&yt[ GAZİ ÜNİVERSİTESİ

&yt[

GAZİ

ÜNİVERSİTESİ

PROF. DR. EROL GÜNGÖR'ÜN ANISINA

Sosyal-Kültürel-Siyasal-Ekonomik-Dinsel

TÜRKİYE'DE DEGişiM

SEMPOZYUMU

GAZi ÜNiVERSiTESi REKTÖRLÜGÜ Ankara-2010

EROL GÜNGÖR'ÜN KELAMİ SAHADA ESTETİK YAPI ORGANİZASYONU ADLI ESERİ ÜZERİNE

Yrd. Doç. Dr. Serdar SAGLAM*

Bu tebliğ metni Erol Güngör'ün "Tecrübi Psikoloji" alanında yapmış olduğu

"Kelam, (Ver bal) Yapılarda Estetik Organizasyonu" adıyla önce İstanbul Üniversitesi Tecrübi Psikoloji Çalışmalarında, daha sonra da "Kelami Sahada Estetik Yapı Organizasyonu" adıyla Ötüken Yayınlarında neşredilen doktora tezi üzerinedir. Erol Güngör bu tezi 1965 yılında hocası Mümtaz Turhan yönetiminde

gerçeldeştirmiştir (Alptekin, 2008, s. 428). Erol Güngör'ün pür akademik çalışması

olan bu eser onun en az tanınan ve üzerinde durulan eserleri arasındadır. 1999

yılında yayınlanan bu çalışma diğer kitaplarının aksine hala ilk baskıda durmaktadır.

Erol Güngör, sanat eserleri üzerinde o güne kadar yapılan çalışmaların daha ziyade felsefenin konusu olarak telakki edilmiş ve estetik çalışmaların hep o saha içinde ele alınmış olduğundan bahsediyor. Sanata ilmi metotların tatbik edilmeyişi

veya edilemeyişi onun adeta ilim dışında, objektif bakımdan tetkiki kabil olmayan bir davranış dünyası olarak telakki edilmesine sebep olmuştur (Güngör, 1999, s. 7).

Bir sanat eseri, her şeyden evvel birtakım tenbilı unsurlarının manalı bir bütün halinde organize olması ve organizasyonun bizde belirli teessüri (affectif- duygulu) reaksiyonlara yol açması demektir (Güngör, 1999, s. 8-9).

Ona göre estetik organizasyonun ilk vasfı unsurlar arasında önem sırasına

göre bir mertebe takip etmesidir. Organizasyonun ikinci ve daha önemli yanı da bu unsurlar ve kompleksler arasındald münasebetin mahiyetidir. Burada Erol Güngör organizasyon kavramının ilıtiva ettiği bu ikinci yönü ile ilgilenmektedir.

Araştırmanın gayesi kelami sahadaki estetik yaratmalarda yapı

organizasyonunun dayandığı prensip veya prensipleri bulmaktır (Güngör, 1999, s. 8- 9).

Erol Güngör bu araştırmasında estetik organizasyonu meydana getiren esas

değişken olarak "kontrast'', yani "zıtlık" prensibini kullanmaktadır. Bunun sebebini de varsayımda ileri sürülenleri en bariz şekilde temsil etmesine dayandırmaktadır

(Güngör 1999, s. 21).

' Hacettepe Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Sosyoloji Bölümü.

Tiirkiye'de Değişim Sempozyıımıı

Mizah Sitüasyonlarında Yapı Organizasyonu

Erol Güngör öncelikle araştırmadaki belli başlı kavramları sıralarken nükte (wit, esprit), mizah (humor), komik (comic) ve fıkra Goke) gibi tabirlerin çok defa birbirlerinin yerine geçecek şekilde kullanılmakta olduğundan söz etmektedir. Nükte ve fıkranın yapısı üzerinde birbirinden farklı görüşler ortaya atılmakla beraber hepsinde de müşterek olan sitüasyonun haz verici bir mahiyeti olduğu hakkında

verilen hüküm ve gülme reaksiyonunun meydana gelmesidir (Güngör, 1999, s. 23).

Güngör; nükte, fıkra ve komik'i mizah mefhumu içinde ele alarak şöyle bir tarif etmektedir: Birtalam hareki (hareketli) ve kelami unsurların gülme reaksiyonu

uyandıracak şekilde manalı bir organizasyona kavuşması (Güngör, 1999, s. 24).

Güngör, eserinde mizahın sadece kelami örnekleri üzerinde durmuş ve

bunları temsil etmek üzere fıkrayı seçmiştir. Ona göre fıkra, nüktenin en bariz bir

şekilde ortaya çıktığı bir kelamı yapı olduğu gibi kültür farklılaşmalarından en az etkilenen olan mizah formudur.

Erol Güngör bir fıkranın iki lasmı olduğundan söz etmektedir. Bu iki kısım

onun ifadesine göre; 1) Sitüasyonun tasvirini veren veya nükteyi hazırlayan birinci

kısım, 2) Bu yarım sitüasyonu tamamlayan asıl nükte kısmı. Problem ise, bu yarım kalmış sitüasyonun tamamlanmasındaki esas prensibi, yani birinci safha ile ikinci safha arasındaki münasebeti bulmaktır (Güngör, 1999, s. 24).

Fıkrayı hazırlayan ilk lasım, ikinci kısımda "aşina olunan ve tahmin edilebilen" bir sonla neticelenirse nükte gerçekleşmez. Nüktede hoş intiba bırakan

ve gülme tepkisi beklenmeyen, umulmayan şeylerdir (Güngör, 1999, s. 24- 25).

Fıkralarla Yapılan Tamanılama Tecrübeleri

Bu çalışmada fıkradaki yapı organizasyonunun temel prensibinin ne olduğu

sorusunun cevabı aranmış ve bu organizasyonun "zıtlık veya sürpriz"e dayandığı varsayımından hareket edilmiştir.

Çalışma için seçilen fıkraların kelime oyunlarına dayanmayan, daha evrensel, mahalll ve özel bilgiler gerektirmeyen tarzda olmasına dikkat edilmiştir. Bunun için on adet fıkra belirlenmiştir. Bunların seçilmesinde göz önünde tutulan başlıca kıstaslar şu şekildedir: Kavranılmasında güçlük çıkarabilecek özellikler ihtiva etmeyecek kadar açık olması, basmakalıp cevapları gerektirmeyecek alışılagelmiş temaları işlememesi ve yerli kültürde emsaline çok rastlanan fıkralar olmaması.

Prof. Dr. Erol Giingör'iin Anısına

Bu on fıkranın tespitinden soma fıkrayı hazırlayan ilk kısım ile nükteyi

taşıyan son cümle yahut kısım birbirinden ayrılarak her fıkra yarım bırakılmıştır. Bu

çalışmada denek olarak faydalanılacak olan üniversite öğrencilerinden yarım bırakılan fıkraları tamamlamaları istenmiştir.

Her fıkra için alternatif 5 şık hazırlanmıştır. Bunlardan biri fıkranın hakiki neticesi, diğer biri de yine zıtlık yaratacak tarzda hazırlanmış şık ve geriye kalan üç seçenek de herhangi bir zıtlık veya sürpriz yaratmayan sıradan tercihlerdir.

Öğrencilerden bir veya daha fazla seçeneği işaretlemeleri istenmiştir. İkinci bir nükte alternatifi verilmesinin sebebi fıkranın cevabının değil, nükte prensibinin

aramnasından ileri gelmektedir. Eğer hipotez doğru ise fıkranın hakiki cevabı ile birlikte bu alternatif de uygun netice olarak seçilecek, yani nüktenin şekli değişse

dahi prensip aynı kalacaktır (Güngör, 1999, s. 27).

Araştırmada İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesinin muhtelif şubelerinde okuyan 120 öğrenciye anket uygulanmıştır. Anket sonuçları çözümlendiğinde 1200 denekten alınan 2400 cevaptan yedi tanesi hariç, diğerleri her fıkrada iki sürprizli

cevabı bulmuştur. Bu durumda sonuçların varsayımı destekler mahiyette çıktığı görülmüştür (Güngör, 1999, s. 33).

Erol Güngör'ün kendi ifadesine göre, "araştırmanın gayesi fıkranın bizi niçin

güldürdüğünü veya mizahın ne olduğunu bulmak değildir. Zıtlık veya sürpriz yaratan her durum veya kelami organizasyon bizde gülme reaksiyonu veya haz

uyandırmamaktadır. Binaenaleyh böyle bir prensibi bulmakla fıkrayı tamamen izah

ettiğimizi ifade etmek doğru olmaz. Fıkranın (obje) insanda (suje) gülme reaksiyonu

uyandırması araştırmada ele alınmayan daha başka faktörlere de ihtiyaç gösteriyor.

Fakat bu faktörler ne olursa olsun araştırmada ve fıkradaki tenbih unsurlarının kendi

aralarında meydana gelen organizasyon, zıtlık veya sürpriz (beklenmedik netice)

şeklinde tecelli etmektedir (Güngör, 1999, s. 34).

Hikaye ve Romanda Yapı Organizasyonu

Erol Güngör, çalışmasının ikinci kısmında aynı metodu hikaye ve roman üzerinde de uygulamak niyetindedir. Ona göre, nükte ve komik üzerine yapılan araştırmalarla fıkradaki organizasyon kısmen ortaya çıkarılmakla beraber, hikaye ve roman üzerinde o güne kadar hiçbir araştırma yapılmış değildir. Hikayede yapı

organizasyonunun araştırılması fıkralarla yapılan tecrübelere kıyasla metot

bakımından büyük güçlükler arz etmektedir. Fıkra bünyesi itibarıyla hikayeye nispeten daha dar ve basit olduğu için tecrübi kontrole daha çok imkan vermekteydi.

Tiil'kiye'de Değişim Sempozyumıı

Aynı metodu hikayeye uygulayan Güngör, bunun için 10 hikaye belirlemiştir.

Bu hikayeler; O. Henry, Refik Halit Karay, W. Somerset Maugham, Albert Camus ve Guy De Mauppassant'a aittir. Hikayeler seçilirken onların kısalığına dikkat

edilmiştir. Aynı zamanda uzun olanlar asıllarını bozmayacak şekilde kısaltılmışlardır. İkinci safhada da bu hikayeler düğüm noktalarında kesilerek ilk

kısımları deneklere verilmiştir. Hikayenin ikinci lasmının nasıl olabileceğine dair cevaplar alınmıştır. Buna göre 32 denekten toplanan cevapların 147'si "gradasyon"

(derece derece), 159'u da "kontrast" (zıtlık) istikametinde çıkmıştır. Bu durumda hikayede organizasyon hem gradasyon, hem de zıtlık prensibine göre meydana gelmektedir (Güngör, 1999, s. 43-44).

Erol Güngör, ilk araştırmanın bazı eksildiklerini telafi etmek üzere ikinci bir deneme yapmıştır. Buna göre tecrübelerde kullanılan 5 hikaye Tarık Buğra, Nikolay Gogol ve Emst Heıningway'den seçilmiştir. Deneklerden ilk kısmı kendilerine

verilmiş hikayelerin ikinci kısımlarının hangileri olduğunu bulmaları istenmiştir.

Burada dil ve üslup uyuşmasından ziyade sonucun tahmininin esas alınması gerektiği vurgulanmıştır.

Bu çalışına, İstanbul Üniversitesinden 60 öğrenci üzerinde uygulanmıştır. 60 denekten alınan 294 cevaptan %74'ü beklenmedik netice ile yapılan tamamlamayı,

%24'ü ise "gradasyon" şeklindeki tamamlamayı esas almıştır (Güngör, 1999, s. 47- 51).

Erol Güngör aynı araştırmanın romandaki organizasyon prensibini bulmak üzere de yapabileceğini söylemektedir. Ancak bunun ciddi mahzurları vardır. Onun ifadesine göre, "tecrübe materyalinin hikayede dahi tam manasıyla kontrol edilemeyecek kadar genişlemesi ve neticeler haklanda kullanılan değerlendirme kıstaslarının tam bir katiyet ifade etmemesi, roman üzerinde kati netice almamızı

pek güçlendirmektedir" (Güngör, 1999, s. 51). Bu durumda roman için bu araştırma

netice vermeyecektir.

Erol Güngör, araştırmanın sonucu olarak şunları söylemektedir: "Fıkrada yapıyı terkip eden unsurların organizasyonu kontrast (zıtlık) prensibine

dayanmaktadır. Hikayede hem zıtlık hem de gradasyon prensibi kullanılıyor.

Hikayede umumi tercih temayülü zıtlık istikametindedir. Roman ve hikaye organizasyonu arasında çok yalan benzerlik bulunduğu söylenebilir (Güngör, 1999, s. 51).

Prof. Dr. Erol Giingör'ii11 Amsına

Mizah ve Gülme Konusundaki Temel Düşünce ve Yaklaşımlar

XIX. yy. sonlarıyla XVIII. yy'ın başlarında gülme ve mizah pek çok kişi tarafından kınanmıştır. Basseut, Moliere'in komedilerini suçlayıp gülmenin şeytanın

bir araq olduğunu iddia etmiştir (Morreall, 1997, s. 124).

1870'lerde iki baskısı yapılan A Philosophy of Laughter and Smiling (Bir Gülme Felsefesi ve Gülümsemek) adlı ldtapta, yazar George Vasey, gülmenin

yalnızca ahlaki açıdan değil, estetik açıdan da reddedilebileceğini, ayrıca tıbbi olarak

zararlı bir şey olduğunu ispatlamaya çalışmıştır (Morreall, 1997, s. 125).

Eski çağ kayıtlarında, ilk kahkahanın tümüyle dışa vurulmuş nefret

olabileceğini varsaymaya yetecek kadar vahşi zaferler, nefret, üstün konumlardan yere düşenler vardır.

Eski Ahit'te Mitchell, gülmeye yirmi dokuz gönderme bulunur; bunların on üçü kızgınlık, alay, dalga geçme ya da iğrenmeyle bağlantılıdır ve yalnızca ildsi

"neşeli ve mutlu" bir yürekten doğmuştur (Koestler, 1997, s. 39-40).

Düşmanca fiziksel tutumlardan yola çıkarak gülmenin evrimini araştırıp

bulmaya çalışan diğer bir girişim Albert Rapp'in The Origin of Wit and Humor (Nükte ve Mizahın Kaynağı) adlı yapıtıdır. Rapp'a göre her gülme ilkel bir

davranıştan kaynaklanmaktadır. Bir eski zaman ormanında geçen düellonun zafer kükremesi". Bu zaferin sese dönüşmesi olgusu insanın gelişiminde büyük bir

olasılılda öylesine eski dönemlere uzanmaktaydı ki, dil ortaya çıkmadan önce de

vardı (Morreall, 1997, s. 13-14).

En eski ve muhtemelen hala en yaygın gülme kuramı, gülmenin bir kişinin diğer insanlar üzerindeki üstünlük duygularının bir ifadesi olduğudur. Bu kuram Platon'a kadar geriye götürülebilir. Ona göre, gülmenin uygun nesnesi insani

şeytanlık ve budalalıktır. Platon için bir kişiyi gülünç kılan şey, onun kendisini bilmemesidir. Gülünç kişi kendisini gerçekte olduğundan daha varlıklı, daha hoş,

daha erdemli ya da daha akıllı sanan kişidir. İşte biz böyle insanlara gülmekten zevk

alırız, ancak bizim onlara gülmemiz belli bir kötülemeyi içerir ve kötüleme de

zararlı bir şeydir. Platon onu "ruh acısı" olarak adlandırır. Platon gülırıeyi

beslememeliyiz der, ola ki güldüğümüz kusurlardan bazıları bize de bulaşabilir

(Morreall, 1997, s. 8).

Aristoteles, gülmenin aslında alayın bir türü olduğu konusunda Platon ile

aynı görüşü paylaşıyordu. Nükte bile ona göre, gerçekte adam edilmiş küstahlıktır.

Bununla birlikte insanlar kendilerine gülünmesinden hoşlanmadıkları için, gülme

haksızlık yapanları yeniden doğru yola sokan bir toplumsal düzenleyici olarak gibi

Tiirkiye'de ^Değişim Se111pozy1111111

hizmet verebilir. Ayrıca şakacı tutumun insanı önemli şeylere karşı gayrı ciddi

yapacağı için kişinin karakterine zararlı olabileceğini de söyler (Morreall, 1997, s.

9).

Aristoteles için gülıne, çirkinlik ve küçük düşmeyle yakından ilgiliydi.

Cicero için gülüncün alanı belli bir alçaklıkta ve biçim bozukluğunda yatar.

Descartes için gülıne, şaşkınlık, nefret ya da kimi zaman da her ikisiyle karışan bir

neşenin açığa vurulmasıdır. Francis Bacon'ın gülünç nesneler listesinde ilk sırayı

"biçim bozukluğu" alır (Koestler, 1997, s. 40).

Thomas Hobbes'un "Leviathan" adlı eserinde üstünlük kuramının temelleri

şu şekilde atılır: "ani sevinç, gülme denilen yüz hareketlerine yol açan duygu olup ya kişinin kendini mutlu eden anlık bir hareketi nedeniyle, ya da başka birinde yanlış

bir şey görmesi nedeniyle ortaya çıkar ki, bu ikinci durumda, kişi o yanlış şeyin

kendisinde bulunmadığına sevinip mutlu olur. Bu en fazla, kendilerinde fazla bir yetenek olmadığının farlunda olan ve başkalarının hatalarını gözleyerek kendilerini memnun etmek mecburiyetinde olan ldşilerde bulunur. Dolayısıyla, başkalarının yanlışlarına pek fazla gülmek, bir pısırıklık işaretidir. Yüce insanlar için en iyi

işlerden biri, başkalarını alaydan korumak ve kurtarmak ve kendilerini sadece en yetenekliler ile kıyaslamaktır" (Hobbes, 1995, s. 52).

Hobbes'in gülmeye ilişldn açıklaması üstünlük kuramı için klasik bir tanım

olarak kabul edildi ve son üç yüz yıl içinde birçok kereler savunuldu. Etnolog Konrad Lorenz, gülmeyi kontrol altına alınmış bir saldırganlık durumu olarak göıür

(Morreall, 1997, s. 11-12; Paulos, 1996, s. 10- 11).

Baudelaire'ye göre gülme kişinin kendisini üstün bulma düşüncesinden doğar. Bu düşünce son derece şeytansı, hınzırca bir düşüncedir. İçinde gurur ve

mantık dışına çıkış vardır. Deliliğin en çok, en sık görülen dışavurum yollarından

biri gülmedir. Baudelaire, gülmede bir zayıflık, bir güçsüzlük belirtisi olduğunu

ifade eder. Bir çırpınıştan, başkasının felaketi karşısında ortaya çıkan istem dışı bir

kasılmadan daha çarpıcı bir güçsüzlük belirtisi ne olabilir? Gülme, şeytansı, hınzırca

bir şeydir; yani alabildiğine insanidir. İnsandaki kendini yüksek görme düşüncesinin

bir sonucu olarak vardır. Gülme öz olarak insani olduğu içindir ki çelişkilidir

(Baudelaire, 1997, s. 11 ).

Voltaire'ye göre, "gülme, ortadaki bir durumla eğlenme duygusundan

kaynaklanır ld, bu kesinlikle küçük görme ve öfkeyle bağdaşmaz (Morreall, 1997, s.

15-16).

Prof. Dr. Erol Giingör'iin ^Anısına

Üstünlük kuramına göre, kendilerine karşı fiziksel cesaret, zeka ya da başka insani özellik konusunda üstünlük duyduğumuz kişilere güleriz, bu ise onları alaya

almaktır. Bu anlamda üstünlük duygusu bizi o insanlara karşı davranışlarımızda hor gören bir saygısız durumuna düşürür. Bu açıdan bir kişinin ya da kişi olarak ele

aldığımız herhangi bir şeyin dışındaki hiçbir şeye gülmemiz mümkün değildir.

Bunun nedeni de, kendimizi ancak kendi türümüzden varlıklarla, yani diğer kişilerle karşılaştırabilir ve öylece üstünlük duyabilir olmamızdandır (Morreall, 1997, s. 21- 22).

Uyumsuzluk Kuramı

En meşhur savunucuları Kant ve Schopenhauer olan uyumsuzluk kuramı,

ancak XVII. ve XIX. yüzyıllarda ayrıntılı bir biçimde işlendi. Kant'ın gülme kuramı yalnızca uyumsuzluğu içermiyordu; duygusal boşalma düşüncesini de içermekteydi.

"Her şey katılırcasına gülmeyi başlatabilir" der Kant, "Saçma bir şey olmalı. Gülme,

yıkılan bir umudun hiçliğe doğru ani değişiminden doğan bir duygudur" (Morreall, 1997, s. 25-26).

Schopenhauer'in uyumsuzluk kuramı, Kant'ınkinden biraz farklıdır.

Schopenhauer, bir fıkranın can alıcı son cümlesinden ya da başka gülme

durumlarından edindiğimiz duygulanımın Kant'ın hiçbir şey diye öne sürdüğü gibi

olamayacağını söyler. Beklentilerimiz yıkılmış değildir ve bu da konuyu sona erdirir. Biz aslında beklemediğimiz bir doğrultuda duygulanım ediniriz.

Uyumsuzluk kuramı yalnızca mizahi gülme durumları göz önünde

bulundurulduğunda iyi işlemektedir (Morreall, 1997, s. 26-28).

Rahatlama Kuramı

Rahatlama kuramına ilk olarak Shaftesbury'nin 1711 yılında yayınlamış olduğu "The Freedom of Wit and Humor" (Nükte ve mizahın Özgürlüğü) başlıklı makalesinde rastlanır. İnsanlar kısıtlandıklarında ya da denetim altına alındıklarında, içinde bulundukları sıkıntılı durumdan kurtulmak için bazı yollar arayacaklardır.

Rahatlamanın, gülme durumu için uygun olabilecek iki biçimi vardır. Kişi, ya serbest kalan enerjiyle bu duruma girebilir ya da gülme enerjinin serbest kalmasına olduğu kadar, birikmesine de neden olabilir. Herhangi bir yasak, bir kişinin, ne

yasaklanmışsa onu yapma arzusunun artmasına neden olur ve bu hedefine

Türkiye 'de Değişim Sempozyımııı

ulaşamamış arzu, kendisini açığa çıkarılmamış sinirsel enerji olarak gösterebilir (Morreall, 1997, s. 32-33).

Kahkahanın sinir enerjilerini boşaltma mekanizması olduğunu ilk kez dile getiren ünlü sosyolog Herbert Spencer'dır. "Kahkahanın :fizyolojisi" (Physiology of Laughter) (1060) üzerine yazdığı deneme şu önermeyle başlıyor: "Sinirsel enerji her zaman kas hareketlerine dönüşme eğilimindedir. Bu enerji belli bir yoğunluğa ulaştığında her zaman kas hareketi ortaya çıkar. Böylece Spencer şu sonuca varıyor:

"bilinç, bilmeden büyük şeylerden küçük şeylere yöneldiğinde, "açığa çıkan sinirsel güç" kendini en az direnme gördüğü kanallar boyunca genişletip akar; bunlar da

kahkahanın yarattığı kas hareketleridir (Koestler, 1997, s. 43-44).

Herbert Spencer, gülmenin genellikle eğlenmeyle bir arada olmasının, yüz

kasları ve solunum sisteminden kaynaklanan bir artık enerji taşmasına bağlı olduğunu söyler. Gülme Spencer'in kendi deyişiyle "bilincin, önemle şeylerden

önemsiz şeylere hazırlıksız olarak aktarılmasından" doğar. Darwin de gülmenin fizyolojik temelleriyle ilgilenir. Fazladan üretilmiş enerjinin gülmeye aktarılması

sonraki birçok kuramcıyı, özellikle de Freud'u çok etkilemiştir (Paulos, 1996, s. 9- 10).

Spencer'in gülme kuramı, kendisinden sonra gelen pek çok düşünürü etkilemiştir. John Dewey, gülmeyi "sinirlerin aniden boşalması' olarak

tanımlamıştır. Ona göre, "gülme, tüm nefes alma ve sesle ilgili organlarda ortaya

çıkar" (Morreall, 1997, s. 41-42).

Rahatlama kuramına daha yakın zamanlardan Allen Klein'in "Mizahın İyileştirici Gücü" adlı eseri örnek verilebilir. Ona göre, mizah bize güç ve yeni bir

bakış açısı kazandırır. En zor durumların bile üstesinden gelmemizi, dayanıklı olmamızı sağlar. Dünyamızın paramparça olduğunu düşündüğümüz zamanlarda dengemizi korumamızı ve farklı bakış açıları geliştirmemize yardımcı olur.

Mizah; çoğu zaman göz ardı edilse de, ağlayacak gibi olduğumuz zamanlarda bir araç, inanılmaz bir şeydir. Gülerek her türlü kötü durumun üstesinden gelebilirsiniz. Korku, güvensizlilc, ümitsizlik gibi duygularımız yok olur. İşlerin kötü

gittiği zamanlarda gülebilen insanlar kendilerine acımaktan vazgeçerler. Kendilerini

güçlenmiş ve cesaret kazanmış hissederler (Klein, 1989, s. 17-18).

Max Beerbohm, "Halk mizahında iki unsur bulmuştur: "acı çekilmesinden zevk alma, bildik olmayana karşı iğrenme". McDougal şuna inanıyordu: "Gülme, insan ırkında duygudaşlığa karşı bir panzehir, diğer insanların kusurlarının bunaltıcı

etkisine karşı koruyucu bir tepld olarak doğmuştur.

Prof. Dr. Erol Giingör'iin Anısma

Gülmenin meydana geldiği tipik durumlardan biri, ister gerçek, ister hayali olsun tehlikenin ani bir biçimde kalktığı andır (Koestler, 1997, s. 41).

Bergson'un "Gülme" yahut "Gülme Komiğin Anlamı Üstüne Deneme"

(Essai Sur: La Signifıcation Du Comique- 1940) adlı eseri gülme üzerine yazılmış

bulunan araştırmaların öncülerindendir. Bergson'a göre, tümüyle insana özgü olanın dışında komik yoktur. Herhangi bir hayvana onda bir insan davranışı ya da insana özgü bir yüz ifadesi bulduğumuz için güleriz. Herhangi bir şapkaya gülüyorsak burada bizi güldüren keçe ya da hasır parçası değil, insanoğlunun bu şapkaya verdiği

biçim, ona kalıbını veren insan kaprisidir (Bergson, 2006, s. 11 ).

Gülmemiz her zaman bir grupla birlikte ortaya çıkar ... Ne denli açık yürekli

olduğu varsayılsa da gülme, gerçek veya hayali, öbür gülenlerle bir anlaşma,

neredeyse bir suç ortaklığı art niyetini taşır içinde (Bergson, 2006, s. 112-113).

Bergson'a (2006, s. 25) göre; insan bedeninin durumları, jestleri ve hareketleri, bize bir makineyi düşündürdüğü ölçüde gülünçtürler. Gülmenin gerçek nedeni hayatın makineleşmeye yönelmesidir.

1. Mekanikle canlıyı birbirinin içine girmiş gibi görmek bizi, hayatın hareketliliğine karşı onu taldide yönelmesi, katılığı ve zıtlığı insanları güldürür (Bergson, 2006, s. 27).

2. Canlım üstüne kaplanmış mekanik: Burada komik canlı bedenin makine gibi katılaşmasından doğmaktadır.

3. Güldüren şey bir kişinin bir an için nesneye dönüşmesidir ... Bir kişi bize ne zaman bir nesne izlenimi verirse güleriz (Bergson 2006, s. 32-36).

Bergson mekanik düzen ile çocukluktan itibaren oynanan oyunlar ile aletler ve doğal olaylar arasında bağlantı bulunduğu kanaatindedir. Yaylı şeytan, ipli kukla ve kartopu gibi çocuk oyunları ile gülme ve mizah teknilderi arasında ilişld kurar (Bergson, 2006, s. 44-48).

Bergson, gülme ve komik ile insanlarda gülme duygusu uyandıran öğeleri de

şu şekilde sıralar:

1. Tekrar: Burada bir ldşinin tekrarladığı bir kelime ya da bir cümle değildir.

Bir durum, yani birçok kez aynı biçimde tekrarlanıp da hayatın değişken akışını

kesen durum ve şartların bireşimi söz konusudur.

Tiirkiye'de Değişim Sempozyıımıı

2. Tersine çevirme: Kişilerin rollerinde yer değiştirdiğinde komik bir sahne elde edilir.

Hazırladığı tuzağa kendisi düşen bir kişi, kötülüğün kurbanı olan bir zalim, aldatan bir kişinin kendisinin aldanmasının öyküleri birçok komedyanın temelini

oluşturur.

3. Dizilerin birbirinin içine girmesi: Bir durum, hem birbirinden kesinlikle

bağımsız iki olay dizisine ait olur hem de tümüyle değişik iki anlamda yorumlanabilirse hep komiktir (Bergson, 2006, s. 52-55).

4. Jestlerde, davranışlarda, hatta yüz çizgilerinde bulunabilen katı, kalıplaşmış, nihayet mekanik şeylere güleriz. Bu tür katılık dilde de gözlenir. Çünkü

hazır formüller, kalıplaşmış sözler ve kişiler hep komiktir (Bergson, 2006, s. 62).

5. "Bir kişinin manevi yanı söz konusu iken, dikkatimiz ne zaman bu kişinin

fiziki yanına çevrilirse güleriz. Her kelime önce somut bir nesneyi ya da maddi bir

işi göstermekle başlar; ardından yavaş yavaş soyut bir ilişki ya da arı bir düşünce

olarak manevileşir (Bergson, 2006, s. 64).

Uzatılan ve sistemli olarak yapılan abartmalar da komiktir. Kimi yazarlar

komiği asıl alçalma (küçültme), kimileri de abartma ile tanımlamışlardır. Aslında

abartma, alçalma gibi bir tür komiğin belli bir biçimidir (Bergson, 2006, s. 74).

Bergson için gülme, toplum tarafından toplumdışı bireye verilen düzeltici

cezadır: "Gülmede her zaman, açıkça ifade edilmeyen, komşumuzu aşağılama ve bunun sonucunda da onu düzeltme amacının görürüz (Koestler, 1997, s. 41).

Bergson'a (2006, s. 75) göre, gülme çoğu zaman bir sosyal kontrol aracı şeklinde değerlendirilir. Toplumdan uzaklaşan herkes gülünç olur, çünkü komik büyük ölçüde toplumdan uzaklaşmadan doğar. Komik törelere, düşüncelere, kısacası

toplumun önyargılarına bağlıdır. Bir karakter topluma uyum sağlayamıyorsa komik duruma gelebilecektir.

1900 yılında Freud kendi ifadesine göre, "Rüyaların Yorumu" adlı, rüyalarda

şaşırtıcı olan şeylere ışık tutmaya ve onların normal akıl işleyişlerinin türevleri

olduğunu ortaya koymaya çalışan bir kitap yayımladı. O kitapta rüyalarla, espriler

arasında bazı benzerlikler olduğu iddiasında bulundu (Freud 2003, s. 60-61).

Freud'a göre "çifte anlamlılık" ve "kelimelerle oynama" uzun zamandır yaygın olarak bilinen ve espri tekniği örnekleridir. Buna göre espri teknikleri Freud'da şu şekilde sınıflandırılır: Bunlar daha çok lisan ağırlıklı esprileri

kapsamaktadır.

Prof. Dr. Erol Giingör'iin Anısına

1. Yoğunlaştırma Tekniği

a. Bileşik (karma) kelime oluşumuyla

b. Değiştirme ile

2. Aynı malzemenin çoğul kullanımı

c. Kelimelerin bütün halinde ve parçalara ayrılarak kullanımı

d. Farklı bir dizilişle (Kelimelerin cümledeki yerlerinin değiştirilerek kullanılması)

e. Hafif değiştirme ile

f. Aynı kelimelerin dolu ve boş halleriyle (aynı kelimelerin gerçek

anlamlarında ya da anlamlarından sağılmış, anlamlan boşaltılmış olarak

kullanılması)

3. Çifte anlamlılık

g. Bir adın ve nesnenin anlamı (özel isim ve cins isim) h. Mecazi ve kelime anlamlan (mecazi anlam, somut anlam)

ı. Asıl çifte anlamlılık (kelime oyunları)

j. İkili kullanım, ikircil kullanım

k. İma ile birlikte çifte anlamlılık (Freud, 2003, s. 70; Freud, 1996, s. 37- 38).

Freud'a göre, kasıtlı esprinin hizmet edebileceği yalnızca iki amaç vardır: Ya

düşmanca (saldırganlık, hiciv ya da savunma amacına hizmet eden) bir espridir ya da açık saçık (teşhircilik, teşhir amacına hizmet eden) bir espri.

Onun kasıtlı espriler adını verdiği espri türü, otorite kurma iddiasında olan

kişilere karşı saldırganlık ya da eleştiriyi mümkün kılmak için özellikle tercih edilirler. O zaman da espri, otoriteye bir başkaldırıyı ve onun baskısından kurtulmayı simgeler. Karikatürlerin çekiciliği de aynı sebepten kaynaklanır (Freud, 2003, s. 136).

Yine Freud'a göre, daha espri diye bir şey ortada yokken "oyun" ya da

"şaka" diye adlandırabileceğimiz bir şey vardır (Freud, 2003, s. 159-160).

Freud'un teorisini göre, gün boyunca inşa edilmiş ve tümüyle üstesinden

gelinmemiş genellikle çok karmaşık bir düşünce dokusu gece boyunca da sürdürülür. Onun kavramı olan bilinçdışı isteğin rüya düşüncelerinin bilinçli

mantıklı malzemesi üzerine etkisi rüyayı gerçekleştirir. Freud rüyalarla espriler

Tiirkiye'de Değişim Sempozyıımu

arasında kurduğu bağlantıda her ikisinin de kısa olmasına vurgu yapar (Freud, 2003, s. 193-200).

Freud rüyalarla espriler arasında kurduğu ilişkiyi şu ifadeleriyle

açıklamaktadır: Bir rüya, tümüyle toplumdışı zihinsel bir üründür, başka birine iletecek hiçbir şeyi yoktur; öznenin içinde çatışan zihinsel güçler arasında bir

uzlaşma olarak doğar ve öznenin kendisi için anlaşılmaz olarak kalır ve bu nedenle

başka insanlar için hiç de ilginç değildir. Yalnızca anlaşılabilir olmaya gerek

duyınakla kalmaz, aksi halde yıkıma uğrayacağı için anlaşılmaktan kaçınır ve ancak maskeli olarak var olabilir. . . Öte yandan bir espri, haz üretmeye yönelik tüm zihinsel işlevler arasında en toplumsal olanıdır. Sık olarak üç kişiyi gerektirir ve

tamamlanması, başlattığı zihinsel sürece başka birinin katılımına ihtiyaç hissettirir.

Dahası espriler ve rüyalar zihinsel yaşamın oldukça farklı bölgelerinde gelişmiştir ve ruhbilimsel sistem içinde birbirinden çok uzak noktalara yerleştirilmelidirler. Bir rüya, tanınmaz hale de getirilmiş olsa bir arzu kalır; espri ise gelişmiş oyundur ...

Rüyalar, egemen olarak hoşnutsuzluktan kaçınmaya, espriler ise hazzı elde etmeye hizmet ederler, bizim tüm zihinsel etkinliklerimiz de bu iki hedefe odaklanır (Freud, 2003, s. 210).

Gülme ve mizah üzerinde ünlü edebiyatçı Arthur Kostler'in fikirleri de oldukça önemlidir. Onun "Yaratma Faaliyeti" adlı eserinin "gülme" ile ilgili

kısmında bu konudaki derli toplu düşüncelerine ayrılmıştır. (Act of Creation, The Logic ofLaughter, 1964) Artlıur Koestler'a göre Gülme, bir refleks hareketidir. Bizi

baskılardan geçici bir süre için kurtarıp rahatlatması tek faydalı işlevidir. Mizah, yüksek karmaşıklık düzeyindeki bir uyarıcının fizyolojik refleksler düzeyinde büyük ve kesinlilde belirlenen bir tepki yarattığı tek yaratıcı eylem alanıdır (Koestler, 1997, s. 10).

Hiciv ya da taşlama gibi daha yüksek, sürekli mizah türleri tek bir etkiye

değil, bir dizi küçüle patlama ya da azalmayan tatlı bir eğlence durumuna yaslanır

(Koestler, 1997, s. 17-18).

Paulos "Matematik ve Mizah" adlı eserinde matematiğin mantığı ve belli

başlı teorileri ile mizah teknikleri arasında benzerlikler olduğu düşüncesindedir.

Paulos, matematikçilerin çok farldı bir mizah anlayışına sahip olduklarını fark ettiği

zaman matematik ve mizah arasındaki ilişkiyle ilgilenmeye başladığından

bahsetmektedir. Ona göre; matematik ve mizahın her ikisi de birer entelektüel oyun biçimidir. Matematikte vurgu entelektüele, mizahta ise oyunadır. Hüner ve zeka her ikisinin de ayırt edici özelliğidir.

Prof. Dr. Erol Giingör'iin Anısına

Mantık, kalıp, kurallar, yapı. Bunlar hem matematik hem de mizah için, ikisinde farklı yönlere vurgu yapılmasına rağmen vazgeçilınezdir. Mizahta mantık çoğunlukla ters yüz edilir, kalıplar bozulur, kurallar yanlış anlaşılır ve yapılar karıştırılır. Yine de bu dönüşümler rastgele değildir ve ancak belli bir düzeye kadar

anlamlıdır. "Doğru" mantık, kalıp, kural ve yapıyı anlamak, bir fıkrada neyin aykırı olduğunu anlamak espriyi yakalamak için gereklidir.

Matematik ve mizahın her ikisi de tutumlu ve açıktır. Matematiksel ispatların güzelliği ispatın inceliğine ve kısalma bağlıdır. Bir şaka da, yakışık alınayan bir

şekilde yapılırsa gereksiz ayrıntılarına kadar açıklanırsa ve zorlayıcı benzetmelere

dayanırsa anlamını yitirir.

Mantık ve tümdengelim, matematikte önemli bir rol oynamalarının yanı sıra mizahı anlayabilmek için de önemlidir (Paulos, 1996, s. 25).

Paulos, şaka kelimesinin anlamı zorlandığında "Öklid aksiyomları"nın değişik bir yorumunun bulunmamasının bir tür matematiksel şaka olduğundan söz eder. İterasyon bir formülün veya algoritmanın mekanik olarak tekrarlanmasıdır.

Bunu Bergson'un gülınenin sebebini mekanik olanda aramasına bağlar. İterasyon ve tekrar çocuk oyunlarında da bulunur. Onlar mizah olmasalar da, mizaha yakın bir çizgide seyrederler (Paulos, 1996, s. 43-69).

Yine Fransız matematikçi Rene Thom'un "sarsıntı kuramı"nın mizahın yapısı

için matematiksel bir metafor sağladığı kanaatindedir (Paulos, 1996, s. 81 ).

Sonuç ve Değerlendirme

Gülme, mizah ve nükte konularında filozoflar, düşünürler ve bilim adamları

bütün dönemler boyunca fikir yürütmüşler ve kendi dönemlerinin anlayışları

çerçevesinde bu konuyu tartışmışlardır. Bu konuda fikir yürüten düşünürlerin bir

kısmını Platon, Aristoteles, Charles Baudelaire, Thomas Hobbes, V oltaire, Emanuel Kant, Arthur Schopenhauer, Charles Darwin, Herbert Spencer, Jolın Dewey, Henri Bergson, Sigmund Freud, Arthur Kostler ve Sören Kiergaard şeklinde sıralayabiliriz.

Bunlara aynı veya daha alt seviyede katkı sağlamış bulunan yahut yakın zamanlarda küçük boyutlu çalışmalarla bu çabayı sürdüren birçok araştırmacıyı sıralamak

mümkündür.

Gülmeye fizyolojik olarak iktidar ve güç ilişkileri eksenindeki yaklaşımların yanında üstünlük, uyumsuzluk ve rahatlama kuramları olarak adlandırılan genel

yaklaşımlar da bulunmaktadır. Mizah konusunda ise sanayileşme, teknolojik

Ttirkiye 'de Değişim Sempozyımııı

gelişmelerle birlikte mizahın yazılı ve sözlü yeni türlerinin ortaya çıkması ve

küreselleşme sürecinde kültürlerin birbirlerinin eserlerine daha fazla aşina olmalarıyla birlikte de bu alandaki çalışmalar artmıştır.

Günümüzde mizah, felsefe, psikoloji, sosyal psikoloji ve sosyolojinin ilgi

alanına daha fazla girmekte ve daha fazla yer işgal etmektedir. Esasen mizah

alanında psikolojideki çalışmalar daha kabarıksa da "mizah sosyolojisi" başlığını taşıyan veya bu çerçevedeki çalışmaların sayısı da hayli fazladır. Mizah sosyolojisi diye müstakil bir alandan söz etmek zor ise de birçok çalışmayla birlikte bu alanın sınırlarının da belirlendiği söylenebilir.

Ülkemizde de "gülme" ve "mizah" alanında felsefi ve akademik eserlerin

sayısının artmakta oluğundan söz edebiliriz. Mustafa Şekip Tunç'un "Gülme Nedir"

adlı kitabıyla başlayan bu seyir birçok tercüme eserle zenginleşmiştir. Hemi Bergson'un çeşitli yayınevleri tarafından tercüme edilen "Gülme", Hipokrates'in

"Gülmeye ve Deliliğe Dair", Charles Baudelaire'in "Gülmenin Özü", Sigmund Freud'un yine farklı zamanlarda çevrilen "Espriler ve Bilinçdışı ile İlişkileri'',

Arthur Koestler'in "Mizah Yaratma Eylemi", Sören Kiergaard'ın "Kahkaha Benden Yana", John Morreall'ın "Gülmeye Ciddiye Alınak", Allen Klein'in "Mizahın İyileştirici Gücü", John Allen Paulos'un "Matematik ve Mizah" ile "Düşünüyorum

Öyleyse Gülüyorum" ve Barry Sanders'in "Kahkahanın Zaferi Yılacı Bir Tarih Olarak Gülme" adlı eserleri bu alanda ciddi bir boşluğu doldurmuştur. Her geçen gün bunlara tercüme veya telif çalışmalar ilave edilmektedir. Bunun yanında Batı

literatüründe bu alanda pek çok araştırma yayımlanmaktadır.

Erol Güngör'ün "Kelami Sahada Estetik Yapı Organizasyonu" adlı eseri

fıkra, hikaye ve roman üzerinde sürdürülen bir dizi araştırmayı ihtiva etmektedir.

Hikaye ve roman üzerindeki araştırmalarda varsayımın doğrulanmadığı

görülmektedir. "Zıtlık" ve "sürpriz"i tam olarak sadece fıkranın taşımakta olduğunun tespiti çalışmanın en bariz neticesidir. Eserde, hikayenin uzun olması dolayısıyla sonuçların zıtlık ve gradasyon (derece derece) şeklinde ve romanın da hikayeye benzemekte olduğundan bahsedilmektedir. Erol Güngör çalışmasında fıkralarda gülmeyi "zıtlık" ve "sürprizle" ilişkilendirmiş ve araştırma sonucunda bunu ispatlamıştır. Bu eser akademik seviyede "mizahı ve gülmeyi" ele alan boyutuyla yukarıda ele aldığımız literatür içerisinde değerlendirilebilir. Ancak bu eser üzerinde hemen hemen hiçbir tartışma yapılmamış ve hakkında ciddi bir yazı da

yazılmamıştır. Ülkemizde de bu sahayla ilgili belli bir literatür ve müdavimlerinden söz edebiliriz. Erol Güngör'ün söz konusu çalışmasına Batı literatüründeki birçok

kitabın kaynakçasında rastlanılmamakta ve ülkemizde de bu alanla ilgili olanlar

Prof. Dr. Erol Giingör'iin Anısına

tarafından yeterince bilinmemektedir. Bu eser Batı dillerine çevrilmediği için dünyada hak ettiği yeri alamadığı gibi ülkemizde de bu yönüyle fazla

tanınmamaktadır. Bu tebliğ metni Erol Güngör'ün "Kelami Sahada Estetik Yapı

Organizasyonu" adlı eserinin bu yönüne vurgu yapmak amacıyla hazırlanmıştır.

Kaynaklar

Alptekin, M.Y. (2008). Erol Güngör (1938- 1983). Türkiye'de Sosyoloji (İsimler­

Eserler)

IL

Yayınevi.

Baudelaıra, C. (1997). Gülmenin özü. İstanbul: İris Yayıncılık.

Bergson, H. (2006). Gülme - komiğin anlamı üzerine deneme. İstanbul: Ayrıntı Yayınları.

Freud, S. (1996). Espri sanatı. İstanbul: Toplumsal Dönüşüm Yayınları.

Freud, S. (2003). Espriler ve bilinçdışı ile ilişkileri. Freud ldtaplığı (7. Sayı) içinde.

İstanbul: Payel Yayın evi.

Güngör, E. (1966). Kelam, (verbal) yapılarda estetik organizasyon. İstanbul Üniversitesi Tecriibf Psikoloji Çalışma/an (4. Cilt) içinde. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi.

Güngör, E. (1999). Kelami sahada estetik yapı organizasyonu. İstanbul: Ötüken

Neşriyat A.Ş.

Hobbes, T. (1995). Leviathan. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.

Kıerkegaard, S. (2005). Kahkaha benden yana. İstanbul: Ayrıntı Yayınları.

Kleın, A. (1999). Mizahın iyileştirici gücü. İstanbul: Epsilon Yayıncılık Hizmetleri

A.Ş.

Kostler, A. (1997). Mizah yaratma eylemi. İstanbul: İris Yayıncılık.

Morreall, J. (1997). Gülmeyi ciddiye almak. İstanbul: İris Yayıncılık.

Paulos, J. A. (1996). Matematik ve mizah. İstanbul: Sarmal Yayınevi.

Sanders, B. (2001). Kahkahanın zaferi -yıkıcı tarih olarak gülme. İstanbul: Ayrıntı Yayınları.

Türkiye'de Değişim Sempozy1111111