SOSYAL GİRİŞİMLERİN DURUMU
SOSYAL GİRİŞİMLERİN DURUMU
TÜRKİYE’DE
DANIŞMAN İLETİŞİM
Aslıhan Salih Burze Yaşar Işıl Sevilay Yılmaz
Kezban Çelik Zuhal Yeşilyurt Gündüz
Agata Fortuna Gonca Ongan
Işık Önay Tuğçe Aktepe Dursun
Zeynep Ayata Zeynep Derya Tarman Berivan Eliş
Sinem Güravşar Gökçe
Hande Ayaydın Hacıömeroğlu Nuray Güner
Seza Danışoğlu Çiğdem Selgur
İstem Akalp Zeynep Meydanoğlu
Serra Titiz Alper Akyüz
Itır Erhart
Sosyal girişim kavramı Türkiye’de nispeten yeni bir kavramdır ve alan hızla büyümektedir. Sektöre sürekli yeni sosyal girişimler ve ekosistem aktörleri girmekte;
bunlar, sosyal ve çevresel sorunların çözümü için yeni yaklaşımlar geliştirmekte ve böylelikle, sosyal içerme, ekonomik entegrasyon ve sürdürülebilir kalkınmayı teşvik etmektedir.
Sektörün görünürlüğü ve sektöre ilişkin toplumsal farkındalık, hâlen sınırlı bir düzeyde olduğundan, bu alanın dinamik potansiyelini ortaya koyan bu araştırma raporunu sunabildiğimiz için çok mutluyuz. Bu
raporun, Türkiye’de sosyal girişimlere ilişkin farkındalığı arttırmasını ve Türkiye’nin bu alanda gelişmeye nasıl devam edebileceği konusundaki görüş paylaşımlarına katkı vermesini umuyoruz.
Bu araştırma, British Council’in Küresel Sosyal Girişim Programı kapsamında yürütülen bir araştırma dizisinin parçasıdır. Raporda, Türkiye’deki sosyal girişim alanının mevcut büyüklüğü, ölçeği ve kapsamı ile sektörün gelecek potansiyeli ortaya konmaktadır.
Çalışmaya kamu kuruluşları, üniversiteler, kuluçka merkezleri, hızlandırıcılar, ortak çalışma alanları, belediyeler, fon kuruluşları, uluslararası kuruluşlar, sivil toplum kuruluşları ve sosyal girişimler olmak üzere ekosistemden çeşitli paydaş grupları dahil edilmiştir.
Araştırma, bu alanın ne kadar canlı olduğunu ve alandaki çeşitliliğin giderek arttığını göstermektedir.
Sosyal girişimler, çeşitli sektörlerde, farklı tüzel kişilikler altında faaliyet göstermektedir. Türkiye’de sosyal girişimlerin en yaygın bulunduğu sektör, eğitim sektörü olup, bunu imalat ve yaratıcı endüstriler sektörleri takip etmektedir. Araştırma aynı zamanda, sosyal girişimlerin çeşitli gruplara fırsatlar sunma konusunda oynayabileceği önemli rolü de ortaya koymuştur.
Örneğin, sosyal girişim yöneticilerinin ya da liderlerinin
%55’i kadındır; geleneksel işletmelerde ise bu oran sadece %18,9’dur. Sosyal girişim liderleri, aynı zamanda gençtir. Geleneksel işletmelerde liderlerin %21,4’ü 35 yaşın altındayken, bu oran, sosyal girişimlerde
%47,28’dir.
Bu çalışmada istatistiklerin yanı sıra, politika çerçevesine, bu alanda aktif olan üniversitelere, yatırım ve finansman fırsatlarına, kuluçka merkezlerine, hızlandırma programlarına, ortak çalışma alanlarına ve diğer destek mekanizmalarına ilişkin bilgiler de bulunmakta; ve Türkiye’deki iyi uygulama örnekleri olarak on sosyal girişimin çalışmaları yer almaktadır.
Raporda, aynı zamanda, sosyal girişimlerin karşılaştığı temel güçlükler ve fırsatlarla birlikte, ekosistemin sosyal girişimleri nasıl daha iyi destekleyebileceği konusunda öneriler sunulmaktadır.
Bu kapsamda, raporda mevcut durum ortaya konmuş olup, böylelikle, geleceğe yönelik aktif ve dinamik bir sosyal girişim sektörü inşa etmek ve büyümeyi ölçebilmek için politika yapıcılara, sosyal yatırımcılara ve diğer kilit aktörlere ihtiyaç duyacakları bilgiler sağlanmıştır.
Araştırmayı TED Üniversitesi Sosyal İnovasyon Merkezi’nin liderliğinde yürüten başarılı konsorsiyuma teşekkür etmek istiyorum. Araştırma ekibi; kapsamlı yerel bilgiler, ağlar ve uzmanlık sağlayarak bu çalışmaya büyük katkıda bulunmuştur. İngiltere’deki ve diğer ülkelerdeki deneyim ve bilgileri aktararak çalışmaya danışmanlık sağlayan ortağımız Birleşik Krallık’tan Social Enterprise UK’ye de teşekkür ederim.
Türkiye’de daha kapsayıcı, daha güvenli, daha sürdürülebilir ve daha refah içinde bir toplum inşa etmeye yönelik sosyal girişimleri destekleyen ortaklarımızla ve diğer iletişim ağlarımızla çalışmalara devam etmeyi diliyoruz.
ÖNSÖZ
Cherry Gough OBE Türkiye Direktörü British Council
Türkiye’de Sosyal Girişimlerin Durumu Raporu, sosyoloji, felsefe, iktisat, işletme, hukuk, siyaset bilimi ve
uluslararası ilişkiler bölümünde çalışan araştırmacı ve
akademisyenlerin yanı sıra sosyal girişimciler, uzmanlar ve aktivistlerden oluşan bir ekip tarafından yapılan araştırmaya dayanmaktadır.
Rapor, kamu kurumları ve iş geliştirme merkezleri, hızlandırıcılar (accelerators), coworking (ortak çalışma) alanları, üniversiteler, araştırma enstitüleri, yerel yönetimler, fon kuruluşları ve sosyal girişim liderleri gibi aracı kişi ve kurumlarla yapılan görüşmeler sonucunda elde edilen veriler
doğrultusunda, Türkiye’de yeni yeni ortaya çıkmakta olan sosyal girişimcilik ekosistemine ilişkindir. Bu raporun kendisi de sosyal girişimler kadar kapsayıcı, işbirliğine açık ve yenilikçi olmayı amaçlamaktadır.
Rapor, sürdürülebilir iş modelleri kullanarak sosyal ve çevresel sorunları çözmeyi amaçlayan girişimlerin hikâyesini anlatmaktadır. Bazı sosyal girişimciler, şahsen karşılaştıkları ya da ailelerinde ve arkadaş çevrelerinde gördükleri sorunları çözmeye çalışmaktadır. Bazı sosyal girişimciler ise, iklim değişikliği ve gıda güvenliği gibi büyük sorunlarla baş etmek için yenilikçi çözümler geliştirmiştir.
Bazı girişimler, iş geliştirme alanında tecrübeli olan ve çok iyi eğitim almış gençler tarafından yönetilmektedir. Sosyal girişimlerin çoğu yeni ve küçük işletmelerdir ve bunların çoğunluğu kadınlar tarafından kurulmuştur ve yönetilmektedir. Bununla birlikte, tüm sosyal girişimler, ölçülebilir bir sosyal etki yaratmak istemekte ve işe ilişkin karar alırken bağımsız, esnek ve şeffaf olmayı amaçlamaktadır.
Bu araştırmaya katılan sosyal girişimciler, karşılaştıkları sorunları açık bir şekilde ifade etmişlerdir. Araştırma kapsamında gerçekleştirilen yarı yapılandırılmış görüşmelerde, odak grup görüşmelerinde, danışma toplantılarında ve online ankette, sosyal girişimciler finans kaynaklarına erişim konusunda karşılaştıkları güçlükleri paylaşmışlar ve girişimlerinin başlangıç seviyesinde daha çok kişisel mali kaynaklarını kullandıklarını ya da ailelerinden ve arkadaşlarından destek aldıklarını ve topladıkları bağışları
kullandıklarını belirtmişlerdir.
Mevcut mülteci akınlarının yanı sıra, artan bölgesel siyasi gerilimler ve ağırlaşan ekonomik güçlükler, Türkiye’deki sosyal girişimlerin karşılaştığı başlıca sorunlardır. Bununla birlikte, Türkiye’deki sosyal girişimciler, hem kendi girişimlerinin hem de bütün ekosistemin büyümesi konusunda aşırı derecede iyimserdir. Türkiye’deki girişimciler ulusal ve
uluslararası platformlarla bağ kurma konusunda gayet başarılıdır.
Araştırma ekibi olarak, sosyal girişimlere ilişkin bu araştırmanın yeni yeni ortaya çıkan bu ekosistemin mevcut durumuna dair iyi bir referans olmasını umuyoruz. Ayrıca bu raporun, Türkiye’deki sosyal girişimlerin daha fazla gelişmesine katkıda bulunmasını hedefliyoruz. British Council Türkiye ve Social
Enterprise UK’e bize destek verdikleri ve uluslararası tecrübelerini paylaştıkları için müteşekkiriz.
Bu çalışmanın her bir anından büyük keyif aldık ve sizin de bu raporu okurken ve sosyal girişimlerin kendilerine has özellikleri ve muazzam potansiyeli hakkında bilgi sahibi olurken keyif alacağınızı umuyoruz.
British Council hakkında 12
Teşekkür 13
Yönetici özeti 15
1. Giriş 21
2. Araştırmanın yöntemi 25
2.1. Araştırmanın amacı 26
2.2. Genel bakış 26
2.3. Sosyal girişimin tanımı 26
2.4. Veri toplama ve analiz süreci 27
2.5. Tahmini sosyal girişim sayısı 29
3. Ülke durumuna genel bakış 31
3.1. Ülke durumu: Türkiye 32
3.2. Sosyal girişimlere ilişkin politikalara genel bakış 34
3.3. Türkiye’de sosyal girişimlere ilişkin mevcut araştırmalar 36
3.4. Türkiye’deki kilit sosyal girişim aktörleri 37
4. Araştırma bulguları 45
4.1. Sosyal girişim anketinin örneklemi 46
4.2. Kendini tanımlama 47
4.3. İnovasyon 48
4.4. Motivasyon 49
4.5. Sosyal girişim liderliği 50
4.5.1. Yaş 50
4.5.2. Cinsiyet 50
4.5.3. Eğitim düzeyi 51
4.6. Faaliyet süresi 52
4.7. Coğrafi kapsam 53
4.8. Yasal statü 54
4.9. Coğrafi ölçek 55
4.10. Sektörler 56
4.11. Sosyal etki 57
4.11.1. Öncelikli amaç 57
4.11.2. Faydalanıcılar 58
4.11.3. İstihdam 59
4.12. Kârın/gelir fazlasının kullanımı 61
4.13. Büyüme planları 62
4.14. Büyüme fırsatları 64
4.15. Büyümenin önündeki engeller 65
4.16. Finansman kaynakları ve kısıtlar 66
5. Sonuç ve öneriler 71
6. Referanslar 77
İÇİNDEKİLER
Ek 1 - Etkinliklere katılan kuruluşlar 81
Ek 2 - Anket soruları 86
Ek 3 - İşletmelerin yasal statülerine ilişkin genel özellikler 94
Ek 4 - Araştırmanın kısıtları 100
Ek 5 - Terimler sözlüğü 101
Ek 6 - Sosyal girişimler üzerine Türkiye’deki mevcut yayınlar 104
Tablo 1: Sosyal girişimleri tanımlama kriterleri 27
Tablo 2: Sosyal girişimler ile ilgili politikalar 35
Tablo 3: Sosyal girişim alanında aktif yükseköğretim kurumları 38 Tablo 4: Türkiye’deki kuluçkalar, hızlandırıcılar, ortak çalışma alanları, destek programları ve
önemli aktörler 40
Tablo 5: Türkiye’deki yatırım ve finansman fırsatları 43
Tablo 6: Sosyal girişimler tarafından istihdam edilen kişi sayısı 60
Tablo 7: Sosyal girişimlerdeki gönüllülerin sayısı 60
Tablo 8: Sosyal girişimlerin kârlarını/gelir fazlalarını kullanma şekilleri 62 Tablo 9: Sosyal girişimlerin büyüme hedeflerine ulaşma planları 63 Tablo 10: Sosyal girişimlerin örgütlenme yapılarıyla ilgili olarak karşılaştıkları yasal sorunlar 66 Tablo 11: Sosyal girişimler tarafından kullanılan finansman kaynakları 67
TABLOLAR
Şekil 1: Veri toplama yöntemi 29
Şekil 2: Online anket örneklemi 46
Şekil 3: Ankete katılan girişimlere göre sosyal girişimleri tanımlayan nitelikler 47 Şekil 4: Son 12 ay içinde piyasaya yeni bir ürün/hizmet/model süren sosyal girişimlerin sayısı 48 Şekil 5: Katılımcılara sosyal bir girişim kurmaları/sosyal bir girişimde çalışmaları için ilham veren faktörler 49
Şekil 6: Sosyal girişim liderlerinin yaşı 50
Şekil 7: Sosyal girişim liderlerinin cinsiyeti 50
Şekil 8: Sosyal girişim liderlerinin eğitim düzeyi 52
Şekil 9: Sosyal girişimlerin faaliyete geçtiği/resmî olarak kurulduğu yıllar 52
Şekil 10: Sosyal girişim merkezlerinin bulunduğu yerler 53
Şekil 11: Sosyal girişimlerin yasal statüsü 54
Şekil 12: Sosyal girişimlerin faaliyet ölçeği 55
Şekil 13: Sosyal girişimlerin faaliyet gösterdiği temel sektörler 56
Şekil 14: Sosyal ya da çevresel etkiyi ölçen sosyal girişimlerin oranı 57
Şekil 15: Sosyal etki üzerine toplanan verilerin türü 58
Şekil 16: Sosyal girişimlerin sosyal ya da çevresel etkiyi ölçmeme nedenleri 58 Şekil 17: Geçtiğimiz 12 ay içinde sosyal girişimler tarafından erişilen faydalanıcı sayısı 59 Şekil 18: Sosyal girişimlerin ticari faaliyetleri yoluyla elde ettiği toplam gelir 61
Şekil 19: Kâr/gelir fazlası olan sosyal girişimlerin oranı 61
Şekil 20: Önümüzdeki yılda büyüme beklentisi olan sosyal girişimlerin oranı 62 Şekil 21: Sosyal girişimlerin önümüzdeki yılda çalışan sayılarına ilişkin değişiklik beklentileri 63 Şekil 22: Sosyal girişimlerin önümüzdeki yıl içinde aramayı düşündükleri dış finansman tutarı 64 Şekil 23: Sosyal girişimlerin büyüme fırsatlarına ilişkin değerlendirmeleri 64 Şekil 24: Sosyal girişimlerin büyümenin önündeki engellere ilişkin değerlendirmeleri 65 Şekil 25: Sosyal girişimlerin finansmana erişimin önündeki engellere ilişkin değerlendirmeleri 68
ŞEKİLLER
Inogar 40
Good4Trust 47
Açık Açık 48
Anlatan Eller 51
BBOM Derneği 53
Teyit 55
SafiMera 56
TURMEPA 57
Joon 59
Harmoni Kadın Kooperatifi 60
İŞKUR Türkiye İş Kurumu
KOSGEB Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeleri Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı KUSIF Koç Üniversitesi Sosyal Etki Forumu
MKOBİ Mikro, Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeler STK Sivil Toplum Kuruluşu
OECD Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı SKH Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri TÜİK Türkiye İstatistik Kurumu
TÜSEV Türkiye Üçüncü Sektör Vakfı
İYİ UYGULAMA ÖRNEKLERİ
KISALTMALAR
British Council, Birleşik Krallık’ın kültürel ilişkiler ve eğitim fırsatlarından sorumlu uluslararası kuruluşudur.
Birleşik Krallık ve diğer ülkeler arasında bilgi paylaşımını ve anlayışı geliştirmek için çalışıyoruz.
Bu amaç doğrultusunda, hayatları değiştirecek çeşitli fırsatlar sunarak ve farklı düzeylerde bağlantılar inşa ederek, Birleşik Krallık ile birlikte çalıştığımız ülkelere olumlu katkı sağlamaya çalışıyoruz. 1934 yılında faaliyete geçen kuruluşumuz, Kraliyet Tüzüğü ile tüzel kişilik kazanmış bir kamu kuruluşudur.
100’ü aşkın ülkeyle birlikte kültür-sanat, İngilizce, eğitim ve toplum alanlarında çalışıyoruz. Geçtiğimiz yıl, 75 milyondan fazla kişiye yüz yüze, 758 milyonun üzerinde kişiye de internet, radyo ve TV programları ve basılı yayın kanallarımızla eriştik.
Türkiye’de 1940 yılından bu yana çalışıyoruz ve 2018 yılında İngilizce, eğitim, toplum, kültür ve sanat programlarımız vasıtasıyla 23 milyon kişiye ulaştık.
British Council, 2009’dan bu yana, sosyal girişimlerin gelişimini desteklemeyi amaçlayan Küresel Sosyal Girişim Programı’nı yürütmektedir. Bu program;
kapsayıcı ekonomik büyümeye katkıda bulunmak ve toplumlarda olumlu değişimler yaratmak suretiyle, zorlu sosyal ve çevresel sorunlara çözüm getirmeyi amaçlamaktadır.
Tüm dünyadan ve Birleşik Krallık’tan deneyimler üzerine inşa edilen program; yerel ve uluslararası ortaklarımızla birlikte, 30’u aşkın ülkede
uygulanmaktadır. Program kapsamında sosyal girişimcilerin kapasitelerini geliştirmeye yönelik faaliyetler düzenliyor, okullarda ve üniversitelerde sosyal girişim eğitimleri verilmesini teşvik ediyor ve sosyal girişimcileri, aracı kuruluşları ve sosyal yatırımcıları biraraya getiren uluslararası ağlar oluşturulmasına destek veriyoruz. Aynı zamanda, sosyal girişimleri ve sosyal yatırımı teşvik eden ekosistemler oluşturulması yönünde politika yapıcılarına destek oluyoruz.
Bunların yanı sıra, sosyal girişimlerle ilgili uluslararası çalışmalara katkıda bulunmak ve ilerideki politikalara yol göstermek amacıyla, sosyal girişim alanının durumunu değerlendiren araştırmalar yürütüyoruz.
Türkiye’de yürütülen bu araştırma, küresel düzeyde yürüttüğümüz araştırmaların bir parçasıdır (http://
www.britishcouncil.org/society/social-enterprise/
reports).
Bu araştırmanın amacı; Türkiye’deki sosyal girişim sektörünün mevcut büyüklüğünü, ölçeğini, kapsamını ve gelecek potansiyelini ortaya koymak; böylelikle, bu alandaki politika çalışmalarına katkı sağlamak ve aynı zamanda, gelecekte alandaki büyümenin ölçümü için temel referans bilgileri sunmaktır.
www.britishcouncil.org.tr
BRITISH COUNCIL HAKKINDA
Bu araştırma, British Council tarafından harekete geçirilmiş ve fonlanmış; TED Üniversitesi ve
İstasyonTEDÜ liderliğindeki bir konsorsiyum tarafından yürütülmüştür. Konsorsiyumun diğer ortakları Ashoka Türkiye, İstanbul Bilgi Üniversitesi, Koç Üniversitesi, Koç Üniversitesi Sosyal Etki Forumu (KUSIF), Orta Doğu Teknik Üniversitesi ve Mikado’dur.
Ana araştırma ekibini oluşturan aşağıdaki konsorsiyum üyelerine teşekkürlerimizi sunmak isteriz:
• Agata Fortuna, KUSİF
• Alper Akyüz, İstanbul Bilgi Üniversitesi
• Aslıhan Salih, TED Üniversitesi
• Berivan Eliş, İstasyonTEDÜ
• Burze Yaşar, TED Üniversitesi
• Çiğdem Selgur, Ashoka Türkiye
• Gonca Ongan, KUSİF
• Hande Ayaydın Hacıömeroğlu, Orta Doğu Teknik Üniversitesi
• Işık Önay, Koç Üniversitesi
• Işıl Sevilay Yılmaz, TED Üniversitesi
• Itır Erhart, İstanbul Bilgi Üniversitesi
• İstem Akalp, Ashoka Türkiye
• Kezban Çelik, TED Üniversitesi
• Nuray Güner, Orta Doğu Teknik Üniversitesi
• Serra Titiz, Mikado
• Seza Danışoğlu, Orta Doğu Teknik Üniversitesi
• Sinem Güravşar Gökçe, İstasyonTEDÜ
• Tuğçe Aktepe Dursun, KUSİF
• Zeynep Ayata, Koç Üniversitesi
• Zeynep Derya Tarman, Koç Üniversitesi
• Zeynep Meydanoğlu, Ashoka Türkiye
• Zuhal Yeşilyurt Gündüz, TED Üniversitesi
Araştırma ve raporlama süreci boyunca verdikleri tüm destek ve değerli geri bildirimler için aşağıdaki kişilere teşekkür ederiz:
• Benan Soydaş, British Council
• Cherry Gough, British Council
Ayrıca, rapora danışman olarak katkıda bulunan aşağıdaki uzmanlara teşekkürlerimizi sunarız:
• Aylin Çiğdem Köne, Muğla Üniversitesi
• Mehru Aygül, Türkiye Girişimcilik Vakfı (GİRVAK)
• İzel Levi Coşkun, Mazars Denge
• Rabia Gökçen Mert Korkmaz, Ticaret Bakanlığı
• Tevfik Başak Ersen, TÜSEV
• Uygar Özesmi, Good4Trust
Ana araştırma ekibinin yanı sıra, çok sayıda kişi kapsamlı bir veritabanın oluşturulmasına, araştırmanın derinleştirilmesine ve etkinliklerin organizasyonuna yardım ederek bu araştırmaya destek vermiştir. Bunun için aşağıda adı geçen kişilere teşekkürlerimizi sunarız:
• Cansu Yıldırım, TED Üniversitesi
• Cem Veziroğlu, Koç Üniversitesi
• Emre Güzel, İstasyonTEDÜ
• Ekin Eroğlu, İstasyonTEDÜ
• Ersan Ocak, TED Üniversitesi
• Ezgi Arık, Koç Üniversitesi
• Halise Hande Kara, Ankara Kalkınma Ajansı
• Meltem Ece Oba, Koç Üniversitesi
• Merve Güney, KUSIF
• Merve Kavas, İstasyonTEDÜ
• Miray Gülsoy, İstasyonTEDÜ
• Muhammed Yunus Aktaş, KUSIF
• Nilüfer Çomak, Ashoka Türkiye
• Sanem Yalçıntaş Gülbaş, TED Üniversitesi
• Tamay Gültepe, İstasyonTEDÜ
• Tuğçe Aktepe Dursun, KUSIF
Son olarak, danışma toplantılarına, odak grup görüşmelerine, yarı yapılandırılmış görüşmelere, yuvarlak masa toplantılarına ve online ankete
katılanlara, işbirlikleri ve paylaştıkları bilgi, deneyim ve görüşler için teşekkür ederiz.
TEŞEKKÜR
YÖNETİCİ ÖZETİ
VERİLERİN TOPLANMASI
Masabaşı araştırması
241 katılımcı ile online anket
241
37 sosyal girişim ile birebir görüşme 2 danışma
toplantısı
80 katılımcı ile Ankara ve İstanbul
12 odak grup
toplantısı 2 yuvarlak masa
toplantısı
42 katılımcı ile Ankara, İstanbul ve İzmir
42 katılımcı ile Ankara ve İstanbul
Sosyal girişimler, sosyal/çevresel etki yaratmayı öncelikli amacı olarak belirleyen, gelirlerinin yarısından fazlasını ticari faaliyet yoluyla elde eden ve kârlarını öncelikle sosyal
amaçları için harcayan kuruluşlar
SOSYAL
GİRİŞİMCİLER YENİLİKÇİ
Sosyal girişimlerin
%86’
sıson 12 ay içinde yeni bir ürün, hizmet ya da model geliştirmiş
9.000
Türkiye’deki yaklaşık sosyal girişim sayısı.
Sosyal girişimlerin çoğu Ankara, İstanbul ve İzmir’de.
Sosyal girişim liderleri
Çoğu sosyal girişim ’ten sonra kurulmuştur
2018
2015
Sosyal girişimler büyümeleri konusunda iyimserler
Kadınların dış fon
Aktörlerin çoğu sosyal etki yönetimi ve ölçümü
hakkında daha fazla bilgi sahibi olmak istiyor Fırsatlar
Sürdürülebilir ürün ve hizmetlere artan talep Sosyal girişimler arasındaki işbirliği
Katılımcıların
%85’ine göre
Temel güçlükler
Olumsuz ekonomik iklim Yüksek vergiler Kuruluş maliyetleri Bürokrasi
Katılımcıların
%80’ine göre
Engeller
Farkındalığın ve görünürlüğün yetersizligi Toplumun haberdar olmaması Kamu kurumları arasında ortak bir anlayışın bulunmaması Erken aşamadalar
Mikro ölçekte faaliyet gösteriyorlar
Geniş yelpazede tüzel kişilik
Çeşitli sektörler
%47
%83
GENÇ
İYİ EĞİTİMLİ
%55
KADINŞahıs Şirketi
Limited Şirket Anonim Şirket
Kooperatif
Vakıf
Dernek
Eğitim İmalat/Üretim Yaratıcı Endüstriler
ortalama gelir
518,874 TL
SOSYAL
ETKİ
ÖNERİLER
Görünürlük ve toplumsal farkındalık
• Sosyal girişimlerin çalışmalarının görünürlüğünün arttırılması ve sosyal girişim kavramını topluma yaymak için farkındalık çalışmalarının yapılması
• Aracı kuruluşlar ve destek kuruluşlarının, kamu kurumları ve yerel yönetimler arasında ortak bir sosyal girişim anlayışı oluşturmak için gösterdikleri çabayı arttırması
Politika oluşturma
• Politika oluşturmada kapsayıcı ve esnek bir yaklaşımın benimsenmesi
• Sektörü etkileyen farklı kamu kurumları arasında etkili bir koordinasyon ve işbirliği kurulması ve konuya sahip çıkılması için yatay ve bütünsel bir yaklaşımın benimsenmesi
• Bürokratik engellerin veya uygulama hatalarının ortadan kaldırılması
• Vergi teşvikleri ve istihdam destek planlarının geliştirilmesi
• Sosyal girişim ve sosyal inovasyon kavramlarının birbirleriyle yakından ilişkisi çerçevesinde inovasyonu geliştirmeyi amaçlayan politikaların hedef grupları arasına sosyal girişimlerin de dahil edilmesi
Finansmana erişim ve büyüme
• Yatırımcıların sosyal girişimler konusunda
farkındalığının arttırılması, yatırıma hazırlık desteği sağlanması, sosyal girişimler ve finansörler arasında ortak bir dil oluşturulması ve sosyal girişimlerin dış finansman ihtiyaçlarını karşılamak için inovatif sosyal finansman araçlarının sağlanması
• Birçok sosyal girişimin mikro ölçekte faaliyet göstermesi nedeniyle, kaynakların etkin kullanımını sağlamak için finansman ve destek programlarının mevcut sektör ölçeğine uygun hale getirilmesi
• Kamu ve özel sektörün sosyal girişimlerden ürün ve hizmet satın alarak sektöre yönelik fon sağlaması
Sosyal etki yönetimi ve ölçümü
• Sosyal girişimcilerin sosyal etki yönetimi ve ölçümüne yönelik mevcut destek kanalları hakkında bilgilendirilmesi ve bu alanda destek mekanizmalarının arttırılması
• Sosyal etki ölçümü ve yönetimini destekleyecek fonların harekete geçirilmesi
Kadınların güçlendirilmesi
• Kadınlar için hedef odaklı eğitim programlarının oluşturulması ve finansmana erişimlerini kolaylaştıracak önlemlerin ortaya konması
Gençler için sosyal girişimcilik eğitimi
• Y kuşağının ve gençlerin ilgisinin bu alana
çekilmesinin, uzun vadede sosyal girişimlerin ihtiyaç duyacakları nitelikli personeli çekmesine yardım edeceği düşünüldüğünden, sosyal girişimlere ilişkin müfredat geliştirilmesi ve girişimcilik, sürdürülebilirlik ve sosyal sorumluluk derslerinde bu konunun yaygınlaştırılması suretiyle üniversite öğrencilerinin motive edilmesi
• Sektöre ilişkin bilgi düzeyini arttırmak, yeni aktörleri sektöre çekmek ve toplumdaki farkındalığı
yükseltmek amacıyla hem yüksek öğrenim, hem de okul düzeyinde sosyal girişimcilik eğitiminin yaygınlaştırılması
Destek ve kapasite geliştirme hizmetlerine erişim
• Ekosistemi daha büyük ölçekte desteklemek için aracı kuruluşlar ve destek kuruluşları için daha fazla teşvik sağlanması
• Sosyal girişimlerin ulusal ve uluslararası ağlar ve platformlarla bağlantı kurmasına destek verilmesi
• Üniversitelerde bulunan mevcut inovasyon ve teknoloji destek ağlarını harekete geçirerek, sosyal girişimlerin büyümesi için ortak eylem planlarının birlikte geliştirilmesi ve sektörler arası yapılandırılmış çalışmalar gerçekleştirilmesi için fırsatların sağlanması
• Girişimciliği daha yaygın olarak geliştirmek için kullanılan başarılı mekanizmalar ve programların sosyal girişimcilik için uyarlanması
İleride yapılabilecek araştırmalar ve veri oluşturma
• Türkiye İstatistik Kurumu’nun, alandaki araştırmacı ve uygulayıcılara yardımcı olacak verileri toplaması ve yayması
• Kurumsal (sosyal) sorumluluk, kapsayıcı işletmeler, sosyal ekonomi ve dayanışma ekonomisi,
sürdürülebilirlik, girişim filantropisi ve insani gelişme gibi konuları kapsayan multidisipliner çalışmaların yapılması
1. GİRİŞ
Sosyal girişim kavramı, Türkiye’de giderek daha çok akademisyenin, sivil toplum aktörünün, politika yapıcı ve uygulayıcının ilgi gösterdiği, görece yeni bir kavramdır. Bu durum aynı zamanda mevcut küresel eğilimlerin de bir yansımasıdır (Bosma, Schøtt, Terjesen ve Kew, 2016, GEM Special Report on Social Entrepreneurship). Sosyal etki ve sürdürülebilirlik kavramları tüm dünyada ilgi çekmektedir. Dijital bilgi kaynakları ve yeni teknolojiler, küresel ısınma ve göç gibi sosyal ve çevresel sorunlara çözüm bulmak için insanların biraraya gelmesini sağlamaktadır. Farklı paydaşlar, Sürdürülebilir Kalkınma Hedeflerinden, B Corp sertifikalı şirketlere; döngüsel, sosyal ve dayanışma ekonomisi alanlarından alternatif iş modellerine; çeşitli ve aynı zamanda birbiriyle ilişkili gündemler etrafında birleşmektedir. Bu eğilimlere paralel olarak dünya vatandaşlarının öncelikleri, bakış açıları ve amaçları da değişim göstermektedir ve bu durum, dünya genelinde sosyal girişimlerin sayısının artmasına yol açmaktadır (Bosma vd., 2016). Bu eğilimler; British Council tarafından dünya genelinde 20’den fazla ülkede yapılan araştırmada da ortaya çıkmıştır1.
2018 yılında yapılan Deloitte Y Kuşağı Araştırması’na göre, Y kuşağının öncelikleri, önceki kuşaklardan farklılık göstermektedir. Genç nesiller, iş liderlerinin toplumda olumlu bir etki yaratabileceğine inanmaktadır.
Y kuşağının, iş hayatının amaçları ve öncelikleri ile kendi amaç ve öncelikleri arasında algıladığı farklılık, genç kuşağın sosyal girişimlere yönelmesindeki etkenlerden biridir. Yarı yapılandırılmış görüşmelerden elde edilen veriler de bu bulguyu desteklemektedir.
Mevcut küresel eğilimlere paralel olarak, Türkiye’de de sosyal girişimler ivme kazanmaktadır. Her geçen yıl sayısı artan sosyal girişimler (bkz. Şekil 9), hızla değişen bir tablo ortaya koymaktadır. Araştırma ekibi, bir sosyal girişimler kataloğu oluştururken, her hafta bir ya da iki yeni sosyal girişim bu kataloğa eklenmekteydi.
Aracı kurumların sayısı artarken alana yeni aktörler girmekte ve sosyal girişimlerle ilgili etkinliklerin sayısı çoğalmaktadır. Alandaki bu hareketlilikten dolayı, raporda yer alan listeler ve tablolar uzun süre güncelliğini koruyamayacaktır, ancak bir başlangıç noktası olarak referans oluşturacaktır.
Sosyal girişim alanına yönelik ilgi artışına rağmen, Türkiye’de etkili bir sosyal girişim ekosistemi
geliştirilmesini sağlayacak mekanizmalar sınırlıdır.
Sosyal girişimlere yönelik kuluçka ve hızlandırıcı programlar ile ortak çalışma alanları ya da deneysel alanların (lab) sayıları yetersizdir. 2016 yılında Thomson Reuters Vakfı tarafından Küresel Sosyal Girişimcilik Ağı ile işbirliği içerisinde uzmanlar düzeyinde yapılan araştırma, Türkiye’nin sosyal girişimcilere uygun ortam sağlama açısından en dezavantajlı konumda, 44 ülke içinde 44. sırada, olduğunu ortaya koymuştur.
Araştırma kapsamında, devlet desteği, nitelikli personel çekebilme, kamuoyu farkındalığı, gelir elde etme, ivme kazanma ve yatırıma erişim kriterleri değerlendirilmiştir.
Sonuçlar, çeşitli sorunlar olmasına rağmen, alanın gelişimi için büyük fırsatların varlığına da işaret etmektedir.
2016 yılından bu yana, Türkiye’deki sosyal girişim ekosistemi gelişmeye devam etmekle birlikte, hem sektörler hem de aktörler genelde birbirinden habersiz olarak çalışmalarını sürdürmektedir. İlgili aktörler (kamu kurumları, yerel yönetimler, özel şirketler, üniversiteler ve bireyler) arasındaki iletişim, genelde spontan ya da etkinlik bazlı gerçekleşmektedir.
Olumlu taraftan bakıldığında ise, ekosistemin büyük aktörleri arasında koordinasyon ve işbirliğinin önemine giderek artan şekilde vurgu yapıldığı gözlemlenmektedir. Aynı zamanda, önde gelen üniversiteler, teknoloji kuluçkaları, sivil toplum kuruluşları, uluslararası aktörler ve politika yapıcılar Türkiye’de daha etkin bir sosyal girişim ekosistemi kurulması için büyük potansiyel barındırmaktadır ve bu alana yönelik ilgi artmaya devam etmektedir.
Bu raporda, sosyal girişimler için işlevsel bir tanım kullanılmaktadır. Bu tanıma göre, sosyal ya da çevresel etki yaratmayı öncelikli amacı olarak belirleyen, gelirlerinin yarısından fazlasını ticari faaliyet yoluyla elde eden ve kârlarını öncelikle sosyal amaçları için harcayan kuruluşlar sosyal girişim olarak adlandırılmaktadır.
Rapor, Türkiye’deki sosyal girişimlerden iyi uygulama örnekleri; alana ilişkin bazı terimleri açıklayan bir terimler sözlüğü (bkz. Ek 5); Türkiye’deki işletmelerin yasal statülerinin özelliklerini aktaran bir tablo (bkz.
Ek 3); Türkiye’de sosyal girişimciliğe ilişkin mevcut yayınların listesi (bkz. Ek 6) ve son olarak, rapor hazırlanırken karşılaşılan güçlüklere ilişkin bir metin ile
1 https://www.britishcouncil.org/society/social-enterprise/reports
zenginleştirilmiştir (bkz. Ek 4). Çalışmanın, Türkiye’de sosyal girişimlerin mevcut durumuna ilişkin önemli bir çerçeve sağlayacağına inanıyor ve bulguların sosyal girişimlerin gelişmesini amaçlayan yeni çalışmalar
için bir temel teşkil etmesini umuyoruz. Bu bağlamda araştırmaya ilişkin her türlü geri bildiriminiz ve katkınız memnuniyetle karşılanacaktır.
2. ARAŞTIRMANIN YÖNTEMİ
2. ARAŞTIRMANIN YÖNTEMİ
2.1. Araştırmanın amacı
Bu araştırmanın temel amacı, Türkiye’deki sosyal girişimlerin boyutları, ölçeği ve faaliyetlerine ilişkin mevcut durum verisi sağlamaktır. Buradaki amaç, sosyal girişimlerin Türkiye’de ekonomik ve sosyal gelişime katkı potansiyellerini belirlemek ve gelecek yıllarda nasıl bir gelişim göstereceklerini izlemektedir.
Araştırmanın daha spesifik amaçları şunlardır:
• Sosyal girişim kavramına ilişkin işlevsel bir tanım geliştirmek
• Türkiye’de sosyal girişim ekosisteminin bir haritasını çıkarmak
• Sosyal girişimlerin faydalanabileceği kaynakları, karşılaştıkları sorunları ve destekleyici etkenleri belirlemek
• Sosyal girişimlerin gelişimini sağlamak için politika önerilerinde bulunmak.
●
2.2. Genel bakış
Bu araştırma, Ekim 2018 ve Mayıs 2019 tarihleri arasında yürütülmüştür. Raporda yer alan veriler, ilgili kurumlarla yapılan danışma toplantıları, 12 ilde yapılan yarı yapılandırılmış görüşmeler, bir online anket, odak grup görüşmeleri, yuvarlak masa toplantıları, uzmanlardan alınan geri bildirimler ve bilgiler ile masabaşı araştırması vasıtasıyla elde edilmiştir. Bu çalışmalar sonucunda, araştırmada aşağıdaki konulara ilişkin bilgilere yer verilmektedir:
• girişimlerin kendini tanımlama biçimi
• inovasyon
• motivasyon
• liderlerin yaşı, cinsiyeti ve eğitim durumu
• faaliyet süresi
• coğrafi kapsam
• yasal statü
• coğrafi ölçek
• sektörler
• sosyal etki
• kâr/gelir fazlası kullanımı
• büyümeye ilişkin planlar
• büyümeye ilişkin fırsatlar
• büyümenin önündeki engeller
• mali kaynak ve kısıtlar
• Türkiye’deki sosyal girişimlerin tahmini sayısı
2.3. Sosyal girişimin tanımı
Bu araştırmanın önemli parçalarından biri, raporun amaçları çerçevesinde, bir sosyal girişim tanımı belirlemek olmuştur. Sosyal girişim kavramı, dünyanın çeşitli yerlerinde belli bir tutarlılık ve fikir birliği sağlanmış olsa da, halen tartışmaya açık bir kavramdır.
Kavramın tanımına ilişkin tartışmalar devam ettiği için bu araştırmayı yürüten ekip, sosyal girişime ilişkin sabit bir tanım kullanmamaya özen göstermekle birlikte, raporda kullanılmak üzere sosyal girişimlerin ayırt edici özelliklerini tanımlamayı amaçlamıştır.
Türkiye’deki sosyal girişimler arasında, vakıf ve derneklerin iktisadi işletmeleri, sosyal kooperatifler, sosyal etki yaratmayı amaçlayan şirketler ve doğrudan sosyal girişim olarak kurulan ‘yeni nesil’ şirketler yer almaktadır.
Nitel veriler; girişimcilerin sosyal girişim kavramına dair tanımlarını, eğitimleri, bulundukları yer,
cinsiyetleri, girişimlerinin faaliyet alanı ve bu alanda geçmiş deneyimlerinin olup olmaması kriterlerine göre uyarladıklarını göstermektedir. Birçok sosyal girişimcinin bu kavramın tanımına ilişkin ‘sezgisel’
fikirleri olmakla birlikte, bu fikirlerini kelimelere dökmekte zorlanmaktadırlar. Sosyal girişimcilerin çoğu, kendilerini yardım kuruluşlarından ve geleneksel şirketlerden - sosyal bir değer yaratanlardan bile - ayrı tutmaya istekli olmakla birlikte, bir sosyal girişimin
‘olmazsa olmazı’nın ne olduğu konusunda netleşmiş bir fikre sahip değildir. Bununla birlikte, sosyal
girişimcilerin büyük çoğunluğunun vurguladığı özellik, sosyal girişimlerin kâr ve gelir kavramları arasında ayrım yapmasıdır.
Araştırma ekibi, bu araştırmanın amaçları doğrultusunda, bir girişimin sosyal girişim olarak adlandırılması için karşılanması gereken bir dizi kriter belirlemiştir ancak bu kriterlerle sosyal girişim kavramının evrensel bir tanımının yapılabileceği sonucunu çıkarmamak gerekir. Kriterler, çeşitli bağlamlardan ve diğer uluslararası araştırmalardan edinilen bilgiler ile kilit ulusal paydaşlardan alınan geri bildirimler doğrultusunda, araştırma ekibinin bu araştırmanın amaçlarını gerçekleştirmek için en uygun olduğunu düşündüğü ölçütlerdir.
Tablo 1: Sosyal girişimleri tanımlama kriterleri
Yasal statü bir tanımlama kriteri olarak kullanılmamıştır.
Dernek veya vakıflar gelirlerinin çoğunu ürün ya da hizmet satarak elde ediyorlarsa tanmlamaya dâhil edilmiştir.
İstisna olarak, yeni kurulan ve 12 aylık mali yılı henüz tamamlamayan girişimler (resmi olarak 2018 ya da 2019 yılında kurulanlar) için ticari faaliyet yoluyla gelir elde etme kriteri uygulanmamıştır. Bu tür
girişimler, amaç ve kâr/gelir fazlası kullanımı kriterlerini karşılıyorsa ve kendilerini sosyal girişim olarak
tanımlıyorsa, bu şekilde sınıflandırılmıştır.
2.4. Veri toplama ve analiz süreci
Veri toplama ve analiz sürecinin birinci aşaması, mevcut raporların, çalışmaların, makalelerin ve konsorsiyum üyeleri tarafından sosyal girişim ekosistemine ilişkin daha önceden toplanan verilerin gözden geçirilmesinden oluşan masabaşı
disiplinlerden ve sektörlerden uzmanların ve
uygulayıcıların sağlayacağı bilgilerle zenginleştirilmiş kapsayıcı bir yaklaşım benimsenmelidir. Bu yaklaşım göz önünde bulundurularak, Ankara ve İstanbul’da yaklaşık 80 paydaşın katıldığı danışma toplantıları düzenlenmiş ve bu toplantılar, araştırmanın çerçevesi, kapsamı ve metodolojisinin belirlenmesine katkı sağlamıştır (katılımcı kuruluşların listesi için Ek 1’e bakınız).
Üçüncü aşamada, Türkiye’deki sosyal girişim alanının boyutu ve ölçeği haritalandırılmıştır. Bu amaç
doğrultusunda, çapraz kontrol ve doğrulama yapmak amacıyla farklı kaynaklardan bilgi toplanmasını sağlayan ‘çeşitleme (triangulation)’ yöntemi kullanılmıştır.
Aşağıdaki konularda detaylı bilgi toplamak için hem nitel hem de nicel araştırma yöntemleri kullanılmış ve yarı yapılandırılmış görüşmeler gerçekleştirilmiştir:
Kriterler Sorular Sosyal girişimlerin tanımlanması
Etki – kuruluşun temel amacı
Girişiminizin öncelikli misyonunu nasıl tanımlarsınız?
a) Önce sosyal/çevresel misyon b) Önce kar
c) Her ikisi eşit ç) Bilmiyorum
d) Yanıt vermek istemiyorum
Temel amaçlarının ‘önce kâr’
olduğunu belirten kuruluşlar elenmiştir.
Ticari faaliyet geliri
Geçtiğimiz mali yılda toplam gelirinizin ne kadarını ticari faaliyetten elde ettiniz?
a) Ticari faaliyetten gelir elde etmedik b) %0-24 arası
c) %25-49 arası ç) %50-74 arası d) %75-100 arası e) Bilmiyorum
f) Yanıt vermek istemiyorum
Ticari faaliyetlerden elde ettiği gelirin
‘%50’den az olduğunu beyan eden kuruluşlar elenmiştir.
Kâr/gelir fazlası kullanımı
Gelir fazlasını/karınızı nasıl değerlendiriyorsunuz? (Uyanların tümünü seçin) a) Misyonum için harcıyorum
b) Kurumsal büyüme ve geliştirme faaliyetlerinde kullanıyorum c) Paydaşların kapasitelerini geliştirmek için kullanıyorum ç) Çalışanları ödüllendiriyorum
d)İşletme hesabında tutulan miktara ekliyorum
e) Bağış yapıyorum ya da kurumsal sosyal sorumluluk çalışmalarında kullanıyorum
f) Ortaklar/hissedarlar vb. ile paylaşıyorum
g) Bağlı kuruluş/ana kuruluş/iştiraklerle paylaşıyorum h) Yatırımcılara aktarıyorum
i) Bilmiyorum
j) Yanıt vermek istemiyorum k) Diğer
Sadece ‘Ortaklar/hissedarlar vb. ile paylaşıyorum’ seçeneğini işaretleyen kuruluşlar elenmiştir.
iii) ekosistemin farklı aktörleri arasındaki ilişkiler ve etkileşimler
iv) yeni ortaya çıkan ve netliğe kavuşturulması gereken konular
Sosyal girişim ekosistemi aktörlerinin üzerinde uzlaştığı tek bir terminoloji olmadığı için, bu araştırma kapsamında yüz yüze görüşmeler yaparak veri toplamak büyük önem arz etmiştir. 12 farklı şehirde sosyal girişim temsilcileriyle toplam 37 adet yarı yapılandırılmış görüşme2 gerçekleştirilmiştir. Bu şehirler, mevcut veri tabanları kullanılarak yapılan değerlendirme sonucunda seçilmiştir3.
Sosyal girişimlerle yapılan yüz yüze görüşmelerin yanı sıra, sosyal girişim faaliyetlerinin en yoğun olduğu Ankara, İstanbul ve İzmir’de hem sosyal girişimciler, hem de ekosistemin diğer aktörleriyle toplam 12 odak grup görüşmesi yapılmıştır. Üç odak grup görüşmesi, sosyal girişimcilerle, etkileşimli bir ortamda, fikirleri, deneyimleri, tepkileri arasındaki farklılıkları incelemek amacıyla yapılmıştır. Diğer dokuz odak grup görüşmesi, daha geniş bir kitleyle yapılmış ve sosyal girişimcilere ya da sosyal girişimlere destek veren ya da hizmet sunan kuluçkalar, ortak çalışma alanları, eğiticiler, mentörler, ödül ve burs programı temsilcileri, fon sağlayıcılar, yatırımcılar ve politika yapıcılar gibi aktörler ve kuruluşlarla görüşülmüştür.
Alanla geleneksel bir bağı olmamakla birlikte, sosyal girişimlerin kurulmasında ve sürdürülmesinde bir şekilde etkisi olan paydaşlarla da görüşmeler yapılmaya çalışılmıştır (katılımcı kuruluşların listesi için Ek 1’e bakınız). Yarı yapılandırılmış görüşmeler ile odak grup görüşmelerinin ön analizinden elde edilen bulgular, online anketin hazırlanmasında kullanılmıştır.
Online anket (sorular için Ek 2’ye bakınız), detaylı nicel veri toplamak amacıyla mevcut sosyal girişimlere yönelik olarak hazırlanmıştır. Birçok ülke gibi Türkiye’de de sosyal girişimlere ilişkin bir veritabanı yoktur. Bu nedenle, araştırmacıların mevcut katalogları/veritabanlarını, raporları, araştırmaları, makaleleri, haritalama çalışmalarını ve konsorsiyum
üyeleri tarafından daha önce toplanan verileri inceleyerek araştırma evrenini belirleyebilmeleri (ve bir örneklem çerçevesi oluşturabilmeleri) için
‘aşağıdan yukarıya’ bir yöntem kullanılmıştır. Bunun akabinde, paydaşların da desteği alınarak, bir sosyal girişim veritabanı/kataloğu oluşturulmuştur.
Hazırlanan anket, 11 Şubat ve 21 Mart 2019 tarihleri arasında bir online anket platformu olan Limesurvey vasıtasıyla 800’den fazla potansiyel sosyal girişime4 gönderilmiştir. Anket, ayrıca 300 aracı kuruluş (teknoloji transfer ofisleri, kuluçkalar, girişimcilik merkezleri, ortak çalışma alanları ve ödül/burs
programları) vasıtasıyla ilgili girişimlere gönderilmiş ve konsorsiyum üyelerinin sosyal medya hesaplarından paylaşılmıştır. Bunun sonucunda, mükerrer anketler çıkarıldıktan sonra toplam 241 tamamlanmış ankete ulaşılmış ve toplanan bu nicel veriler betimsel istatistik teknikleri kullanılarak analiz edilmiştir.
Nitel veri analizi için, ses kaydı alınan 37 adet yarı yapılandırılmış görüşme ve 12 odak grup görüşmesi deşifre edilmiştir. Deşifre edilen veri, iki bağımsız araştırmacı tarafından incelenmiş ve metin içerisindeki kategorileri ve tekrar eden kalıpları belirlemek için içerik analizi yöntemi kullanılmıştır.
Araştırma konusuyla yakından ilgili olan kurumsal sosyal sorumluluk, sürdürülebilirlik, kapsayıcı girişimler, döngüsel ekonomi, sosyal ekonomi, dayanışma ekonomisi ve kooperatifçilik gibi farklı sektörlerden ve disiplinlerden bilgiye yer vermek amacıyla, bu alanların uzmanlarından alınan geri bildirimler de çalışmanın analiz aşamasına entegre edilmiştir.
Son olarak, temel bulgular, Ankara ve İstanbul’da 42 uzman ile uygulayıcının katılımıyla gerçekleştirilen iki yuvarlak masa toplantısında sunulmuştur. Rapora son şekli verilirken bu toplantılarda alınan kapsamlı geri bildirimlerden yararlanılmıştır.
Veri toplama yöntemi Şekil 1’de özetlenmiştir.
2 Görüşme yapılan 37 sosyal girişimciden 18’i online ankete de katılmıştır. Girişimcilerin dördü ise bu araştırmada temel alınan işlevsel tanıma göre sosyal girişim olarak sınıflandırılmayan kuruluşlardandır.
3 Bu şehirler Ankara, İstanbul, İzmir, Antalya, Diyarbakır, Çanakkale, Muğla, Adana, Bursa, Kocaeli, Mersin ve Van’dır. Şehirler belirlenirken (1) Bilgi Genç Sosyal Girişimci Ödülü Finalistleri, (2) Fark Yaratanlar Veritabanı, (3) InnoCampus Girişim Hızlandırıcı Programı Katılımcıları, (4) sosyal kooperatiflerin dağılımı, (5) Ashoka Türkiye fellowlarının dağılımı, (6) Ashoka Accenture 2016 Çalışması Sonuçları, (7) Ashoka Hızlan Fark Yarat Genç Sosyal Girişimciler Programı Rehberi’ni indiren kişi sayısı gibi konsorsiyum ortaklarının mevcut katalog/veritabanları kullanılmıştır.
4 Masa başı araştırması sırasında, ilk etapta sosyal girişim olarak sınıflandırılan bazı kuruluşların işlevsel tanım için geliştirilen kıstasları karşılamadığı görülmüştür.
Şekil 1: Veri toplama yöntemi
İzin alınanlar hariç, bilgi paylaşan tüm kişi ve kuruluşların adı gizli tutulmuştur.
2.5. Tahmini sosyal girişim sayısı
Hem sosyal girişimleri tanımlayan bir yasal statünün hem de alana ilişkin yeterli verinin olmamasından dolayı Türkiye’deki sosyal girişimlerin sayısını
hesaplamak oldukça zordur. Bununla birlikte, raporun amaçları doğrultusunda alanın boyutunu daha iyi anlayabilmek için kabaca bir hesaplama yapılmıştır. Bu hesaplama istatistiki açıdan sağlam verilerden ziyade spekülatif tahminlere dayanmaktadır. Hesaplama yapılırken sivil toplum kuruluşları (STK), kooperatifler, mikro, küçük ve orta ölçekli işletme statüsünde olan ve sosyal girişim olma özelliklerini taşıyan kuruluşlar incelenmiştir.
Resmi olarak yayınlanan verilerin yanı sıra, Ankara Ticaret Odası’ndan (iktisadi işletmesi olan STK’lar) ve Ticaret Bakanlığı Kooperatifçilik Genel Müdürlüğü’nden (olası sosyal kooperatiflerin sayısı) sağlanan yayınlanmamış bilgiler de kullanılmıştır.
Mikro, küçük ve orta ölçekli işletmeler için
Yunanistan’ın sosyal girişim yaygınlık oranı olan %0,7 oranı kullanılmıştır (Küresel Girişimcilik Endeksi (GEM), Sosyal Girişimcilik Raporu, 2015).
Zira, Türkiye’de bu alana ilişkin yönlendirici veri yoktur ve ilgili verilere sahip olup da sosyo-ekonomik göstergeler açısından Türkiye ile en çok benzerlik gösteren ülkelerden biri Yunanistan’dır.
Bu deneysel ve kısıtlı yöntemden hareketle,
Türkiye’de, bu araştırma kapsamında kullanılan işlevsel sosyal girişim tanımına uyan yaklaşık 9 bin kuruluş olduğu söylenebilir. Bu tahmini rakam, yuvarlak masa toplantılarına katılan uzmanlarla paylaşılmış ve çoğunluk tarafından makul bir tahmin olarak değerlendirilmiştir. Tahmin, çok sınırlı veriye dayalı olmasına rağmen, Türkiye’deki sosyal girişimlerin sayısını hesaplamaya yönelik ilk girişimdir ve ileride daha net tahminler yürütebilmek için daha sistematik veri toplanmasına duyulan ihtiyacı ortaya çıkarmıştır.
masa araştırması
- danışma
toplantısı
80 birebir
görüşmeler
37 odak gruplar
42 online anket
241 analiz
- yuvarlak
masa 42
danışman görüşleri
6 katılımcı sa
yısı
3. ÜLKE DURUMUNA
GENEL BAKIŞ
3.1. Ülke durumu: Türkiye
Türkiye Cumhuriyeti, Avrupa ile Asya kıtalarının kesiştiği özel bir coğrafi konuma sahiptir ve bu konum ülkeye jeostratejik önem kazandırmaktadır.
İstanbul, hem Avrupa hem de Asya kıtasında kurulmuş bir şehirdir. Türkiye, Balkanlar, Kafkasya, Orta Doğu ve Doğu Akdeniz’in kesiştiği noktada yer almakta ve Akdeniz, Karadeniz ve Ege Denizi tarafından çevrelenmektedir. 783.562 kilometrekarelik yüzölçümüyle toprak genişliği ve nüfus yoğunluğu açısından göreceli olarak büyük bir ülkedir. Türkiye’nin komşuları kuzeydoğuda Gürcistan ve Ermenistan, doğuda Azerbaycan ve İran, güneydoğuda Irak ve Suriye ve kuzeybatıda ise Yunanistan ve Bulgaristan’dır.
Türkiye’nin başkenti Ankara’dır ve 15 milyonluk nüfusuyla en büyük şehri İstanbul’dur. İstanbul’un 2017 yılındaki gayri safi milli hasıla payı %31,2’dir.
Ülkenin resmi para birimi Türk Lirası’dır ve resmi dili Türkçe’dir. Ülkenin anayasasına göre, Türkiye Cumhuriyeti’ne vatandaşlık bağı ile bağlı olan herkes Türktür ve vatandaşlar arasında etnik kökene, ırka ve dine dayalı hiçbir ayrım yapılmamaktadır. Türkiye, nüfusunun çoğunluğu Müslüman olan laik bir ülkedir.
Son on yılda Türkiye ekonomisinin ortalama büyüme oranı %5 iken, 2010 ile 2017 yılları arasındaki ortalama büyüme oranı %7 olmuştur. 2017 yılı sonunda ülke ekonomisinin büyüklüğü 851 milyar Amerikan doları iken, kişi başına düşen gayri safi milli hasıla 10.597 Amerikan doları olmuştur5.
Türkiye’de çok sayıda ekonomik kriz yaşanmıştır (1994, 1999, 2001, 2008-2009 ve 2018-2019).
Kadınların iş gücüne katılım oranı oldukça düşüktür ve ülkenin eğitim alanındaki performansı geriye gitmiştir6. Türkiye’nin uluslararası kuruluşlar
nezdindeki sıralamaları, iyileştirilmeye ihtiyaç duyulan alanlara işaret etmektedir. 2018 yılı İklim Değişikliği
Performans Endeksi’ne göre Türkiye 60 ülke arasında 50. sıradadır ve ‘performansı çok düşük olan ülkeler’
kategorisindedir. Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü’ne (OECD) göre Türkiye istihdam açısından en düşük ortalamaya sahipken, iş stresi, iş güvensizliği ve çalışma saatleri açısından ise en yüksek ortalamaya sahiptir. Türkiye, sağlık, eğitim, temel beceriler, sosyal yardım ve çevre kalitesi alanlarında da OECD ortalamalarının altında yer almaktadır. %20,1 olan genç işsizlik oranı, %127 olan genel işsizlik oranı ile kıyaslandığında göreceli olarak yüksektir8. 2018 yılı İnsani Kalkınma Endeksi’nde Türkiye 64. sırada yer almaktadır.
Türkiye’de kırsaldan kentlere göç ile kentsel alanlar içindeki göç oranı oldukça yüksektir ve beyin göçü de giderek artmaktadır. 2017 yılında toplam 253.640 kişi başka ülkelere göç etmiştir9. Bunlardan 113.326’sı Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı ve 140.314’ü ise yabancı uyrukludur. Bu sayılar, bir önceki yıla kıyasla
%42,5’lik bir artışı göstermektedir. Yurtdışına göç edenlerin %54’ü erkek, %46’sı ise kadındır10. Sosyal girişimcilik ile doğrudan ilişkilendirilebilecek olan yeşil ekonomi açısından bakıldığında, OECD’nin 3. Türkiye Çevresel Performans İncelemesi’ne göre, Türkiye OECD ülkeleri arasında, ekonomik büyümesi ve nüfus artışından dolayı enerjiye olan ihtiyacı en çok artan ülkelerden biridir. Bu incelemeye göre, Türkiye son on yılda OECD ülkeleri arasında sera gazı emisyon oranları en çok artan ülke olmuştur11. Bununla birlikte;
Türkiye, rüzgâr, güneş, hidroelektrik ve jeotermal gibi yenilenebilir enerji kaynakları alanında kurulu gücü en yüksek olan ülkeler arasında yer almaktadır. Türkiye, 2009 Kyoto Protokolü’nü onaylamış; Paris Anlaşması’nı ise imzalamakla birlikte henüz onaylamamıştır. Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti, temiz teknoloji alanındaki yeniliklere öncelik vermiş ve başta Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu (TÜBİTAK) vasıtasıyla olmak üzere, temiz teknoloji alanındaki girişimcilere12 fon sağlamıştır.
5 www.worldbank.org/en/country/turkey/overview 6 www.worldbank.org/en/country/turkey/overview
7 OECD 2018 yılı 4. Çeyrek İşsizlik Verileri - https://data.oecd.org/unemp/unemployment-rate.htm 8 OECD 2018, Genç İşsizliği Oranı Verileri - data.oecd.org/unemp/youth-unemployment-rate.htm 9 TÜİK Haberleri 2017 - tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=30607
10 TÜİK Haberleri 2017 - tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=30607
11 Ancak, ithal enerjiye olan bağımlılığın azaltılması amacıyla Türkiye aynı zamanda kömür santrallerinin kapasitesini de arttırmıştır. Fosil yakıtlar, toplam birincil enerji arzının %88’ine tekabül etmektedir; bu oran, OECD ortalaması olan %80’in üzerindedir. Son on yılda sera gazı emisyonlarındaki en büyük artışın OECD ülkelerinde meydana gelmesinin en önemli nedeni enerji kullanımındaki bu eğilimdir.
12 Ancak, Küresel Temiz Teknoloji İnovasyon Endeksi (Global Cleantech Innovation Index) 2017 raporuna göre, Türkiye’de temiz teknoloji inovasyonlarının ticarileştirilmesine ilişkin çalışmalar oldukça yenidir ve Türkiye bu konuda küresel ortalamanın altındadır. Teşvik edici bir ortam oluşturmadan ve temiz teknoloji inovasyonlarına çekirdek fon sağlamadan inovasyon alanında önemli bir ilerleme kaydedilmesi mümkün olmayacaktır. Raporda ayrıca Türkiye’deki araştırma ve geliştirme altyapısının kapsamlı olduğu ancak çok etkili olmadığı ifade edilmektedir.
Güçlü bir sivil toplum, sosyal girişimlerin gelişmesi için büyük önem taşımaktadır. Türkiye’de siyasi ve sosyal sorunların çözümü için faaliyet gösteren 20 binden fazla faal sivil toplum kuruluşu vardır (Avrupa Komisyonu, 2018). Eğitim, çevre, toplumsal cinsiyet eşitliği, sosyal içerme ve mültecilere yardım gibi temel sorun alanlarında sivil toplum kuruluşları çok sayıda çalışma yürütmektedir. Ancak, hibelere olan bağımlılık ve bireysel bağış oranlarının düşük olması nedeniyle, sivil toplum kuruluşları mali sürdürülebilirlik açısından her daim sorunlarla karşılaşmaktadır (Onur, 2017).
2017 yılında yapılan anayasa değişikliği referandumundan sonra Türkiye parlamenter sistemden başkanlık sistemine geçmiştir. Haziran 2018’de yapılan cumhurbaşkanlığı seçimlerinden sonra ülkenin yönetim sistemi büyük oranda yeniden yapılanmıştır. Bazı bakanlıklar lağvedilirken, bazıları da yeni kurulan bakanlıklarla birleştirilmiştir13.
Türkiye’nin dünyada en çok mülteciye ev sahipliği yapan ülke olduğunu belirtmek gerekir14. 2011 yılından beri toplam 3,6 milyon Suriyeli mülteci Türkiye’ye gelmiştir. Iraklı, Afgan ve İranlı mültecilerle birlikte toplam mülteci sayısı 4 milyona ulaşmaktadır.
Mültecilerin entegrasyonu hem sosyal girişim alanında, hem de daha geniş bir şekilde toplumsal alanda Türkiye’nin üzerinde büyük bir baskı yaratmaktadır.
Tüm bu makro koşullar ve genel iklim, sosyal
girişimlere ne destek ne de engel olacak niteliktedir.
Sosyal girişimlerin gelişmesi büyük oranda
sürdürülebilir ve kalıcı ilişkiler kurmaya bağlı olduğu için, sürekli değişen siyasi önceliklerin yarattığı belirsizlik ve değişen idari yapılar, diğer girişimler için olduğu gibi sosyal girişimler için de belirli riskler teşkil etmektedir.
Nüfus
Büyük Şehirler
İşgücüne Katılım
(milyon) (milyon)
82.000.388 (2018)
GSYH Yıllık Büyüme Oranı (USD) %
GSYH 2010 - 2017 (milyar $) 771.9 - 851.1
Tarım 2010 - 2017 (%) 9 - 6
Sanayi 2010 - 2017 (%) 25 - 29 İmalat 2010 - 2017 (%) 15 - 18 Hizmet 2010 - 2017 (%) 54.3 - 53.3 Kaynaklar:
http://tuik.gov.tr http://www.oecd.org http://wdi.worldbank.org http://focus-economics.com
Kaynaklar:
1. http://heritage.org/index/ranking
2. http://www.climate-change-performance-index.org/country/turkey-2019 3. http://www.tr.undp.org/content/turkey/en/home/persscenter/
artiscles/2018/tuerkiye-_ nsani-gelime-endeksinde-64--oldu.html Ekonomik Özgürlük Endeksi 2019 68 / 1801 İklim Değişikliği Performansı Endeksi 2019 50 / 602 İnsani Gelişme Endeksi 2018 64 /1893 Küresel Cinsiyet Eşitliği Endeksi 2018 130 / 1494 Küresel Barış Endeksi 2018 149 / 1635 İş Yapma Kolaylığı Endeksi 2019 43 / 1906 Ticarileşme Bölüm Endeksi 2019 78 / 1906 Kurumsal Yönetim Endeksi 2018 39 / 1407 Küresel Rekabet Endeksi 2018 61 / 1407 Sosyal Sermaye Bölüm Endeksi 2018 94 / 1357 Ulusal Girişimcilik Bağlam Endeksi 2018/2019 29 / 548 Dünya Bağışçılık Endeksi 2018 131 / 1449
Temel Ekonomik Sektörler (GSYH %)
Türkiye’nin Sıralamaları
7.4%(2017) 28.166.000 (2018) 46.6%
TÜRKİYE
İzmir 4.320.519 Ankara
5.503.985 İstanbul
15.067.724
3.2. Sosyal girişimlere ilişkin politikalara genel bakış
Türkiye’de sosyal girişimlere ilişkin politikalar parçalıdır ancak bu alanda belli bir hareketlilik söz konusudur.
Sosyal girişim alanının farklı kısımlarına odaklanan çeşitli kamu kuruluşları vardır15. Avrupa Birliği’nin sosyal girişimciliğe ve sosyal inovasyona giderek artan desteği itici bir güçtür. Katılım Öncesi Mali Yardım Aracı (IPA), Erasmus+ ve Horizon 2020 gibi AB topluluk programları ile İstihdam ve Sosyal Yenilik Aracı (EaSI) gibi AB finansman araçları bu alanın gelişmesi için destek sağlamaktadır. Tüm bunlarla birlikte, henüz alana yönelik kapsayıcı bir strateji yoktur.
Sosyal girişimlere ilişkin mevcut politikalara Tablo 2’de yer verilmiştir. Ayrıca, alana yönelik ilgi giderek arttığı için, mevcut belli başlı çalışmalara değinmek önemlidir:
• Ticaret Bakanlığı Kooperatifçilik Genel Müdürlüğü, sosyal ekonomi ve dayanışma ekonomisi ile sosyal girişimcilik odağı altında sosyal kooperatifçiliğe ilişkin farkındalık arttırma çalışmaları
yürütmektedir.
• Dışişleri Bakanlığı Avrupa Birliği Başkanlığı, AB IPA fonları kapsamında sosyal girişimcilik çalışmalarına destek vermekte, İstihdam ve Sosyal Yenilik Aracı’nı koordine etmekte ve Avrupa Birliği’nin Sosyal Ekonomi ve Sosyal Girişimler Uzman Grubu’nda Türkiye’yi temsil etmektedir.
• Dışişleri Bakanlığı, Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) ile işbirliği içerisinde bir hızlandırma programı vasıtasıyla Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri gündemini desteklemektedir.
• Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı, IPA fonları altında Rekabetçi Sektörler Programı aracılığıyla sosyal inovasyona finansal destek sağlamakta ve
Kalkınma Ajansları vasıtasıyla bu alanda faaliyetler yürütmektedir.
• TÜBİTAK, üniversite öğrencilerine yönelik düzenlediği girişimcilik ve inovasyon yarışmaları kapsamında sosyal girişimcilik kategorisine yer
vermekte ve ekosistem aktörleriyle yapılan kamu diyaloğu toplantılarına katılmaktadır.
• Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeleri Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı (KOSGEB), ekosistem aktörleriyle yapılan kamu diyaloğu toplantılarına katılmaktadır.
• Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı, bu alanda AB tarafından finanse edilen projelerde paydaş olarak yer almakta ve ekosistem aktörleri tarafından düzenlenen kamu diyaloğu toplantılarına katılmaktadır.
• Sosyal girişimler, Temmuz 2018’de lağvedilmeden önce Kalkınma Bakanlığı’nın gündeminde de yer almaktaydı.
Bölgesel politika düzeyinde, bazı Kalkınma Ajansları16 da sosyal girişimlere destek sağlamaktadır. Kalkınma Ajansları ilgili bölgelerde konuşlandıkları için yerel ve bölgesel ihtiyaçları iyi bilmekte ve farklı sektörlerden çok sayıda paydaş ile iletişim halinde bulunmaktadır.
Ayrıca, ulusal kuruluşlara kıyasla operasyonel yapıları daha çeviktir. Bazı Ajanslar17 mali destek sağlarken ya da AB fonlarından gelen hibeleri aktarırken, bazıları18 da alanda aktif bir şekilde yer almak için hazırlık halindedir.
15 Yeniden yapılanma kapsamında Temmuz 2018’de uygulamaya konan değişiklikler, sektörle ilgili bakanlıkların çoğunu etkilemiştir. Bazı bakanlıklar, yeni kurulan bakanlıkların çatısı altında birleştirilmiştir: Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı, Tarım ve Ormancılık Bakanlığı, Hazine ve Maliye Bakanlığı bunlardan bazılarıdır. AB Bakanlığı ve Dış İlişkiler Bakanlığı, Dışişleri Bakanlığı bünyesine alınmıştır. Kalkınma Bakanlığı kapatılmış, bu bakanlık bünyesindeki belirli birimler yeni kurulan bakanlıklar ve ilgili kurumların idaresine girmiştir.
16 Türkiye’de toplam 26 bölgesel kalkınma ajansı bulunmaktadır.
17 ANKARAKA – Ankara Kalkınma Ajansı, BEBKA – Bursa, Eskişehir ve Bilecik Kalkınma Ajansı, DAKA – Doğu Anadolu Kalkınma Ajansı, İSTKA – İstanbul Kalkınma Ajansı, MEVKA – Mevlana Kalkınma Ajansı, OKA – Orta Karadeniz Kalkınma Ajansı.
18 DOĞAKA – Doğu Akdeniz Kalkınma Ajansı, FKA – Fırat Kalkınma Ajansı, İZKA – İzmir Kalkınma Ajansı.
Yerel düzeyde, bazı belediyeler ve yerel yönetimler de sosyal girişimlere destek vermektedir. Verilen destek çoğunlukla proje ya da etkinlik temellidir19. Bununla birlikte, sosyal girişimcilik kuluçka merkezi açan Eskişehir Tepebaşı Belediyesi ya da Nilüfer İnovasyon Merkezi vasıtasıyla sosyal girişim projelerinde aktif ve düzenli olarak yer alan Bursa Nilüfer Belediyesi gibi örnekler de mevcuttur.
Mevcut ve belli başlı politika diyaloğu çalışmaları aşağıdaki gibidir:
●
• Vehbi Koç Vakfı, ekosistem aktörleri arasındaki bilgi akışını sağlamayı ve etkileşimi kolaylaştırmayı amaçlayan bir ağ ve platform kurmak için geniş katılımlı bir konsorsiyumla işbirliği içerisinde yürütülen AB destekli bir projeye liderlik yapmaktadır20.
• Ankara Kalkınma Ajansı tarafından koordine edilen Sosyal Girişim Ankara Platformu21, 12 bakanlık ve altı uluslararası kuruluştan uzmanları biraraya getiren kamu diyaloğu toplantıları organize etmektedir.
• İstanbul Ticaret Odası, İmece ve S360 ile birlikte karar vericileri biraraya getiren, hukuki ve mali çerçeve çalıştayları düzenlemektedir22.
• Açık Açık, Türetim Ekonomisi Derneği ve Ashoka Türkiye, sosyal girişimleri ve ekosistemin temel aktörlerini biraraya getirerek Türkiye’deki sosyal girişimler için ortak tanımlama kriterleri geliştirmek amacıyla
çalıştaylar düzenlemektedir.
Tablo 2: Sosyal girişimler ile ilgili politikalar
Politika geliştirme alanında dikkate alınması gereken önemli bir sorun, ekonomik ve siyasi sistem ile diğer ekosistem aktörlerine yönelik güvenin düşük olmasıdır. Yapılan saha araştırmasında, devlet desteklerinin suistimal edilebileceğine ya da kötüye kullanılabileceğine ilişkin bazı endişeler ve ‘sahte sosyal girişimler’in ortaya çıkabileceğine ilişkin kaygılar dile getirilmiştir.
Politikanın
türü Politikanın adı Sosyal girişimcilik ile ilgisi
Strateji Türkiye Cumhuriyeti Ekonomi Bakanlığı Stratejik Planı (2018 - 2022)
ticaret.gov.tr/
data/5b921d6513b87613646656ac/Stratejik_
Plan_2018_2022.pdf
Stratejik plan kapsamında Ekonomi Bakanlığı tarafından yaptırılan paydaş araştırmasının sonuçlarına göre, ilerleme kaydedilmesi gereken alanlardan birinin sosyal girişimciliğin teşvik edilmesi olduğu tespit edilmiştir.
Strateji KOSGEB Türkiye Girişimcilik Stratejisi ve Eylem Planı (2015 - 2018)
1 Temmuz 2015 tarihli ve 29403 sayılı Resmî Gazete’de yayınlanmıştır. www.
sp.gov.tr/upload/xSPTemelBelge/files/
n4JRw+GISEP_2015-2018_.pdf
Bu eylem planının üçüncü stratejik hedefi şu şekildedir: ‘Kadın girişimciliği, genç girişimciliği, eko girişimcilik, sosyal girişimcilik ve küresel girişimcilik gibi öncelikli tematik alanlarda ve genel alanlarda sürdürülebilir bir destek sisteminin geliştirilmesi ve uygulanması’.
Bu stratejinin eylem planları arasında sosyal girişimciliğin çerçevesinin ve kapsamının tanımlanması ve üniversitelerde proje yarışmaları yapılması yer almaktadır.
Strateji Türkiye Kooperatifçilik Stratejisi ve Eylem Planı (2012 - 2016)
www.turkey.coop/uploads/menu/
t%C3%BCrkiye_kooperatif%C3%A7ilik_
stratejisi_ve_eylem_plan%C4%B1_(2012- 2016).pdf
Bu strateji dokümanında başta sosyal kooperatifler olmak üzere, AB’deki sosyal girişimlere ilişkin bilgi ve iyi uygulama örnekleri yer almaktadır. Türkiye’de sosyal girişimciliğin yasal altyapısının gelişmesi için sosyal kooperatifleri de gündeme almak önemlidir.
