Eski Trkenin Szlkleri

Tam metin

(1)Mehmet OLMEZ. Runik Harfli Yazitlarin Sozlugii. sar, Index und die chinesische Inschriftel (St. Petersburg 1894) ad11 ikinci fasikiilde Eski Tiirkqe doneminin sozvarl~giele ise anilan yazltlarin sozlii~iiniivermigtir allnrnak istendiginde Runik harfli metin(Clossar zu den Denkmalern von Koscho ler ile daha sonraki doneme ait Uygurca -Zaidam: 85-149, 146-149. sayfalar sozmetinlerin sozvarl~giayrl ayri ele allnliigiin ek boliimiidur). 1895'te q ~ k a n3. m a l ~ d ~Runik r. harfli Yenisey y a z ~ t l a rher ~ fasikulde ise yine sozluk boliimiine ilighn ne kadar kimi Uygurca metinlerden sonradiizeltiler, ekler ve apklamalar yer a l ~ r ya aitse de kllllanllan aifabe dolayislyla (202-243). Y a z ~ t l a rbu ~ ilk sozliigunde genellikle Orhon Y a z ~ t l a rile ~ birlikte ele Radloff yalnizca runik harfli bu iki metnin allnmaktadir. Orhon Tiirkqesinin ilk sozsozlii~uniivermekle kalmamlg yaz~tlarda geqen sozciikleri o donemki Turk dil ve liigii, y a z ~ t l a r ~bulunmasindan n klsa bir sure sonra W. Radloff'~a.yay~mlanmig- diyalekleri ile de karg~lagtirmlgtir: tlr. 1894'te Die altturkischen Inschriften ak (tiim diy.) beyaz akaq (diyalektlerin hiqbirinde de bider Mongolei, Erste Lieferung: Die Denkmuler von Koscho-Zaidam (St. linmiyor, Kzk. akir bu eski biqimden p k Petersburg 1894) ad11 kitapta Radloff Kul mig olabilir) baba Tigin ve Bilge Kagan yaz~tlarinlnyazla g ~ (Uyg. r ve giiney diy. agir) a&r qevrimlerini, Almanca qevirilerini, hemen Tabii Radloff'un yaz~tlariqin yukar~da sonra ~ i k a nDie alttiirkischen Inschriften yer verdigj aka0 orneginin kao yerine der Mongolei, Zweite Lieferung: Die okuma hatasi oldugunu hemen belirtelim. Denkmaler yon Koscho-Zaidamm ClosSozliigiin maddelerinin diizenlenigi ise.

(2)

(3) Kebikeg /Say I 6. 1998 adlarlna, yer adlanna, kavim adlarlna yer verilir. Sozlukte iiq buyuk yazltta geqen sozcuklerin yam sira Yenisey Y a z ~ t larl'nda, k a g ~ d a yazili runik harfli metinlerde gorulen sozcukler yer alir. Izleyen y~llardayaz~tlarave yazitlarln sozlugune yer veren qal~gmalark ~ s a c a goyle siralanabilir: Annemarie von Gabain, Alttiirkische Grammatik, "Glossar", Leipzig 194 1, Wiesbaden 31974. Gabain'in bu "Gloss a r " ~ daha ~ o kUygurca metinlerin sozliigu niteligindedir, yaz~tlardanise esas olarak Kul Tigin Y a z ~ t i ' n d a geGen sozcuklere yer verilir. Eski Tiirkqe doneminin ilk klsa sozlii~iisayllabilecek olan Glossar'da sozcuklerin Almanca kargil~klarlnlnyanl s ~ r aAhmet Temir'in hazlrladlg~Tiirkqe karglliklari da yer allr. Yaz~tlaraozgu sozcukler ayraq iqerisinde "Runen" sozuyle a y ~ r edilir. t Soz konusu dilbilgisi Turkiye'de ilk ~evriligindenbu yana b i r - k a ~kez yay~mlanmlgt~r (Eski Turkgenin Grameri, qev. Mehmet Akalln, TDK, Ankara 1988). S. Ye. Malov, Pamyatniki drevnetyurkskoy pis'mennosti, R4oskva-Leningrad 1951; tarihi donem Turk yazl dillerinden seqme metinlerin yer aldlkl kitapta Kul Tigin ve Tunyukuk yazltl a r l n ~ nbiitununun metnine yer verilir. Kitabln sonunda ise yaz~tlarlabirlikte yer verilen metinlerin tiimunun sozlugii yer a l ~ (353-444. r sayfalar). S, Ye. Malov, Yeniseyskaya pis'mennost' tyurkov, Moskva 1952. Kitapta Yenisey bolgesinde bulunan 50'nin uzerindeki yazltln metnine ve bunlarln sozlugune yer verilir (101 - 112). S. Ye. Malov, Pamyatniki drevnetyurkskoy pis'rnennosti mongolii i kirgizii, Moskva-Leningrad 1959. Ongin Yaz1t1'-. yla birlikte irili ufakll degigik yaz~tlarln metnine yer verilen kitapta Bilge Kagan Y a z ~ t i ' n l n metni de yer alir. K i t a b ~ n sonunda ele allnan metinlerin s o z l u ~ uyer allr (89- 106). RenC Giraud, L'lnscription de Bai'n Tsokto, e'dition critique, Paris 1961. Tamaml Tunyukuk Yazltl'na ayrllan qallgmanln sonunda yazltln sozliigii de yer a l ~ r (137-159). Izleyen y~llardayazltlar ve yaz~tlarln s o z l u ~ i i n eyer veren qaligmalar agagld a d ~ r Bunlardan . onceki ve sonraki qahgmalara gore en kapsamli olani (Ongin ve Moyun Cor Yazitlari'nl da iqermesinden do lay^) Tekin 1968'dir: Talat Tekin, A Grammar of Orkhon Turkic, Bloomington 1968. -, Orhon Yazitlari, TDK, Ankara 1988. -, Tunyukuk Y a z ~ t i , T D A D 5 , Ankara 1995. -, Orhon Yazitlari: Kul Tigin, Bilge Kag'an, Tunyukuk, Simurg, Ankara 1995. Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, Ankara 1970, Istanbul [2' 19971. Yazltlarla birlikte butun bir Eski Tiirkqe donemi i ~ i nNadelyayev 1969 ve Clauson 1972'ye bakllabilir (agag~ya bak.). A y r ~ c a Radloff ve Rasanen'in sozluklerinde de yazltlarda geqen sozcuklere yer verilmigtir (Radloff iqin bak. Kebikeg 7, Rasanen iqin bak. "Etimoloji Sozlukleri"). Eski Uygurca Metinlerin Sozliikleri Ge~tikimizy uzy llda Uygurca uzerine iki ayrl kitap yaylmlanmlg ve bu kitaplarda da Uygurca sozciik listelerine yer verilmigtir. Ancak, soz konusu kitaplarda kastedilen dil Uygurca o l m a y ~ p.

(4) Eski Tiirkqenin Sozlukleri Ahmet'in girigimiyle olmugtur. A. Caferonun bir sonraki donemi sayabilecegimiz Karahanl~ Tiirkqesini bagyap~tlar~ndan oglu, 1934'te o gune degin y a y ~ m l a n m i ~ Kutadgu Bilig ve onun dilidir. Bu durum Uygurca metinlerin taranmaslyla Uygur Kutadgu Bilig'in Uygur harfli yazmasina Sozlul'i, A-K, a d l n ~verdigi il fasikiilii dayanan qaligmalardan kaynaklanqikarm~gtir.~q fasikulde tamamlanan maktadlr: Julius Klaproth, Abhandlung qaligma 1968'de genigletilerek ikinci kez TDK yaylnlar~arasindan qikmigtir. iiber die Sprache und Schrift der Uiguren, Paris 1820 (t~pk~basim yoluyla, Ilk cildi 1971'de qikan Berliner TurW. Scharlipp'in onsozii ile yeni yayinl: fan Texte dizisinin dokuz cildi Uygurca Hamburg 1985); Hermann VBmbCry, metinlere ayrllm~gt~r. Bu Uygurca metin yayimlarinln ilk sekizinde yer alan dizin Uigurische Sprachmonumente und das Kudatku Bilik, Innsbruck 1870 ( t ~ p k i - boliimleri kisa birer Uygurca sozliik niteligindedir. Ote yandan 1970'lerin sobasim yoluyla yeni yaylni: Osnabruck nunda ilk fasikiilii yay~mlanan Uigu1985). risches Worterbuch "Uygurca Sozliik" 20. yuzyllln baglarlnda Turfan, Hoqo Dunhuang ve komgu bolgelerde yap~lan tamamlandiginda alanln~nen kapsaml~ sozliigii olacaktir. Bugiine degin ilk beg qaligmalar sonucu qok Eski Uygurca fasikiilii q ~ k a nsozliikte a harfi tamammetin ortaya qikanlmlg, hemen arkaslndan da bu metinler iglenerek yaylmlanmig olup a harfinin de amgaklig lanmaya baglanmlgt~r.Bu yayinlar~nilk(harfiyen Turkqe "emekli") maddesine gelinmigtir. Son fasikiiliiyle 372. sayfaya leri Albert von Le Coq, Tiirkische Manichaica aus Chotscho. 1-111, Berlin 1912gelen sozliik ilk fasikiillerine bakarak yapacag~mizbir tahminle 2000 sayfa civa1922 ile Friedrich W. K. Muller, rlnda olacaktir (bak. 0lmez 1994: 97-98). Uigurica, [I]-IV. Berlin 1908-193 1'dir. Maniheist Uygur metinlerinin sozvarAnllan kitaplarln kimi ciltlerinde, tam olmamakla birlikte, ele aldiklar~metin1ig1 ise 1996'da tamamlanmig olan bir yiiksek lisans tezinde ele allnmlgtlr. Soz lerin sozliikleri verilmiltir. Ancak, Uygurkonusu qallgmada Le Coq'un Manichaica canin ilk biitiinliiklii sozliigii a d ~ n iveredizisinden gunumiize degin yap~lanmetin bilecegimiz ~ a l i g m a ,W. Bang ve A. v. qaligmalarinda geqen Uygurca sozciikler Gabain'in birlikte yayimladiklari Tiirabc slras~ylayer almaktad~r.Maniheist kische Turfantexte'nin ilk beg cildindeki Uygur metinlerininin ilk sozliigii olarak sozciiklerin dizinidir: Analytischer Index anabilecegimiz qahgmada toplam 3000 zu den funf ersten Stucken der tiirkischen madde yer almaktad~r.Caligmada her Turfan-Texte, Berlin 1931, 59 s. Klsaca sozcii~iinEski Turk Yaz~tlarl'ndaki,BuAnalytischer Index adlyla aninlan qaligdist Uygur metinlerindeki, Yeni Uygurcama Tiirkoloji qevrelerinde uzun sure Uygurca sozliik olarak kullan~lm~gtir. daki ve Tiirkiye Tiirk~esindekikargil~klari (ses denkliklerine gore!) yer almlgtlr. Izleyen ylllardaki Uygurca metin yaylmUygurca iqin anabilecegimiz oteki larinln sozliigii ise her birinin sonunda sozliikler, yine yazitlar iqin a n d ~ g i m ~ z dizinler halinde verilmigtir. Nadelyayev 1969 ve Clauson 1972 olaTurkiye'de ilk Uygurca sozluk qaligmasi ise o donemki ad~ylaCaferoglu caktlr..

(5) KORMUSIN,I. V., Tyurkskiye yeniseyskiye epitafii, Tekstl i issledovaniya, Moskva 1997 (282-293. sayfalar arasi YeUIGURISCHES nisey Yazitlari'nin s o z l u ~ uyer almaktadir, yaklagik 500 sozciik.) MALOV, S. Ye., Pamyatniki drevnetSPRACiiMATFRiAL yurkskoy pis'mennosti, Moskva-LeninDER VORISLAMISCHEN TUKKISCHEIV TEXTE AUS ZENTRALASIEN grad 1951. -, Yeniseyskaya pis'mennost' tyurkov, Moskva 1952. -, Pamyatniki drevnetyurkskoy pis'YON mennosti nzongolii i kirgizii, Moskvak L h U I(OHRBOIII\ Leningrad 1959. ORKUN, Huseyin N., Eski Turk Yazitlan, I-IV, TDK 1936-1941, (21986). OLMEZ, Mehmet, "Turk Dillerinin Sozlukleri ve Turk S o z l u k ~ u l u ~ u " , Uygulamalc D i l b i l i m A ~ i s i n d a n Tiirkgenin Goriiniimii, Dil Dernegi yay ., Ankara 1994: 88- 100. OZERTURAL,Zekine, Martiheist Uy-, Orhon Y a z ~ t l a r ~Kiil : Tigin, Bilge gur Metinlerinin Dil ~zelliklerive SozKag'an, Tunyukuk, Simurg, Ankara 1995. varllg'l, Ankara, Eylul 1996 (Hacettepe THOMSEN, V ., Inscriptions de ~niversitesi,Sosyal Bilimler Enstitusii, I'Orkhon de'chiffre'es (= MSFOu V ) , yayimlanmamig yuksek lisans tezi). Helsingfors 1896. RADLOFF, W., Atlas der Altertiimer -, Turcica. ~ t u d e s concernant der Mongolei, Saint-PCtersbourg 1892l'interpretation des inscriptions turques 1899. de la Mongolie et de la Sibe'rie (= -, Die alttiirkischen Inschriften der MSFOu XXXVII), Helsingfors 19 16. Mongolei, Neue Folge, Saint-PCtersbourg -, "Alttiirkische Inschriften der 1897; Zweite Folge 1899. Mongolei, in ~ b e r s e t z u n und ~ mit TEKIN, Talat, A Granzmar of Orkhon Einleitung", Zeitschrift der Deutschen Turkic, Bloomington 1968. Morgenlandischen Gesellschaft, (Alman-, Orhon Yazltlari, TDK, Ankara caya Gev. H. H. SCHAEDER) 1924-1925: 1988. 121-175. -, Tunyukuk Yazltc, TDAD 5, Ankara 1995..

(6)