önek Figüranı ile (Ders 14)

Сэ сэ сы къы с/з хуэ -

Geçişsiz Fiil

- а - щ.

Уэ уэ у ны б/п Ф1э Ön

ek

Son ek

н - ?

Ар абы - - - ну - Къым.

Дэ дэ ды д/т - къэ?

Фэ фэ фы ф/в - т.

Ахэр абыхэм - а/я хэ т?

…р …м - - - тэкъым.

…хэр …хэм - а/я хэ тэкъэ?

2. Şahsa Emir (Ders 19)

- - Geçişsiz

Fiil - 2. tekil Olumlu Emir

Фы Önek Sonek 2. çoğul

2. Şahsa Nehiy (Ders 19)

У - мы Geçişsiz

Fiil - 2. tekil Olumsuz Emir / Nehiy

Фы Önek Sonek 2. çoğul

3. Şahsa Emir/Nehiy (Ders 22)

Аp Önek ире Geçişsiz

Fiil - - 3. tekil

Ахэp Sonek хэ 3. çoğul

…p мы - 3. tekil

…хэp хэ 3. çoğul

Süren Eylem Cümlesi – Geçişli Fiil ve Aktör ile (Ders 26)

Сэ Сэ сы - с/з о

Geçişli Fiil - - (р) -

Уэ уэ у

Önek

б/п -

Sonek

- р э?

Ар абы - и - - (р) къым

Дэ дэ ды д/т -

гъэ Geçişsiz Fiil

- (р) къэ?

Фэ фэ фы ф/в o - (р) т

Ахэр абыхэм - я/а - хэ р эт?

…р …м - и - - (р) тэкъым

…хэр …хэм - я/а - хэ (р) тэкъэ?

8.3- Tasarlanan Eğitim Araçları Anlam Küpleri

CinAli Fişleri

Sürgülü Tablolar (Bilgisayar programı şeklinde)