• w • • •
DINEGITIMI
Editorler:
Prof. Dr. Mustafa
KOYLU
Prof. Dr. Nurullah ALTA~
.. . . .
. GUNDUZ .
EGiTiM ve YAYINCILIK
tO Tum haklan GONDOZ EGITIM ve YAYINCILIK, TURIZM SANAYiTICARET LTD. $Ti:ne aittir.
Bu kita.bm tamam1 ya da bir klsmJ5846 say1h yasanm hukumlerine gore, GONDOZ EGiTiM ve YAYINCJLIK, TURiZM SANA Vi TiCARET LTD. $TI:nin iznl olmaksJZin elektronik, mekanik, fotokopi ya da herhangi bir kaylt sistemi ile c;ogaltJiamaz, yazlh, sozlu, gorsel-i~itsel kitle
ileti~im arac;lan yoluyla yaymlanamaz, depolanamaz.
Baskt Haztrltk:
Turker ~enaltun
Ilk Bask1: 2012 lkinci Bask1: 2012
Baskt:
HERMES TANITIM OFSET
Buyu k Sanayi 1. Cad. No: 1 05lskitler- ANKARA Tel: 0312 384 34 32
G0ND0Z EGiTiM ve YAYINCILIK TURiZM SANAYi TiCARET LTD. ~Ti.
Cevizlidere Mahallesi 1218. Cad. 6/8 Balgat - ANKARA Tel: 0312.472 66 62 • Faks: 0312.472 66 08
www.gunduzyayincilik.com bilgi@gunduzyayincilik.com
Giri~
BA~LANGI<;TAN CUMHURiYET DONEMiNE DiN EGiTiMi
Zeki Salifz ZEN GIN
islam din egitimi, Kur'an'm niizulii ile birlil<te ba~lar. Hz. Peygamber'in egi- tim faaliyeti de esas itibartyla, vahiy r;:erc;:evesinde i.Jlsanlarm bilgi, duygu ve
davraru~larmm degi~tirilmesi ~eklinde olmu~tur.
islam, egitime biiyiik onem vermi~tir. Takvanm yanmda bilgi sahibi olma}'l, ikinci bir iistiinliik sebebi olarak kabul etmesi bunun ac;:tk bir i~aretidir: "De ki: Hiry bilenlerle bilmeyenler bir olur mu? Ancak akzl sahipleri
ogut
alzrlar"(Ziimer 8-9). islam'm egitime ozel bir deger vermesi ~a~tlacak bir ~ey de- gildir; c;:iinkii soz konusu din, Allah'm insanlara gonderdigi son dogruluk rehberidir. Rehber'in amact, dog~uyu gostermek olduguna gore, bu ancak, insan davraru~larmm belirlenen olc;:illerde degi~tirilmesiyle olacaktrr ki, bu- nun adl da egitimdir.
islam dini bilgiyi, ba~kalartyla payla~tlmast gereken bir deger olarak kabul eder.
<;:iinkii
islam inancma gore bilgi, insanm dogu~tan sahip oldugu bir deger degildir. N~tekim Allah ~oyle buyurur: "Allah sizi annelerinizin kar- mndan hir; bir ~ey bilmez halde r;zkarmz~tzr. Belki ~iikredersiniz diye size ku- lak, goz ve kalp vermi~tir" (Nahl 78). Bilgi ancak, insarun dogu~tan sahip oldugu potansiyelin degerlendirilerek geli~tirilmesi, yani belirli bir egitiminve <;:abarun sonucunda kazarul.rr. Bu nedenle egitim, insarun yaracW.t~ ama- ct olan Rabbini taruma siirecinin temel ba~langt<;: noktast oldugundan ayn bir oneme sahiptir. Bu gorev, oncelikle peygamberlerin temel gorevi olarak kabul edilmi~tir: "Ey Muhammed! Rabbinin yo/una hikmetle, giizel ogutle fagtr; onlarla en guzel ~ekilde tara~; dogrusu Rabbin, kendi yolundan sa- panlarz daha iyi bilir. 0, dogru yolda olanlarz da en iyi bilir" (Nahl125). Bu gorev, harpte bile oncelikli tedbirler arasmda yer almaktadrr: "Sizden, iyiye fagzran, dogrulugu emreden ve Jenalzktan meneden bir cemaat olsun. l~te ba~arzya eri~en yalmz onlardzrn(Al-i lmran 1 04); '1nananlar toptan sava~a pkmamalzdzr. Her topluluktan bir taifenin dini iyi ogrenmek ve milletlerini geri donduklerinde uyarmak uzere geri kalmalarz gerekli olmaz mt? Ki boy- Ieee belki yanll~ hareketlerden 9ekinirler" (fevbe 122). Bu ayetler, islam'm egitirni hayat, ozgiirliik, dogruluk, adalet ve din gibi kavramlarla e~it tuttu- gunun gostergesidir.
islam inancma gore bilginin kaynagt ilahidir. Allah ~oyle buyurur: "Ve Adem'e butii.n isimleri ogretti ... :' (Bakara 31); "Oku! lnsam pthttla~mz~ kan- dan yaratan Rabbinin adtyla oku! Kalemle ogreten, insana bilmedigini bil- diren Rabbin, en buyuk kerem sahibidir" (Alak 3-5).
insarun yaratili~mm en giizel olan taraflarmdan birisi de, onu diger biitiirt yaratiklardan iistiirt ktlan akh ve iradesidir. Ancak, insana ger<;:ek anlamda iistiirtliik saglayan ~ey, sadece ak!la sahip olmak de gil; ayru zamanda onu ge- rektigi bi<;:imde ve dogru olarak ikullanabilmektir. insan, bunu ba~aramad1g1 siirece a~ag!larm en a~ag1sma dii~mekten kurtulamayacakttr. Diger taraf- tan insarun egitilmesi, bir bor<;: ve asia ilunal edilmemesi gereken, onemli bir gorevdir. islam inancma gore insarun kul oldugunu Vft kendisini yaratan Rabbini bilmesi, akhru ve diger kabiliyetlerini dogru kullanabilmesinin, do- laytstyla, a~ag!larm en a~agtsma dii~memesinin temel ~artl olarak kabul edil- mektedir. Nitekim Kur'an'da insarun yaratili~ amacmm, yaratlctsma kulluk oldugu ifade edilmektedir: "Cinleri ve insanlarz ancak Bana kulluk etsinler diye yarattzm". (Tfu 56). Esas arna<;:, Allah'a kulluk olduguna gore, insarun yeryiiziindeki tiirn faaliyeti bu ger<;:egin dl~ma ta~mamall ve insan da bu ger-
<;:egi unutmamaltdrr.
islam egitim anlayt~mda egitimirt amaCI ve bilginin kaynagt b3.l<urundan du- alist ve aymmct bir yakla~tm soz konusu degildir. Bilginin kaynagt Allah'tlr.
insanm sahip oldugu her bilgi ilahi kokenlidir ve ilahi olana ula~tmr. O'nun
20
I
'Din 'Egitimiilirn slfat:m.m niteligini ta~rr. Bu a<;:tdan, ilimlerin tasnifi esasen bilginin kay- nagmdaki farkhla~ma}'l degil, birbiri ile yakmdan ilgili olanlann bir arada zikredilmesi ve daha kolay anla~tlmasma yardunc1 olmak iizere yapuan bir smrllandrrmay1 ifade eder .
. Hz. Peygamber hayat1 boyunca, genel <;:er<;:evesini <;:izmeye <;:ah~t1glffi1Z bu
anla}'l~l, uygulamalar1 ile insanlara ula~tlrmt~, <;:izgisi ile kendisinden sonra gelenlere ornek olmu~tur. islam'm geli~inden bugi.ine kadar ge<;:en 14 asrr- dan fazla zaman i<;:erisinde islam toplumlarmdaki egitim faaliyetlerinin ni- teliklerinin birbirinden farkh oldugu goriilmektedir. Bu alandaki ba~armm
ya da ba~anstzllgm nedenlerini, islam'm egitime bakt~mdan aramaktan zi- yade, Miisliiman kimligi ta~tyanlarm islam'm bu alandaki ogutlerini algua- ma ve uygulamalarmda aranmak daha ger<;:ek<;:i olacaktlr.
Bu boliimde temel olarak ~u konulara yer verilecektir: a) islam oncesi Arap toplumunda egitim; b) Hz. Peygamber doneminde egitim; c) Medrese on- cesi islam di.inyasmda egitim <;:ah~malart; d) Medreselerin kurulmasmdan sonraki donemde egitim <;ah~malar1 ve e) Tanzimat doneminden sonraki din egitimi <;:ah~malart..
A. islam Oncesi Arap Toplumunda Egitim
islam oncesi Arap toplumunda, "Cahiliye" ad1 verilen bu donemin bilgi ve inan<;: yoksunlugundan <;ok, bu konulardaki ol<;:iisiizliik ve yanlt~llklarm yay- gmllgmdan dola}'l bu adla an1ldlg1 ve bu adm bir zihniyet yaptsffil ortaya koydugu goriilmektedir. Aksi takdirde islam oncesi Arap toplumunun bilgi ve kiiltiirden tamamen mahrum oldugu iddia edilmi~ olur ki, bu miimkiin degildir. Zira Mekke ve Medine ~ehirlerinin bulundugu bolgenin, onemli medeniyetlerin kuruldugu Gi.iney Arabistan ve Ortadogu bolgesi ile ba~ta
ticaret olmak iizere <;e~itli nedenlerle temas halinde bulundugu b$nmekte- dir (<;:agatay, 1982; Hitti, 1989). Bununla birlikte cahiliye doneminde, Hicaz bolgesindeki egitim ve bilgi salt bilimsel anlamtyla da geli~mi~ degildir.
Nitekim bu donemde Arap yaztsmm geli~medigi bilinmektedir. Vahyin na- zil olmaya ba~ladlgt donemde, Mekke'de okuma-yazma bilenlerin sa}'lsmm 17 ki~i oldugu rivayet edilmektedir. "0, iimmilere, iflerinden, kendilerine ayetlerini okuyan, onlan temizleyen, onlara kitabt ve hikmeti ogreten bir peygamber gonderendir" {Cuma 2) ayeti, Cahiliye donerni Arap toplumun- daki maddi ve manevi bilgi eksikligine i~aret etmektedir. Yme Ramazan a}'l- nm siiresi ile ilgili bir hadiste de, ayru konuya temas edilerek "Biz iimmi bir topluluguz. Ne yazt yazarzz ne de Hesap'tan anlarz:t' denilmektedir1•
Sahih-i Buhari Muhtasafl ve Tecrid-i Sarih Tercemesi VI, DIS Yay., Ankara 1984, s. 258.
Diger taraftan bu bolge, medeniyetlerin kuruldugu Mlsrr ve Mezopotamya gibi bolgelerle temas halinde olmakla birlikte, buralarda i.iretilen bilginin nakli soz konusu degildir. 0 donem Arap toplumu kapah olup, sosyal ve idari organizasyon, ~ehirlerde dahi «;:agda~lanna gore iptidai ozelliktedir.
Bu bolgelere ticaret amac1yla yapuan seyahatler, bilgi aktaruruna klsmen de olsa vesile olmu~tur. Egitim ve ileti~im yazlli olmaktan «;:ok, sozli.i ola- rak yapLlmaktadrr. Ozellikle Mekke'de ~iir sanatmm geli~tigi goriili.ir. Bunlar arasmda en onde gelen ornekler, Muallakat-1 Seb'a·achyla bilinir. $iirlerde mertlik, cesaret, comertlik ye ~eref temalarma yer verilmesi, birtakun er- dernlerin cahiliye toplumunda tamamen yok olmachglnl gostermektedir (Hitti, 1989). Bu donemde Arap toplumunda «;:ocuklara okuma-yazma ogre- tilen ve "Kiittab" ach verilen kururnlarm varhgmdan soz edilebilir. Ancak bu kururnlar, sayt ve nitelik olarak geli~memi~tir. Daha ileri diizeyde egitimin yapuchg1 kurumlar ise yoktur.
B. Hz. Peygamber Doneminde Egitim
Hz. Peygamber donemindeki egitim faaliyetlerini, hicretten once ve soh- ra olmal< iizere il<i laslffida incelemek gerekir. Sahabeden Erkam'm Evi (Darii'l-Erkam) Mekke doneminde onernli bir egitim merkezi olmu~tur. Hz.
Peygamber btirada toplanan Miisliimanlara, almi~ oldugu vahyi teblig ede- rek egitirnlerini ger«;:ekle~tirmi~tir. Nitekim Medine'ye muallim olarak gon- derilen Mus'ab b. Umeyr boyle bir ortamda yeti~mi~tir. Hz. Peygamber'in egitim faaliyetleri bununla sm1rli kalmarru~. kendi evinin yantsrra, ticaret yapuan panayrrlar gibi, insanlarla temas kurmaya uygun olan yerlerde de bu faaliyetler devam etmi~tir. Ancak hicretten onceki donemi!t slkmtuarla dolu olmas1, dinin insanlara ula~ruLlmas1 amaclfil ta~1yan egitim faaliyetlerini de olumsuz etkile~tir. Zaten hicretin yapLlmasmdaki temel ama«;: da, teblig faaliyetinin daha uygun ~artlarda ger«;:ekle~mesi ve verirnli hale gelmesidir.
Hicretten sonra Medine'de egitirnin yapuchg1 ba~hca merkez, Peygamber Mescidi (Mesdd-i Nebevi) olmu~tur. Mescid, bir ibadet mekaru olmas1 ya- nmda, ba~ta egitim olmak iizere diger bir«;:ok faaliyetin de yapuchg1 yerdir.
tlz.
Peygamber'in mescidde ger«;:ekle~tirdigi egitimde, ashabm ~ahitligindenazil olan vahiy bilfiil ya~anmakta ve ba~kasma alctarLlmalctadrr. Hadisler incelendiginde, mescidin egitirnin merkezi konumunda oldugu goriilmek- tedir. Peygambere sorulan sorularm ya da Peygamberin gerek gordiigi.i es- nada yapti~ a«;:Iklamalarm belirli bir program ic;:erisinde ger«;:ekle~tigi iddia
22
I
'Din 'Egitimiedilemez. Bazen kaqua~uan bir olay veya problem, hazen de sorulan bir soru, Hz. Peygamber'in a~i.klaytct bilgiler vermesine vesile olabilmekteydi.
Ashab, btiyiik oranda mescitte gerc;:ekle~en bu egitim faaliyetine kablma- ya c;:ali~rru~b.r. Buradaki egitime kadmlann da kab.ldtklan, Hz. Peygamber'e bizzat sorular sorduklan, hatta onlara ayn bir giiniin tahsis edildigi de riva- yet edilmektedir. Ancak sonraki donemlerde islam dii.nyasmda kadmlann egitimi konusunda birtakrm olwnsuzluklar ya~anrru~ ve kadtnlann egitim olanaldan kts1tlanrru~b.r. Oysa islam'm temel kaynaklarmda, egitim hak- kt ve dini sorwnluluk ac;:tsmdan kadm-erkek arasmda herhangi bir aytrun
yapilmarru~b.r. Hz. Peygamber donemindeki uygulamalarda da kadtnlarm sosyal hayatm ic;:inde olduklan goriilmektedir. Buradan hareketle denilebi- lir ki, sonral<i donemlerde kar~ua~uan olwnsuzluldar ve kadtnlarm egitimi konusundaki klsitlamalar herhangi dini bir temele degil, tamamen ki~isel yorumlara ve ozellikle de geleneksel anlayt~lara dayarunaktadir.
Medine'ye hicretten sonra in~a edilen mescidin kuzey tarafmda bulunan ve baz1 sahabilerin barmdtgt Suffa da, egitim yapuan onemli bir yerdir. Buras1, mescidin bir parc;:as1 olarak, Hz. Peygamber'in etrafmda ilim ogrenen gru- bun egitim mekaru oldugu kadar, aym zamanda bir barmma mekarudir.
Saytlan 70 ila 400 arasmda degi~en ve tayin edilen muallimlerin nezaretinde egitim goren bu insanlar, islam' I diger insanlara ogretmek ic;:in ihtiyac;: duyu- lan yeti~kin aJ.im ziimresinin temelini de te~kil etmi~lerdir.
Suffa'da Kur'an ogretimi yapudtgt gibi ayru zamanda okwna-yazma da ogre- tilirdi. Hatta okwna-yazma ogretimine ayn bir onem verildigi soylenebilir.
Sozgelirni, Bedir sava~mda alman mti~rik esirlerin, c;:ocuklara okUIJ?.a-yazma ogretmeleri kar~iligmda serbest btrakumalari, hem bilgiye hem de bilginin elde edilmesi ve yaygmla~masmda onemli bir arac;: olan yaztya verilen onemi gosterir. Bu uygulama aym zamanda, bilginin ba~ll ba~ma bir deger olarak kabul edildigini ve bu degerin, inanct ne olursa olsun, sahip olan ki~iyle pay-
la~uabilecegini gostermesi ac;:tsmdan da onemlidir.
Bu donemde Kuttab adt verilen egitim kurumlarmdan da soz etmek gerekir.
islam oncesi donemde yaz1 ogretilen yerler olarak, az saytda da olsa, var- llgl bilinen bu kur~ar, sonraki donemlerde de varllg1m devam ettirmi~
tir. Hz. Peygamber doneminde, Medine'de birc;:ok kiittab bulunmal<taydt.
<;oculdarm egitimine ayruan kiittaplarda okuma yazma, ~iir, Kur'an ve te- mel dini bilgiler ogretilmekteydi. Hz. Orner doneminde valilere gonderilen
genelgede, c;:ocuklara Kur'an ve hadis ogretiminin yam srra, yaz1, binicilik, yi.izme ve darb-1 mesel (atasozii) ogretilmesinin istendigine clair rivayetlerin bulundugu da bilinmektedir2•
<;ocuklarm egitimi amac1yla genellikle mescitlerin yarunda, miitevaZI bi- c;:imde in~a edilen kiittaplar, daha sonraki donemlerde mektep, szbyan mek- tebi, ta~ mektep veya mahalle mektebi gibi adlarla varhklarlill siirdiirmii~
lerdir. Zaman ic;:erisinde yaygmla~an bu kurumlarm, mescitlerin di~mda yer almasmm nedeni ise, c;:ocuklarm cami temizligine gereken ozeni gostere- meyecegi endi~esidir (Dag I bymen, 1974; Ahmet <;elebi, 1983).
C. Medrese Oncesi islam Diinyasmda Egitim <;ah~malart
Hz. Peygamberin vefatmdan sonra da islam diinyasmdaki egitim c;:all~mala
n geli~erek devam etmi~tir. Hulefa-i Ra~idin ve Emeviler devrinde luzb bir fetih hareketi ile Suriye, iran, Mezopotamya, Mlsrr ve Kuzey Afrika bc>lge- leri Miisliimanlarm egemenligi altma gir~tir. Kiiltiirel ac;:1dan son derece hareketli ve iiretl<en alan bu bolgelerde Miisliimanlarm siyasi ve askeri iis- tiinliigiiniin kallc1 olabilmesi ve kiiltiirel ac;:1dan ilerlemenin gerc;:ekle~tiri
lebilmesi ic;:in bilimsel c;:all~malara da yer verilmesi gerekmi~tir. Bu amac;:la yapilan bilimsel c;:all~malarla, kar~Ila~Ilan bilgi biril<imi, Miisliimanlar tara- fmdan allnmi~, kullanilrm~ ve geli~tirilmi~tir.
Bilginin geli~mesinde temel bir oneme sahip alan yazmm, Miisliiman top- lumunda yeterince yaygmla~madig1 goriilmektedir. Arapc;:a'nm, Emeviler devrinin ilk yillarma kadar resmi yaz1~malarda bile kullarulmamas13, ya- zlilln kullarurmnm yeterince yayginla~maruglill gostermesinin yaru srra, Arapc;:a'nm geli~imi hal<kmda da bir fi.kir vermektedir. Arapc;:a gramerinin tespiti Emeviler doneminde Ebu Esved ed-Diieli (v. 688) ve daha sonralar1 Sibeveyh (v. 793) tarafmdan gen;:ekle~mi~tir (Hitti, 1989: 280),
islam diinyasmda medreselerin kuruldugu doneme kadar, egitim orgiin de- gil, daha c;:ok mescid ya da cami merkezli olnlak iizere, yaygm egitim nite-
2 Hz. Peygamber donemindeki egitim <;ah?malan hakkmda geni? bilgi i<;in, bkz. ~akir GozOtok, Ilk Don em islam Egitim Tarihi, Fecr Yay., Ankara 2002.
3 Mali i?leri yOrOtmek Ozere kurulan Divan'da kay1tlar, Emevi Halifesi AbdOimelik b. Mervan . devrine kadar Rumca ve Fars<;a tutulmu~ur. Kay1tlann Arap<;a tutulmas1 usuiOne ancak devrin sonlanna dogru, 700 (h.81) y1hnda ge<;ilmi?tir. Vine sava? esirlerinden baz1lanmn yaz1 i?lerinde kullan•lmak Ozere aynld1klan gorOimektedir. Bkz. Belazuri, Fiituhu'I-Biildan, c;:ev. Mustafa Fayda, KOitOr Bakanhg1 Yay., Ankara 2002, s. 202, 277, 430.
24
I
'Din 'Egitimiliginde ger~ekle~mi~tir. ilkogretim kurumlan olan kiittaplann d.I~mda ca- miler, alimlerin evleri, kitap~Ilar, ileri gelenlerin ve hiikiirndarlarm saraylar1 daha ileri di.izeyde egitimin yapild.Igt mekanlar olarak one ~Il<rru~tlr. ilim tahsili ve ozellikle hadis ogrenmek ic;in uzak diyarlara yapilan seyahatler (nhle) slkc;a ba~vurulan bir gelenek olmu~tur. Hiikiimdar ve ileri gelenlerin destegi, egitim ve bilim c;all~malarma onemli katkllar saglarm~trr.
Daha onceki donemde oldugu gibi, bu donemde de camiler, egitimin yapil- d.Igt ba~hca merkezler olmu~tur. Camilerde olu~turulan ilim meclislerinde ve ders halkalarmda egitim verilmi~tir. VIII. asrrdan itibaren islam di.inya- smda hem din ilimlerde hem de diger ilimlerde onemli c;al1~malar yapilmi~, medreselerin heni.iz kurulmad.Igt bu donemde ba~layan ileri seviyedeki ilnU faaliyetler XIII. asra, Mogol istilasma kadar devam etmi~, ancak zaman i~e
risinde luzilll giderek kaybetmi~tir.
Bu donemde din ilimlerinde Tefsir, Hadis, Fll<1h, Kelam ekolleri kurularak onemli eserler kaleme almm!~tlr. Bu ilimler i.izerinde yapilan c;all~malarla i.iretilen bilgiler, sadece teorik boyutta kalmarm~; dii~i.ince, bilim, hukuk, idare ve ekonomi alanlarmda uygulamaya konulmu~tur. Benzer geli~me Fen ve Matematik alanlar1 i!;:in de gec;erli olmu~tur. Hz. Orner devrinden itibaren fethedilmeye ba~lanan Suriye, Irak, Mlsrr ve iran tarih boyunca farkh kiil- tiirlerin kar~Ila~tlgt, inanc;larm dogdugu ve geli~tigi bolgeler olmu~tur. Bu ozellikleri dolayts1yla bu bolgede ba~ta T1p olmal< i.izere Felsefe, Matematik ve Astrononii gibi bilimler de oldukc;a ileri bir seviyede idi.
Mi.isli.imanlarm o devrin bilimsel tlbbt denebilecek bilgi ile kar~Ila~malar1, Halife Mansur'un hastallgmm tedavisi ic;in Clindi~apur'dan getirtilen Cercis b. Cebrail Buhti~u vasttastyla olmu~, bunu digerleri takip etmi~tir (Demirci, 1996). Abbasiler devrinde Huneyn b. ishak tarafmdan goz hastallklar1 ile ilgili bir eser hazrrlanmi~tlr. Yme eczaclllk alanmda ilk eserler bu donemde verilmi~tir ki bu konuda ba~ta Cabir b. Hayyan tarafmdan olmak iizere c;ok say1da eser hazrrlanmi~tlr. Emeviler doneminde, ~am'da kurulan ilk hasta- neden sonra Abbasiler devrinde de Kahire ve Bagdat'ta hastaneler kurul- mu~tur." El-Kanun fi't-T1b adh eseriyle tanman ibn-i Sina da bu donemde
yeti~en iinlii hekirnler arasmdadtr.
Astronomi c;all~malart i~in Abbasiler devrinde Me'mun (813-833} zama- runda Bagdat'ta $emmasiye, $am'da ise Kasiytin rasathaneleri kurulm~tur.
Bu rasathanelerde yaptlan gozlernlerin sonuc;lart, zic adt verilen tablolarda
toplanarak takvim hazrrlanmas1 ve zamarun belirlenmesinde kullarulrm~tJI.
El-Biruni (973-1050) ve Orner Hayyam astronomi alarunda onemli <;:ah~ma
lar yapan alimlerdendir. Bu arada, Matematik alarunda Harezmi'yi, Kimya alarunda ise Cabir b. Hayyan'l anmak gerekir.
Onuncu asrrda Basra'da te~eklciil eden ihvan-1 Safa toplulugu Risaleler adl- ru ta~1yan 4 ciltlik eserinde Mantlk, Matematil<, Astronomi, Felsefe, Tabii Bilirnler ve Cografya konularma ait 52 risalede gorii~lerini ortaya koymu~
lardJI. Bu birligin felsefi egilirnleri Yunan, Hint, iran ve Arap dii~i.incesinden etkilenmi~tir. Bu ilim adarnlar1 bu ki.ilti.irlere ait bilgi biril<imi ile Kur'an'm hi.iki.imlerini uzla~ttrarak mistik ve efsanevi inan<;:lardan yararlanma yoluna
gitmi~lerdir (Tekeli, 1999).
ilk
donemlerde Felsefe ve Fen Bilimlerine dair eserler Mi.isli.imanlar tarafm- dan terci.imelerle elde edilmi~, 9. asrrdan sonra da alman bilgilere yenileri katilarak ya da bu bilgiler yoru.mlanarak orijinal telif eserler verilmeye ba~lanrm~tJI. Bu alanda Kindi, Farabi ve ibn-i Sina yeti~en i.inli.i isimler arasm- dadJI.
islam di.inyasmda bilimsel geli~menin ortaya <;:tkmasmda ve geli~mesinde
ki onemli etkenlerden birisi olarak Beyti.i'l-Hil<me'den bahse~mek gerekir.
Beyti.i'l-Hil<me, Abbasiler doneminde Bagdat'ta faaliyet gosteren Yunan, Pehlevi ve Sanskrit dillerinde yazlian Felsefe, T1p, Matematil<, Fen ilimleri ve k1smen de Edebiyat alarunda kaleme altnan eserlerin Arap<;:a'ya terci.ime edildigi, ki.iti.iphane ve rasathaneden olu~an bir merkezdir. islam di.inyasm- dal<i terci.ime faaliyetlerini daha eskilere, Emevilerin ilk donemlerine kadar goti.irmek mi.imki.indi.ir. <;e~iili bi<;:imlerde elde edilen farkh ki.ilti.irlere ait eserler, Beyti.i'l-Hikme'nin ilk ni.ivesi oldugu anla~lian ve bir saray ki.iti.ipha- nesi alan Hizaneti.i'l-Hil<me'de muhafaza edilmi~tir. Beyti.i'l-Hikme'nin esas
geli~tigi donem Me'mun devridir. Me'mun donemi <;:al1~malarmm onemli ozelligi, felsefi eserlerin de terclime edilmeye ba~lamas1dlr. Me'mun, mev- cut ki.iti.iphaneyi yeniden di.izenleyerek bir rasathane kurmu~, geni~ bir oku- ma salonu yaptrrarak ki.iti.iphaneyi halka a<;:rm~; aynca mali a<;:1dan bagim-
SIZ olmas1 amac1yla giderleri ic;:in vakrllar tesis etmi~tir. Tum bu yaplianlar sonucunda Beytii'l-Hikme'nin ger<;:ek anlamda ve di.izenli <;:ah~maya ba~la
masl, bu kurumun Me'mun doneminde kuruldugu fikrini gi.i<;:lendirmi~tir
(Demirci 1996).
26
I
'Din 'EgitimiBeytii'l-Hikme'nin kiitiiphane, terciime ve rasathane boliimleri ile ilmi bir merkez veya giiniimi.izdeki ifadesiyle bir akademi oldugu ileri siiriilebilir.
Ancak bu kurumun en belirgin ozelligi, terciime faaliyetidir. IV. asl.l'dan itibaren Yunanca'dan Siiryanice'ye c;:evrilen eserler Arapc;:a'ya aktarJ.lnu~-
. tlr. Eserleri c;:evrilen bilginler arasmda Eflatun, Aristo, Hipokrat, Oklid,
Ar~imed, Galenos ve Batlamyus gibi isimler bulunmaktadrr.
Fethedilen bolgelerde kar~tla~tlan farkh kiiltiir ve bilimsel hareketlilik, Miisliimanlan kendi inanc;:larlill otekine tarutma ve kendini savunma tutu- muna yoneltmi~tir. Bu tarti~malar ic;:erisinde miisliimanlarm, otekinin kul- landigi mantlk, felsefe ve diger ilimlerden de yararlanmalar1 bir ihtiyac;: ola- rak belirmi~tir. Ote yandan, mall hesaplar, arazi olc;:iimleri, ~ehir planlamas1 gibi devlet ve toplum hayatlnda kaqtla~tlan probleml~rin c;:oziimii ic;:in de
b~giye ihtiyac;: duyulmu~tur. Beytii'l-Hikme gibi bir miiessesenin kurulma- smda islam'm bilgiye baki~1, ona sahip olma. ve geli~tirme konusundaki te~
vilderi ile buna bagh olarak miisliimanlarm benimsedilderi tevhld inanclill kiiltiirel ve entelektiiel sahada da ifade etme arzusunun onemli bir yerinin oldugu muhald<aktlr. Boyle bir anlafl~ ve arzu - yabanc1 kiiltiirlere ait olsa da - bilginin elde edilmesi konusunda te~vik edici olm~tur (Demirci 1996).
Me'mun zamanmda en parlak devrini ya~ayan Beytii'l-Hikme, daha sonra- ki hiikiimdarlardan gerekli ilgiyi gorememi~, ancak X. asrm sortlarma ka- dar etl<ili bic;:imde faaliyetini siirdiirmii~tfu. 1258 ytlmda Mogol hiikiimdar1 Hiilagu, Bagdat'1 i~gal ettiginde bu muazzam kiitiiphane, ic;:indeki eserlerle birlikte yok edilmi~tir (Ahmet <;elebi, 1983).
Emeviler doneminden itibaren $am, Bagdat ve Kahire gibi ~ehirler onemli ilim merkezleri olmu~tur. Burtlar arasmda Endiiliis miistesna bir mevkiyi haizdir. Kurtuba (Cordoba), Tuleytula (Toledo), GU'nata (Granada), Malaka (Malaga), i~biliye (Sevilla), Sarakusta (Saragossa) da diger onemli ilim mer- kezleridir. Endiiliiste yeti~en iirtlii ilim adamlar1 arasmda ~u isimler saytla- bilir: ibn-i Hazm, ibn Abdi Rabbih, ibn-i Haldun, ibn-i Rii~d, ibn-i Bacce, ibn-i Tufeyl ve ibn-i Arabi.
islam diinyasmda egitim konusunda eserler veren birc;:ok bilgin yeti~mi~tir.
Bu bilgirtler eserlerinde egitimin onemi, amac1 ve ilkeleri, islam'm bilgiye verdigi deger, ogretmertlere saygt gosterilmesinin gerekliligi, ana-babalarm c;:ocuklarlill egitme so~urnluluklari gibi konulara yer vermi~lerdir.4
4 Bu bilginler ve eserlerinden baztlan ~unlard1r: lbn·i Sahnun (817-869): AdabO'I·Muallimin;
Kabisi (936-1013): er-RisaletO'I-Mufassala li Ahvali'I-MOteallimin ve Ahkami'I-Muallimin ve'l-
D. Medreselerin Kurulmasmdan Sonra Egiti.m <;ah~malan
Kelime olarak "ders okutulan yer" anlamma gelen medrese kelimesi, islam diinyasmda uzun yillar egitim ve ogretim faaliyetlerinin yaplid.Ig1 mekana ad olmu~tur. Medreselerin ilk defa ortaya c;:lkt~lan hakkmda sebep, zaman ve yer olarak degi~ik gorii~ler mevcuttur. Yapuan ara~trrmalar, medreselerin
geni~ islam cografyasmda ortaya c;:lkt~ zamanlarmm farkll oldugunu goster- mektedir.
Medreseler XI. astrdan itibaren kurulmaya ve geli~meye ba~larru~lardtr.
Bunlar arasmda en iinlii olaru 1067 yllinda Bagdat'ta, Biiyiik Selc;:uklu ve- ziri Nizamii'l-Miilk tarafmdan kurulan Nizamiye Medresesi'dir. Nizamii'l- Miilk, Bagdat d.I~mdaki birc;:ok ~ehirde ayru ad.I t~1yan ba~ka medreseler de kurmu~tur. Aynca KarahanWarm ve Gaznelilerin hak.im.iyeti altmdaki yerlerde de kurulan medreseler vardll'. Bu medreselerde, ogrenci ve mii- derrislerin giderlerinin yaru stra d.iger ihtiyac;:larm, tahsis edilen vakttlarm gelirleri ile kar~lianmas1, veriml.i bir egitim.in yapliabilmesi ic;:in oneml.i bir imkan sunmu~tur.
Medreselerin en onemli ozelligi, sadece egitim amac1yla kurulmu~ olmala- ndtr. Bu zamana kadar egitim yapuan yerlerin, mesela carnilerin asu kuru-
lu~ nedeni egitim olmarru~tlr. Bununla birlikte medreselerin kurulmasmdan sonraki donemlerde de cami-medrese-egitim ili~kisi tamamen kaybolma-
ffil~, mekan, amac;: ve faaliyet birliktel.igi son donemlere kadar siirmii~tiir.
Medreseler genellikle, carnilerin de bulundugu kiilliyeler ic;:erisinde in~a edilm.i~,.derse fazla saytda ogrencinin katlimas1 durumunda carniler dersha- ne olarak kullanlirm~ttr. Medreselerde din ilimlerine a~trhk verilmi~, bura- dan mezun olanlarm en oneml.i c;:ah~ma alanlarmdan birisi de din gorevlil.igi
olmu~tur.
Medreselerin kurulmasmm getird.igi yeniliklerden bir d.igeri de egitimin or- giin nitelilcte kurumsalla~mas1yla orgiin ve yaygm egitirnin belirgin bic;:imde
ayn~mas1 olmu~tur. Nizarniye Medresesi'nde belirli bir prograrnm uygulan- masl ve gorevlilerin resrru olarak atanmas1, daha diizenli ve kontrollii bir egitim.in yapilinasm1 saglam1~t.lr.
Muteallimin; ZernOci (v. 1223): Ta'limu'I-Muteallim fl Tariki't-Teallum; lbn-i Cemaa (v. 1333):
Tezkiretii's-Simi ve'I-Mutekellim fi Edebi'I-Aiim ve'I-Muteallim. Bunlarm d1~mda egitimle ilgili mustakil eserleri olmamakla birlikte, eserlerinde egitimle ilgili goru~lerine yer veren bilginler de bulunmaktad1r. Bunlar aras1nda da Farabi (874-950) ve lbn-i Haldun (v. 1405) sayllabilir.
28
I
'Din qitimiMedreselerin kurulmasma zemin hazrrlayan nedenler, birka~ maddede top- lanabilir:
• Mescitlerde ve camilerde yapuan dersler esnasmda ibadet eden in- sanlarm rahatstz olmalar1,
Egitirn faaliyetlerinin giderek yogunla~mas1 sonucu ogrenci sa- y1smm artmasr, camilerin dersler i~in yetersiz kalmast yanmda, ogrencilerin barmma, beslenme ve temizlik ihtiya~lanrun diizenli olarak kar~tlanmas1 ihtiyacmm dogmas1,
• itikadi gori.i~lerin savunulmasr, yanl1~ di.i~i.ince akunlarmm ilim yolu ile engellenmeye ~ah~Ilmas1,
• Yonetirn ve yargr i~lerinde go rev alacak egitimli personele duyulan ihtiyacm artmasr.
Bi.iti.in bu gerek~elerle birlikte, medreselerin kur.ulmasmda diger ki.ilti.irlerle olan etkile~imin de tesiri olmu~tur. Diger yandan, geni~ bir cografyaya ya- ytlan ve ileri di.izeyde bilimsel ~~malarm yaptldtgr ortamda, orgi.in egitirn kurumlarmm ortaya ~tkmasuu dogal bir sonu~ olarak gormek gerekir.
1067 ytlmdan sonra islam a.Ieminde medreselerin ~ok luzh bir ~ekilde yaytl- d.tguu gori.iyoruz. Ci.ibeyr, VI. asuda Bagdat'ta 30, ~am'da 20, Musul'da 6'dan fazla medrese oldugunu sayler. El Nuaymi'nin bildirdigine gore, H. IX. as!I- da ~am'da degi~il< ilimlerin okutuldugu toplam 115 medrese bulunmaktadu (Pedersen, 53-54). Ortadogu'da ise medreseler, daha ~ok Selahaddin Eyyflbi ve Nureddin Zengi zamanmda geli~mi~tir.
Vakt.flarla desteldenen, resmi niteligi olan ve belirli bir program ~er~eve
sinde egitimin yapud.tgr Nizamiye Medresesi, ozellikle Sel~uklu ve Osmanll medreseleri i~in ornek olmu~tur. Bu nedenle Bagdat Nizamiye ,Medresesi ilk kurulan medrese olarak kabul edilir.
XI. asudan sonra islam a.Ieminde medreselerin ~ok luzh bir ~ekilde yaytldtg1 gori.ilur. Sel~uklu hi.iki.imdarlar1 Anadolu'da ba~ta Konya, Kayseri ve Sivas olmak iizere bir~ok ~ehirde medreseler in~a etmi~, bunlardan bir l.asrm gi.i- ni.imi.ize kadar ayakta kalabilmi~tir.
Medrese Programlart!lda Yer Alan ilimler ve Ogretim Usulleri
Kurulu~undan itibaren medrese egitirninin en onernli ama~larmdan biri de, insanlar1 dini konularda aydtnlatacak ve onlara rehberlik edecek imam, vaiz
ve miiftti gibi din gorevlilerinin yeti~tirilmesi olmu~tur. Bununla birlikte, yukanda medreselerin kurulmasmm nedenleri arasmda da belirttigimiz gibi, yonetim ve yargt hizmetlerini yerine getirecek kimselerin yeti~tirilmesi
de medreselerin egitim ama«;:lan arasmda onemli bir yere sahiptir. Bu ne- denle uygulanan programlarm, biitiin bu ama«;:lart ger«;:ekle~tirebilecek ozel- likte olmas1 gerekmi~tir.
Bu donemde, genel egitim ve din egitimi birbirinden ayn egitim alanlar1 ola- . rak goriilmemektedir. Ozellikle orgiin egitimdeki ama«;::arm ve programm be- lirlenmesinde dinin onemli tesiri vardlr. Bu nedenle medrese prograrnlarmda dini ilimlerin ozel bir agrrb.gt bulunmaktadlr. Bununla birlikte Matematik ve Fen ilimleri de programda klsmen yer almt~tlr. Orta«;:ag egitim kurumlarma balo.J.dlgmda dini bilimlerin agtrb..kl..t olmasmm bu c;agm karakteristik ozelli- gi oldugu goriiliir. Genel olarak medreseler de bu ozelligi ta~rr. Fen Bilimleri daha c;:ok hastane, rasathane veya ozel evlerde ogre~tir.
Medreselerdeki ogretim programlarmda yer alan ilimler, genel olarak maktmt-alet veya nakli-aklt ilimler olarak struflandlnlabilir. Makastt ya da nakli ilimler, asu ogretimi hedeflenen ve kaynagt vahye dayab. olan Tefsir, Hadis, FOOh gibi ilimlerdir. Aletya da aklt ilimler ise mekastt ilimlerinin og- renilebilmesi ve anla~uabilmesi ic;in gerekli olan Arapc;a, Mantlk gibi ilim- lerdir. Matematik ve Fen ilimleri de bu gruba girmektedir.
Medreselerde ilk donemlerden itibaren ders i~lenmesi ustilii, miiderrisin ders anlatmas1 (takrir) esasma dayartmaktadlr. Bununla birlikte ezber, irnla, soru-cevap ve tarh~ma usUllerirle de yer ver~tir (Dag I Oymen, 1974;
Uzunc;:ar~ili, 1988). Derslerin takibirlde, islam diinyasmda ilim dill olarak benimsenen Arap«;:a ile yaztlmt~ kitaplar ve bunlarm ~erhlerinin onemli bir yeri bulunmaktadtr. Okutulan dersler a~agt dereceli medreselerde derli-top- lu ve muhtasar, yiiksek dereceli medreselerde ise ayrmtili olarak i~lenmek
tedir. Mesela Kelam dersirlde ba~langt«;:ta Ha~iye-i Tecrid adb. eseri okuyan talebe, daha sonraki medreselerde ayru dersle ilgili olarak Tevill ve Mevakll
$erhlerini okurdu. Bazen de ayru kitabm farkb. boliimleri konularma gore farkb. medreselerde okutulabilmekteydi.
Stbyan mekteplerindeki ilkogretimden sorua ba~layan medrese egitimi, orta ve yiiksek dereceleri kapsamaktadlr. Ozellikle Anadolu Selc;:uklularmdan iti- baren, genel medreselerirl yanmda Ttp, Hadis ve Krraat alanlarmda ihtisas medreseleri de kurulmu~tur.
30
I
'Din 'E§itimiOsman[, Medreseleri
ilk
Osmanh medresesi iznik'te kurulmu~tur. Fatih donemine (1451-1481) kadar kurulan ilk donem Osmanh medreseleri, daha once Anadolu'da kuru- Ian medreselerin devarru olarak kabul edilebilir. Fatih doneminden itibaren Osmanhlarda medrese tesis faaliyeti yeni bir luz kazaruru~ ve Sahn-z Seman adl ile donemin en bi.iyiik medreseleri in~a edilmi~tir. Yi.iksek tahsil ic;:in ku- rulan sekiz medresenin yam sua, bunlara talebe yet~tirecek aynca sekiz medrese (Muszla-i Sahn veya Tetimme) daha kurulmu~tur. Osmanhlardageni~ c;:aph bir diger medrese kurma faaliyeti Kantini devrinde (1520-1566) Siileymaniye Medreseleri'nin kurulmas1 ile gerc;:ekle~mi~tir. Medreselerin kurulmas1 sonraki yillarda da devam etmi~tir (Y~uboglu, 2006).
Osmanhlarda medreselerin ve dersleri akutan mi.iderrislerin merkezde bag- h olduklar1 kururn, $eyhulislamlzk (Me~ihat) kurumudur. Ancak medrese- lerin Me~ihat'a bagh olmalan, bu kurumun egitim, adalet ve din hizmet- lerinde gorevli kimseler tarafmdan yerine getirilen memuriyetin ad1 olan
"ilmiye" zi.imresinin temsil makarru olmasmdan kaynaklanmaktadu. Bunun
d1~mda medreseler, valaflara bagh olarak kurulduklan ic;:in idareleri, talebe kabuli.i, mi.iderris atamalar1 ve masraflarmm kar~Ilanmas1 da val<fin kurulu~
~artlarma (vakfiye) bagh olarak yapilnu~tu.
Medrese tahsilini tamarnlayan talebeye, icazet .verilmektedir. icazet, islam di.inyasmda IX. asudan beri var alan, mezuniyetin yan1 sua "ogretme ruhsati"nm da verildigini ifade eden bir belgedir. Kurum adma degil, dersi akutan mi.iderrisin kendi adma ve bizzat kendi onayt ile verilen bu belgede, hoca ve talebenin adlar1, ogretim izninin verildigi ilimler ve kitaplar ile bir silsile halinde, icazet veren hocarun ilmi aldlg1 ilimlerin isimleri yazilidu (Baltac1, 2005).
Osmanh medreselerinde uygulanan program, ogretilen konular ac;:ISmdan daha onceki medrese programlarmdan c;:ok farkh degildir. Medrese prog- rarnlarmda ba~ta Arapc;:a olmak i.izere Tefsir, Hadis, FJ..kill, Kelam gibi din ilimleri yarunda matematik ve fen bilimleri de yer almt~tlr. Medreselerden mezun olanlar, mi.iderris veya stbyan mektebi mua)limi olarak egitim faali- yetlerinde ya da imam-hatip, vaiz ve mi.ifti.i olaral< din hizmetlerinde gorev
alffil~lardu. Medrese mezunlarmm en onemli gorev alanlarmdan bir digeri de kadillktu. Hukuk alarunda gorev yapan kadllarm yeti~tirilmesi gorevi ta- mamen medreseye aittir.
Medreseden mezun olan talebeler "Matlab" ad.t verilen deftere isimlerini kaydettirir ve atanmak i<;:in srra beklerlerdi. Mii.lazemet ad.t verile~ bu uswe gore, bekledikleri siire boyunca gorevleri ile ilgili staj yaparlard.t. Daha sanra srras1 gelenler, once a~ag1 dereceli medreselere atarur, zamanla terfi ederek daha ileri seviyede egitim yapan medreselerde go rev yaparlard.t.
Medresede ders akutmakla gorevli alan hacaya Mii.derris denir. Muid, miiderrisin akuttugu dersi tekrarlayan gorevlidir. Dani~mend veya Suhte, medrese talebeleri arasmda belirli ogrenirn basamaklarll'U gec;:mi~, yeti~mi~
tale be anlammda kullarulan bir tabirdir. Medresede ogrenirn goren ogrenci- lere talebe-i ulum da denilmektedir. Dersiam ise, halka da ac;:lk alan dersleri veren gorevlilere verilen isirndir (Baltac1, 2005).
Osmanh medrese sistemi XVI. asrrdan itibaren bazulmaya ba~lanu~trr.
Bazulmadan kas1t, Osmanluarda ve genel anlamda islam diinyasmda bilim- sel verimlilikteki azalma, diinyada meydana gelen geli~meler kar~1smdaki
yetersizliktir. Ancak egitim alanmdaki gerilemenin tek ba~ma gerc;:ekle~
medigi ve taplumsal yaplYl alu~turan unsularm birlerinden etkilendigi de unutulmamal1drr. Medrese sisteminin bazulmaya ba~lad~g1 XVI. asrr, ayru zamanda Osmanh taplumunda idari ve ekanamik alanlarda da aksakllkla- rm ba~lad.tg1 donemdir. Aynca ilm1 duraklama ya da eski tempanun giderek ruz1n1 kaybetmesi, sadece Osmanh ic;:in degil, islam diinyas1n1n tamarru ic;:in soz kanusudur.
Osmanh Devleti'nde temel egitirn-ogretim kurumlar1 alan medreselerdeki ilm1 faaliyetlerin zaylllamas1 ve gerilemesinin sebepleri iki grupta taplana- bilir:
Medreselerdeki egitirn ve ilim anlaYI~lnln geli~meye ve iiretken al- maya kapall hale gelerek hedefin, mevcut bilgilerin belirli kaynak- lardan ogrenilip aktarumaya donii~mesi.
• Rii~vet ve iltimasla, ilmi yeterlilige sahip almayanlara gorev veril- mesi ve egitim-ogretimde belirli kurallara uyulmamas1.
ilk
sebep, egitim ve ilim anlayt~l ile ilgilidir. Yukar1da da belirttigirniz gibi, islam diinyasmda tecriibe ve dii~iinceye dayall bilimlere alan ilgi azalm1~, egitim ve ilim alanlarmda belirli esaslarm d.t~ma c;:lkllmamas1 gerektigi bi-<;:irninde bir anlaYl~ yaygmla~rru~trr. Bu anlaYl~· siirekli geli~en ve degi~en
hayatm getirdigi sarunlara yeterli c;:oziimlerin bulunrnas1n1 engellemi~tir.
32
I
'Din 'EgitimiDiger taraftan, Bab'da luzla artan bilimsel geli~meler, Osmanh Devleti'nin bin;:ok alanda problemlerle kar~Ila~masma da neden olmu~tur.
ikinci sebep ise daha ~ok, medreselerin te~kilat1 ve egitimin idaresi ile ilgili sorunlar1 i~ermektedir. Miiderrislik, kadillk ve din gorevliligi gibi hizmet alanlarmda yeterli niteliklere sahip olmayanlarm gorev almalart birtilklm aksakhklara neden olmu~tur. Bu arada, Osmarili Devleti'nin Bab'daki geli~
meler kar~tsmda geri kalmas1, kar~!la~Ilan problemlerin ~oziimii i<;:in yollar aranmasmi gerekli kuffil~tlr. Nitekim XVIII. asrrdan itibaren artan bu c;:o- ziim arayt~lan neticesinde daha c;:ok idare, askerlik ve ekonomi alanlarm- da yap!lan yenilikler one c;:Ikffil~trr. Egitim alarundaki yeniliklere ise ancak Tanzimat doneminde ba~lanabilmi~tir.
E. Tanzimat Doneminden Sonra Din Egitimi yahl?malart
1839 y!lmda Tanzimat Fermam'nm ilarundan II. Abdillhamit'in tahta ge~ti
gi 1876 y!lma kadar ge<;:en 37 yillll< zamaru kapsayan Tanzimat donemi, di- ger alanlarda oldugu gibi, din egitimi tarihi ac;:tsmdan da onemli bir doniim noktastdrr. Bu donemde geleneksel egitim olarak tarumlanabilecek med- rese tarz1 egitim bir yana brrakllarak, yeni bir egitim sistemi kurulmu~tur.
Yeni a~J.lan mektepler i~in hazrrlanan programlarda din derslerine de yer
verilmi~tir. Medrese programlarmda din ilimlerinin agrrWcta oldugundan
bahsetmi~til<. Mektepler ic;:in hazrrlanan programlarda ise bu agiilik azal-
ffil~, diger derslere ayrJ.lan siire daha fazla olmu~tur. Aynca, medreselerin idaresinde, ayrli zamanda dini temsil makaffil olan $eyhulislamltk soz sa- hibi iken, yeni mektepler Maarif Nezareti'ne baglanm~br. Bu geli~meler
sonunda, egitim sisteminin dini anlayt~a dayand1g1 medreselerde yapJ.lan
"dini egitim"den, din derslerine diger dersler gibi programda belirli bir yerin verildigi "din egitirni" uygulamasma ge~ilmi~tir.
Tanzimat doneminde bir yandan yeni egitim sistemi kurulurken, bir ta- raftan da geleneksel egitim kurumlar1 olari medreseler varlJ.ldarmi siirdiir-
mii~tiir. Boylece egitim faaliyetlerinde amac;: birligi ac;:tsmdan sakmcali bir
· durum ortaya c;:Ikffil~trr. Tanzimat doneminde egitim sahasmdaki yenilik- lere paralel olarak yapJ.lan hukuk ve devlet idaresi alanlarmdaki degi~iklik
ler, medreselerin ama~larmi ve etkinlik alanlarrm da degi~tirmi~tir. Yeni ve Babh orneklere uygun olarak yapJ.lan bu diizenlemeler kar~1smda medre- senin hukuld agrrhgmm azalmas1, bu kurumun faaliyet alanrm din egitimi vermek ve din gorevlisi yeti~tirmek olarak smrrlandtrffil~tlr.
Tanzimat ve sonrasmdald din egitimi hakkmda bilgi verirken bu kurumlan ayn ba~W<lar altmda ele almak uygun olacaktlr.
Medreseler ve Din Egitimi
Tanzimat doneminde medreselerde din egitimi ac;rsmdan herhangi bir degi-
~iklik soz konusu olmarm~trr. Egitim alanmda yeni bir sisteme gec;ildigi i<;in, medrese te~kilatr ve prograrnlarmda herhangi bir yenilik de yaprlmamr~tlr.
Ayru durum 1876-1908 yillarrm kapsayan II. Abdiilharnit donemi ic;in de ge- c;erlidir (Zengin, 2009). Bununla birlikte her iki donemde de medreselerdeki egitimin yetersiz yonlerinin giderilmesi konusu, ba~ta medrese mensuplarr olmak iizere, c;e~itli kesimler tarafmdan dile getii:ilmi~tir. Artan talepler ve onerilen c;oziim yollanrun tartr~Ilmasmdan sonra medreselerin yeniden dii- zenlenmeleri (rslahr) ancak 1908 ylimdan sonra II. Me~rutiyet doneminde
gerc;elde~tirilmi~tir (Zengin, 2002).
II. Me~n1tiyet doneminde medreselerin rslahr konusunda dort c;al.r~ma yaprl-
rru~trr. Bunlardan ilki 27 $ubat 1910 tarihinde hazrrlanan Medaris-i j[miye Nizamnamesidir. Bu diizenleme ile medreselerin 12 yillrk ogre tim siiresini kapsamasr planlanrru~trr. Ancak medreselerle ilgili asrl kapsamh diizenle- me, 30 Eyliil 1914 'tarihinde hazrrlanan lslah-z Medaris Nizamnamesi ile
gerc;ekle~tirilmi~, 1917 yllindald diizenlemelerle mevcut yap1 korunarak, kiic;iil< baz1 degi~iklikler yaprlm1~tlr.
1914 ylimdaki diizenleme ile istanbul'dald medreselerden bir k1sm1 Daru'l- Hilafeti'l-Aliyye Medresesi adlyla tek c;atr altmda birle~tirilmi~tir. Bu c;ali~ma
ile medreseler, yeni ac;rlan mekteplere benzer ~ekilde ogretim basamaldarl- na, aynca her basamak da sJ.IUflara ayrrlrru~trr. Buna gore orta ogretim, her biri 4 s1ruftan olu~an 1. ve 2. k1sunlar olarak ikiye ayrrlm1~, bunun da iizerin- de 4 yilllk yiil<sekogretime yer verilrni~tir. Aynca, 1915 yllinda Medresetii.'l- Mutehasszstn ad1yla, uzmanllk egitirninin yaprld1g1 2 yil siireli yeni bir ku- rum ac;rlrru~trr. Boylece medrese egitiminin, uzmanllk egitimi de dah.il, en c;ok 12 yrl olmasr planlanmr~trr.
Medreselerin yeniden yaprlanmasr srrasmda iizerinde durulan onemli di- ger bir husus da prograrnlarm, mekteplere benzer bic;imde yeniden diizen- lenmesi olmu~tur. Yeni ders prograrnlarr birc;ok yonden eskisinden farkh ozellikler ta~rmaktadlr. Daha once medreselerde okutulmayan Bat! dilleri, Tiirkc;e, Farsc;a, Bed en Egitimi, Resim derslerinin yaru srra, Tanzimat'tan iti- baren c;e~itH seviyelerdeki mekteplerde okutulan bazr derslerin de programa almdlklarr goriilmektedir.
34
I
'Din 'EgitimiOrta dereceli med.reselerde, soziini.i ettigimiz derslerle birlikte Arapc;:a, Tefsir, Hadis, Kelam, FOOh, islam Tarihi gibi meslek derslerine, Matematik ve Fen derslerine; aynca Tarih ve Cografya gibi kiiltiir derslerine de yer veril-
mi~tir. Boylece, din gorevlisi olarak tayin edilecek mezunlarm hem mesleki bilgi hem de genel ki.ilti.ir bakurundan dona.runili olmalar1 hedeflenmi~tir.
Yi.iksek dereceli ve ihtisas med.reselerinde ise Arapc;:a ve din ilirnlerine agrr- hl< verilmelde birlikte, bunlarm yanmda yabanc1 dil, Felsefe, Egitim (ilm-i Terbiye) ve Sosyoloji (ilm-i ic;:tima) derslerine de yer verilmi~tir.
Med.reselerde yapuan yenililderin temel amac1, genel egitim konusunda di- ger mekteplere alternatif olu~turmak degil, toplumda ihtiyac;: duyulan hem mesleki alan bilgisi hem de genel ki.iltiir ac;:1smdan dona.runili ve nitelikli din gorevlilerinin yeti~tirilmesi olmu~tur. Bu amac;:la yapuan c;:ah~malar sadece istanbul ile srrurh kalmarru~. az saYJ.da da olsa benzer yap1daki med.reseler Anadolu'da da ac;:tlrm~trr.
II. Me~rutiyet Doneminde yul<ar1da bahsettigimiz genel med.reselerle ilgi- li di.izenlemelerin yanmda, 1912 ytlmda Medreset:U'l-Vaiztn, 1913 ytlmda da Medreset:U'l-Eimme ve'l-Huteba adlar1 ile ayn med.reseler de ac;:tlml~trr.
Darii'l-Hilafeti'l-Aliyye Med.resesi aduu alan gene! med.resenin ogretim prograrru, mesleki egitim ile birlilcte genel ki.iltiir derslerini de ic;:erirken, bu medreselerde vaiz, imam-hatip ve muezzin gibi dogrudan din hizmetleri ile ilgili personelin yeti~tirilmesi ya da kal.itiye edilmesi amac1 ile meslek dersle- rine digerlerinden daha fazla yer verilmi~tir. Her ne kadar Darii!l-Hilafeti'l- Aliyye Medresesi mezunlarma da din hizmetleri alanmda gorev verilmek- te ise de, din gorevlileri ic;:in mi.istakil med.reselerin kurulmas1, daha once ornegi olmayan, bu doneme ozgi.i bir geli~medir. Medreset:U'l-Vaiztn ile·
Medreset:U'l-Eimme ve'l-Huteba 1919 ytlmda Medreset:U'[-jr~ad ad! ile bir-
le~tirilmi~tir.
Med.reselerin di.izenlenmesi ile ilgili diger bir <;:al1~ma da Kurtulu~ Sava~1'run
devam ettigi srrada Tiirkiye Bi.iyi.ik Millet Meclisi (TBMM) tarafmdan yapu-
ffil~trr. 8 May1s 1921 ytlmda hazrrlanan Medaris-i j[miye Nizamnamesi'nin amac1, ~iddetle ihtiyac;: duyulan din gorevlilerinin yeti~tirilmesidir.
Nizamnamede, oncelikle 1914 ytlmda istanbul'da kurulan Darii'l-Hilafe Medresesi modelinin Anadolu'da TBMM Hi.ikiimetinin kontroliindeki yer- lerde geli~tirilmesi pl_anlanmi~; ancak bu modelin yayglnla~trrllmas1 ozellil<- le mali imkanstzhklar yi.izi.inden miimkiin olamad!gmdan, diger med.resele- rin belirli bir intizama sokularak ihtiyacm kar~uanmas1 yoluna gidilmi~tir.
Mektepler ve Din Egitimi
Tanzimat doneminde yeni kurulan egitim sistemi i<;erisinde mekteple- rin kurulmas1 ve yaygmla~tm.lmasma 6nem verildiginden bahsedilmi~ti.
ilk,
orta ve yiiksek derecelerde kurulan mekteplerde din derslerine de yerverilmi~tir. Bunlardan il.l<ogretime aynlan s1byan mektepleri, daha 6nce- ki donemlerde de <;ocuklara ilk dini bilgilerin verildigi yerler olmu~tur. II.
Mahmut tarafmda~J 1824 ylimda ilan edilen fermanda, ilkogretim <;agmdaki
<;oculdarm mektebe devam etmeyerek <;ab~tmlmalarmm, temel niteliginde- ki bilgilerden mahrum kalmalarma neden olacagmdan ve cahilligin zarar- larmdan bahsedilerek, mektebe devam etmelerinin saglanmas1 istenmekte- dir. Tanzimat doneminde de ayru hassasiyet devam etmi~, bu mekteplerde okuma-yazma 6gretimi ile birlikte Kur'an okuma ve temel dini bilgilerin 6gretim,i de yaplirm~trr (Zengin, 2004).
Orta dereceli mektepler olan rii~tiyelerde din derslerine yer verilirken, ida- dilerde ise ancal< Tanzimat'tan sonra yer verilebilmi~tir. Yme 6zellikle II.
Abdiilhamit doneminden itibaren, mekteplere 6gretmen yeti~tirmek iizere kurulan Darii.lmuallimat (I<Iz Ogretmen Okulu) ve Darulmuallimin (Erkel<
Ogretmen Okulu) programmda da din derslerine yer verilmi~tir.
Mekteplerin egitim prograrnlarmda, Ulfun-1 Diniye, Malumat-1 Diniye, .Akaid ve ilmihal adlar1yla yer alan din dersleri i<;erisinde inan<;, ibadet ve ahlak konularma yer verilmi~tir. Programlarm daha <;ok konu merkezli ol- dugu, belirli bilgilerin kazandmlmasmm ba~hca hedef oldugu goriilmek- tedir. Programlarda din egitirni ile ilgili olaral<, bu derslerin dt~mda ayn- ca Kur'an okuma, Tecvit ve Ah.lak dersleri de yer almt~tJ.r. Din dersleri ilk yillarda ilmihallerden okutulmu~ ise de sonralart ayn ders kitaplar1 hazrr-
lanmi~tir. Ogretimde, 6zellikle ezber ve soru-cevap y6ntemlerine yer veril-
mi~tir. Din dersleri i<;in, giiniimiizde oldugu gibi alan 6gretmenleri yeti~ti
rilememi~, dersler genellikle medrese 6greriimi gormii~ ki~iler tarafmdan
okutulmu~tur.
II. Abdiilhamit donemi, yeni egitim kurumlaruun iill<e sathma yaygmla~tl
nlaral< egitim imkanlarmdan herkesin yararlandmlmaya <;ab~umas1 ve mo- dern egitimin kokle~mesi a<;Ismdan 6zel bir 6nem ta~Ir. Ayru durum, din egitimi a<;Ismdan da ge<;erlidir. 1876 ylimda hazrrlanan ilk anayasa (Kanun-1 Esasi) i<;erisinde egitimle ilgili esaslara da yer verilmi~tir. Buna gore, yasal diizenlemelere uygun olmak ~artJ.yla egitim-6gretimin serbest oldugu, mek-
36
I
'Din 'Egilimiteplerin devletin sorumlulugu altrnda oldugu belirtilerek, ilkogretim biitiin
vatanda~lar i~in zorunlu hale getirilmi~tir. Din egitimi ile ilgili: olarak, fark- li dinlere mensup olanlann kendi dinlerinin inane;: esaslarma dair ogretim haklarmm.korunacagt esast getirilmi~tir. Bunun dt~mda II. Abdiilhamit do- neminde ilk ve orta dereceli mektepler ile .og.retmen okullarmda din dersle- rine aynlan sfue arttmlarak, yeni ders kitaplar1 hazrrlanmi~trr.
Bu donemde din egitimi alanmdaki onemli geli~melerden birisi de 1900 yt-
linda iinive.rsite (Dari.i.lfunfrn) i~erisinde Ulum-tAliye-iDiniye adtyla di~ bi- limleri ya da giiniimiizdeki adtyla ilahiyat Fakiiltesinin ku.rulmu~ olmastdrr.
Bu giri~im, medrese dJ~md.a a<;tlan ilk yiiksek dereceli din egitimi ku.rwnu olmast ve gliniimiizdeki ilahiyat fakiiltelerinin ba~langtct olmast a~tsmdan
onem ta~rr (Zengin, 2011).
Mezunlarmm din gorevlisi ve din dersleri og.retmenleri olarak gorevlendi- rilmeleri planlanan Ulum-1 Aliye-i Diniye $ubesi'nin ogretim siiresi 4 yt1 olarak belidenmi~tir. Programmda Arap~a, Tefsir, Hadis, Kelam, Ftloh gibi din ilimleri ile birlikte, daha once medrese prograrnlarmda hi~ yer alma- yan Dinler Tarihi (Tarih-i Edyan) ve islam Tarihi dersleri yanmda Felsefe, Ogreti.m Yontemleri (Usw-i Tedris) ve Franstzca gibi derslere de yer ve-
rilmi~tir. Bu kurwn, ~agm gerektirdigi bilimsel yeterliliklere ve donanrrna sahip, ufuk sahibi din gorevlilerinin yeti~tirilmesi a~Ismdan onernli bir gi-
ri~imdir. A.rtcak bu ku.rwn, yukartda bahsettigirniz 1914 ythndaki medrese tslah ~alt~malarmm ba~lamasmdan son.ra 1915 ytl.Inda kapanmi~trr.
Yaygm Din Egitimi
Yukartda soziini.i ettigirniz, orgiin egitim ku.rumlar1 olan mektep ve medre- seler yanmda, ozellikle carnilerde vaaz ve hutbeler araciligt ile yaptlan yay- gm din egitirni faaliyetleri de devam e~tir. Ozellikle cwna giinleri yaptlan bu etki.nlikler, din1 bilginin insanlara ula~trrtlmasmda onem ta~rrru~trr. Bu hizmetleri yapan imam ve hatipler medreselerden yeti~rni~lerdir. Mesleki yeterlilige sahip olmas1 gereken imam ve hatiplere, resmi olaral< atandtl<- larma dair beige olarak berat verilmi~tir.
ilk
defa 1870 ytl.Inda hazrrlanan Tevcih-i Cihat Nizamnamesi ile bu gorevlere atanacaklarm atanma esaslar1i~in beli.rli ku.rallar getir~tir.
Osmanlt doneminde hutbelerin. Arap~a okunmasx ve hutbelerde yer veri- len konularm birbiri.nin tekrart bi~iminde olmas1, insanlarm din1 konularda bilgilendirilmeleri a~tsmdan onemli bir irnkandan yararlanamamalan so-
nucunu dogurmu~tur (Zengin, 2008). Bu nedenle Cumhuriyet doneminde Tiirkc;:e hutbeler hazi.rlaruru~ ve okunmu~tur.
Yaygm din egitimi faaliyetlerinin yiiriitillmesinde meslek orgiitleri (ahilik) ve tasavvuf meslegi de belirli olc;:iide rol oynanu~ru. Tekke ve zaviyelerde tasavvufi ogretiler c;:erc;:evesinde ahlaki egitim yapJ..ldtgt gibi, esnaf birlil<leri olan Ahilerin tekkelerinde de meslek egitimi ile birlil<te ahlak egitimi ve-
rilmi~tir. Yme medrese talebelerinin, lie;: aylar (~uhllr-1 selase) olarak bili- nen zamanlarda iilkeye dagJ..larak halka hatim, teravih, vaaz gibi hizmetleri verdikleri cerr uygulamasmm da yaygm din egitimi faaliyeti olarak kabul edilmesi gerekir.
Sonne;:
islam Dini, inane;:, ibadet ve ahlak esaslar1 c;:erc;:evesinde insanlarm davrant~
larliU bi~imlend.irmeyi ama?anu~ru. Bir dinin temel esaslarmm bllirunesi, o dinin varllgm1 siirdiirebilmesinin teminatidi.r. Bu nedenle islam, egitime onem verrni~, bilgi sahibi olmayt iistiinliik nedeni saym1~ru. Bilgi bir deger olarak goriilmti~, bilginin elde edilmesi ve payla~llrriast te~vik edilmi~tir. Bu baglamda egitim, insanm yaratic1sma ve c;:evresindekilere kar~1 sorumluluk- larrm yerine getirebilmesi ic;:in ihmal edilemeyecek bir gorev alaru olarak kabul edilmi~tir.
ilk
vahyin gelmesi ile teblig ve egitim c;:all~malart da ba~larru~ru. Bu donem- deki egitim Mekke ve Medine donemlerinde farkWa~1r. Mekke doneminde daha c;:ok evlerde yapJ..lan egitim, Medine doneminde mescit merkezlidir.Suffa hem barmma hem de egitim mekaru olmu~tur. Bu donemde yeti~
kinlerin oldugu kadar c;:ocuklarm egitimi de onemsenmi~tir. Egitim sadece belirli mekanlarda degil her ortamda yapillru~ru.
ilk
zamanlarda mescit onemli bir egitim merkezi olmu~tur. Ancak mescitler ayru zamanda bir ibadet mekaru da oldugu ic;:in, egitim faaliyetleri zaman zaman ibadet edenlerin rahatsLZ olmalarma neden olab~ti.r. Saytlar1 ar- tan talebelerin gerekli ihtiyac;:larmm kar~uanmas1, yanll~ dii~iince akunlart- nm geli~mesinin engellenmesi ve devlet idaresinde gorev alacak insanlara duyulan ihtiyac;:lar,.daha diizenli ve rahat bir egitim ic;:in miistakil egitim ku- rurnlart olan medreselerin ortaya c;:lkmasma zemin hazi.rlarni~ru.Medreseler, as1rlar boyunca islam diinyasmda din ilimlerinin tahsil edildi- gi egitim merkezleri olmu~tur. Orta ve yiiksek dereceli egitirnin yapJ..ldlgt
38
I
Vin 'J39itimimedreseler, orgiin egitim kururnlan olarak yeti~mi~ nitelikli insan giiciiniin temel kaynag1 olmu~tur. Ozellikle Osmanb. Devleti'nde hukuk sisteminin de dine daya.l.l olmas1 medresenin hukuk egitimi yoniinii on plana c;:tkarrru~tlr.
Bu itibarla medrese mezunlarllll.I1 istihdam alanlar1 arasmda kadillk ba~ta
olmak iizere din gorevliligi ve ogretim hizmetleri geJmektedir.
Tanzimat doneminde geleneksel egitim kururnlar1 olan medreselerin yanm- da yeni bir sisteme ve anlaYI~a bagh olarak mektepler de ac;:l1ml~tlr. Egitim sistemindeki bu yeniligi, geleneksel olanm tamamen yok edilmesi c;:abas1 olarak degil; hayatta kalabilmek ve kurtulu~ ic;:in yapuan bir hamle olarak degerlendirmek daha saghkh olacaktlr. Tanzimat yillarmda ilkogretim ku- rumlarmm yanmda, ozellikle orta ve yiiksek derecelerde ac;:uan mekteplerde de din egitimine yer verilmi~tir. Yiiksek din egitimi alanmda medrese
ru-
~mda Dari.ilfuntin'da Ultim-1 Aliye-i Diniye $ubesi kurulmu~tur. Geleneksel egitim kururnlar1 olan medreselerdeki egitimin yenile~tirilrnesi ise II.
Me~rutiyet'te gerc;:ekle~tirilmi~, aynca din hizmetleri alanmdaki gorevlilerin ozel olaral< yeti~tirilecegi kururnlar tesis edilmi~tir. Osmanb. Devleti'nin son donemlerinde orta ve yiiksek dereceli din egitimi kurumlarmda yapuan dii- zeruemeler, Curnhuriyet doneminde bu alanda yapuan faaliyetlere de zemin
haurlarru~ ve ornek te~kil etmi~tir.
Kaynak~a
BALTACI, C. (2005). XV-XVI. Yuzytllarda Osmanlz Medreseleri I-II, istanbul.
f;.AGATAY, N. (1982). islam Oncesi Arap Tarihi ve Cahiliye c;agt, Ankara.
f;.ELEBi, A. (1983). islam'da Egitim Ogretim Tarihi, (9ev. Ali Yardrm), istanbul.
DAG, M.- Oymen, H. R. (1974). islam Egitim Tarihi, Ankara.
DEMiRCi, M. (1996). Beytii'l Hikme, istanbul.
GOZOTOK, ~· (2002). ilk Donem islam Egitim Tarihi, Ankara.
HiTTi, P. I<. (1989). Siyasi ve Kultiirel islam Tarihi I, (<;:ev. Salih Tug), istanbul.
iBN-i HALDUN. (1988). Mukaddime II, (<;:ev: Z. Kadiri Ugan), istanbul.
PEDERSEN,]. (1960). "Mescit': islam Ansiklopedisi VII, istanbul: MEB, s.
1-71.
SOYLEMEZ, M. M. "islam'm Erken Doneminde Egitim ve Ogretim Faaliyetleri': Dini Ara~ttrmalar V, Sayt: 13, s. 58-59.
TEKELi, S. ve ark. (1999). Bilim Tarihine Gir4, Ankara.
UZUN<:;.AR~ILI,
i.
H. {1988). Osmanlt Devletinin ilmiye Te~kilatz, Ankara.YAKlJBOGLU, I<. {2006). Osmanlz MedreseEgitimi ve Felsejesi, istanbul.
ZEN GiN, Z. S. (2002). II. Me~rutiyette Medreseler ve Dir.z Egitimi, Ankara.
ZENGiN, Z. S. {2004). Tanzimat Donemi Osmanlt Orgun Egitim Kurumlarmda Din Egitimi ve Ogretimi (1839-1876), istanbul.
ZEN GiN, Z. S. (2008). "Osmanhlar Doneminde Yaygm Din Egitimi Faaliyeti Olarak Hutbeler': c;.Tl. Sosyal Bilimler Enstitiisii Dergisi XVII, Sayt: 1, s. 379-398.
ZEN GiN, Z. S. (2009).IJ. Abdiilhamit Donemi Orgiin Egitim Kurumlarmda Din Egitimi ve Ogretimi, istanbul.
ZENGiN, Z. S. {2011). Medreseden Darulfonuna Turkiye'de Yiiksek Din Egitimi, istanbul.
