İ.Ö. VII - VI. Yüzyıllarda Kimmer - İskit Tehdidi ve Anadolu'daki Nekropolojik Yansımaları

(1)

ISSN: 1309 4173 (Online) 1309 - 4688 (Print)

Volume 7 Issue 1, A Tribute to Prof. Dr. İbrahim GÜLER, p. 213-227, March 2015

JHS

H i s t o r y S t u d i e s Volume 7 Issue 1 A Tribute to

Prof. Dr.

İbrahim GÜLER March

2015

İ.Ö. VII-VI. Yüzyıllarda Kimmer-İskit Tehdidi ve Anadolu'daki Nekropolojik Yansımaları

Cimmerian - Scythian Threat in the 7^th and 6th Century B.C. and Its Necrological Reflections in Anatolia

Yrd. Doç. Dr. Özden ÜRKMEZ Sütçü İmam Üniversitesi - Kahramanmaraş

Öz: İskit baskısı sonucunda Kafkasya’dan Anadolu’ya giren Kimmerler, ilerleyişlerini batıda Ionia’ya kadar sürdürmüşlerdir. İ.Ö. VII. yüzyılda Gordion, Sardeis gibi en önemli Batı Anadolu kentlerini tahrip eden bu göçebe halk, Ionia’da da korku salmış ve birçok kente zarar vermiştir. Bu kentler arasından Klazomenai, Kimmerler’le yaptığı mücadeleyi kendi üretimi olan pişmiş toprak lahitlerde çeşitli şekillerde betimlemiştir. İ.Ö. VI. yüzyıla ait bu lahitlerde Kimmerler’e karşı verilen mücadelenin betimlenmesinin asıl amacı, gençliklerinde bu savaşlara katılan Klazomenaililer’in daha sonra öldüklerinde, gazi kahramanlar olarak yüceltilmeleri olmalıdır. Kimmerler’in Anadolu’da estirdikleri kaosun benzerini, İskitler aynı dönemlerde İran’da yaşatmışlardı. Persler İ.Ö. VI. yüzyılda bu yıkımın intikamını almak için, Karedeniz’in kuzey batısındaki İskit topraklarına bir sefer düzenlemişlerdir. Bu sefere katılanlardan biri de VI. yüzyılda Kelainai’da (Afyon/Dinar) ikâmet eden Persli bir yönetici/asker olmalıdır. Bu Persli, Klazomenai Lahitleri üzerinde görülen benzer bir anlayışla, kendisi için yapılan tümülüsün iç duvarlarında İskit seferine katılmış bir gazi olarak kahramanlaştırılmıştır. Söz konusu Klazomenai Lahitleri ve Tatarlı Tümülüsü üzerindeki savaş sahneleri, VII. ve VI. yüzyıllarda Kimmer ve İskitler’e karşı verilen tarihi mücadelenin araç olarak kullanılarak, mezar sahiplerinin kahramanlaştırılıp yüceltildikleri yegane nekropolojik eserlerdir.

Anahtar Kelimeler: Kimmerler, İskitler, Klazomenai Lahitleri, Tatarlı Tümülüsü, Anadolu

Abstract: As a result of the pressure of Scythians, Cimmerians entered Anatolia from the Caucasus and advanced west to Ionia. In the 7th Century BCE, these nomadic people destroyed the most important Western Anatolian cities of Gordion and Sardeis and spread fear and destruction in the cities of Ionia. Clazomenai, an Ionian city, described the fight with Cimmerians, in its own production of terracotta sarcophagus in various ways. Clazomenain who participated in this war in their youth depicted the struggle against Cimmerians in the 6th Century BCE, in order to be glorified as heroes after they died. Scythians perpetuated chaos in Iran, like Cimmerians in Anatolia during the same period. In order to avenge this destruction, in the 6th century BCE Persian forces moved to northwest of the Black Sea where the Scythians’ landed. A Persian administrator or soldier, who resided in Kelainai (Afyon/Dinar) in the same period, should be one of the participants in this expedition. This Persian was glorified as a veteran of the Scythian campaign in the inner wall of the tumulus made for him, with a similar mentality that was seen on the sarcophagus of Clazomenai. The battle scenes, which depicted the struggle against Cimmerians and Scythians, on the sarcophagus of Clazomenai and Tatarlı Tumulus are unique necrological artefacts glorifying the buried.

Keywords: Cimmerians, Scythians, Clazomenaian Sarcophagus, Tumulus Tatarlı, Anatolia

(2)

İ.Ö. VII-VI. Yüzyıllarda Kimmer-İskit Tehdidi ve Anadolu'daki Nekropolojik Yansımaları

JHS 214

Prof. Dr.

2015

Kimmerler'in Anadolu'da İlerleyişi ve Klazomenai Lahitleri

Bir Asya kavimi olduğu bilinen Kimmerler'le ilgili ilk bilgiler, Anadolu'ya Kafkaslar'dan girdikleri İ.Ö. VIII. yüzyılda karşımıza çıkmaktadır.¹ Kimmerler, yüksek Kafkas dağlarını aşarak Doğu Anadolu'ya girdiklerinde ilk kez Urartu Krallığı ile karşılaşmışlardır. Dönemin Urartu Kralı I. Rusa (734-714), Kimmerler'i durduramamış ve durumu dönemin süper gücü Assur'a bildirmiştir. Assurlu katip Nabu-Şalim-şunu, Assur Kralı II. Sargon'a (721-705) Urartu'nun düştüğü durumu şöyle aktarmaktadır:

… Kralın neşesi bol olsun Ukkai bana aşağıdaki haberleri gönderdi, Urartu kralı Kimmer (Gamir) ülkesine gittiğinde ordusu tamamıyla yok edildi.; Bu Ukkai’nin raporudur.²

… O (Rusa), Gamir (Kimmer) ülkesine gittiğinde, ordusu tamamıyla yok edildi. Üç komutan Askerleri ile birlikte katledildi, ancak o kaçtı ve kendi ülkesine geri döndü, ancak kampı henüz gelmedi. Bu Nabu-li’unun raporudur.³

Kimmerler'e ilişkin Hellen antik yazınındaki ilk bilgilere, Anadolu'ya girmelerinden (721- 714) hemen sonra, Homeros'ta karşılaşılır. Yazarın Odysseia'sında, ölüler ülkesinin (Hades), Kimmer ülkesiyle ilişkilendirilmesi, bu topluluğa Anadolu'da nasıl bakıldığının en iyi göstergesidir:⁴

Güneş batarken ve kararırken tekmil yollar Vardık sınırlarına derin akışlı Okeanos’un, Ordadır Kimmerlerin ülkesi ve kenti, Oldum olası bol sisle ve bulutlarla örtülü,

Parlak güneş onları ışınlarıyla göremez hiçbir vakit, Ne yükseldiği vakit yıldızlı göğe,

Ne de gökten toprağa döndüğü vakit.

Öylece serilir durur bir uğursuz gece Bu zavallı ölümlülerin üstünde... .⁵

İ.Ö. 728-660 yılları arasında yaşadığı tahmin edilen Kallinos ve 500 yılları civarında yaşayan Theognis, Kimmerler'den söz etse de, İskitler’le beraber Kimmerler’den tarihi anlamda en geniş olarak söz eden yazar Herodotos olmuştur. Özellikle yazarın bir pasajı, Kimmerler'in Asyalı'lığına ve Anadolu'ya giriş sebeplerinin İskitler yüzünden olduğuna delil gösterilebilir:

Göçebe İskitler Asya'daydılar Masaget'lerle yaptıkları bir savaştan yenik çıktılar, Aras Irmağı'nı geçtiler, Kimmerlerin yanına göç ettiler. İskitlerin oturdukları yerler eskiden Kimmerlerinmiş, öyle derler.⁶

1 Oya San, "Bazı Bulgular Işığında Anadolu'da Kimmer ve İskit Varlığı Üzerine Gözlemler", Belleten, LXIV/239, 2000, s. 2.

2Altan Çilingiroğlu, Urartu Tarihi, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İzmir 1994, s. 94, dipnot 264.

3 Oya San, Demir Çağ ve Demir Çağ Öncesinde Anadolu'da Göçebelik ve Göçebe Sanatı, (Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İzmir 1998, s. 55; Çilingiroğlu, age, s. 94.

4 Homeros'ta Kimmer konusu hakkında daha ayrıntılı olarak bkz. Fatih Şengül, "Homeros'a Göre Kimmer Kavim Adı Etimolojisi", Karadeniz Araştırmaları, Cilt 5/17, 2008, s. 33-42.

5 Homeros, Odysseia, XI, 12-19.

6 Herodotos, Historia, IV, 11.

(3)

Özden ÜRKMEZ

JHS 215 H i s t o r y S t u d i e s Volume 7 Issue 1 A Tribute to

Prof. Dr.

2015

I. Rusa'dan sonra gelen Urartu Kralı II. Argişti (714-685), Kimmer akınlarını önlemeye çalışsa da, babasıyla aynı kaderi paylaşmış ve 707 yılında bilinmeyen bir yerde yenilgiye uğramıştır. II. Argişti’den sonra Urartu tahtına geçen II. Rusa (685-645), Kimmerler’le savaşmak yerine onlarla anlaşma yolunu seçmiştir. Hatta Karmir-Blur’da Teişebaini adlı bir kent kurarak, Kimmer saldırılarını engellemeyi amaçlamıştır. Aynı zamanda Kimmerler’in Sevan Gölü yakınlarına yerleşmelerine izin vererek, onların diğer göçebe toplulukları tarafından yapılacak akınlara engel olmalarını sağlamaya çalıştığı ileri sürülmüştür.⁷ Assur, ilk kez II. Sargon döneminde Kimmerler'e karşı harekete geçmiştir. 714, 8. yıl seferinden bir sonuç alınamasa da, daha sonraları Assur Kralı Esarhaddon (680-669), Kimmerler'i ilk kez Konya Ereğlisi dolaylarında bulunan Hubusna’da yenilgiye uğratmıştır.⁸

… ülkesi çok uzakta olan barbar Kimmerli Teuşpa’yı, ordusuyla birlikte Hubuşna ülkesinde kılıcımla mağlup ettim.⁹

Konya Ereğlisi’nde yenilgiye uğramalarına rağmen saldırılarından vazgeçmeyen Kimmerler, Phrygia sınırlarına dayanmış ve başkent Gordion’u kuşatarak ele geçirmişlerdir.

Gordion’da 1959 yılında gerçekleştirilen kazılar, kentte önemli yapıların tahribe uğradığını göstermiştir. Bu tahrip tabakasıyla Gordion’daki varlıkları kanıtlanan Kimmerler’in, kenti İ.Ö.

VIII. yüzyılın sonlarında yakarak tahrip ettiği anlaşılmıştır.¹⁰ Hatta yarı efsanevi Phrygia kralı Midas, bu saldırı sırasında boğa kanı içerek intihar etmiştir.¹¹ Arkeolojik kanıtlar genel olarak Kimmerler’in Phrygia başkenti Gordion'u 700 civarlarında tahrip ettiğini gösterse de, 2001 yılından sonra bu konu tekrar tartışmaya açılmış ve farklı fikirler ortaya konmuştur.

Muscarella,¹² Voigt ve Henrickson,¹³ Young,¹⁴ DeVries¹⁵ gibi araştırmacılar arasında geçen konu ile ilgili tartışmaların, halen tam olarak bir sonuca ulaşmadığını söyleyebiliriz.

Gordion’u tahrip eden Kimmerler, Anadolu’nun batısına doğru yürüyüşlerine devam etmişlerdir. Kimmerler’in, ülkesine doğru yürüyüşünü gören Lydia Kralı Gyges, Assur Kralı Asurbanipal'den (İ.Ö. 668-627) yardım istemiştir. Assur yazılı kaynakları Asurbanipal’in Gyges’e yardım gönderip göndermediği konusunda tam bir bilgi vermezken, kaynaklardan Gyges’in başında bulunduğu Lydialıların, Kimmerleri yendiği anlaşılmaktadır:

… benim soylu ve krali ayaklarıma kapandığı günden itibaren Gimirri’leri yendiler. Ele geçirdiği Gimirri reislerinden ikisini demirden zincire vurarak, zengin armağanlarla birlikte bana gönderdi.¹⁶

Kimmerler’in ilk saldırısını durduran Gyges, daha sonra aynı başarıyı sağlayamamış ve ikinci Kimmer saldırısında hayatını kaybetmiştir. Saldırı sonucunda, Sardeis Akropolü dışında

7 San, age 1998, s. 58. dipnot 123; Taner Tarhan, "Eski Anadolu Tarihinde Kimmerler", 1. Araştırma Sonuçları Toplantısı, (İstanbul 23-26 Mayıs 1983), Ankara 1984, s. 111.

8 San, age, 1998, s. 59.

9 Age.

10 San, age, 1998, s. 60; Tarhan, age, s. 112.

11 Strabon, Geographika., I. 3. 21.

12 Oscar Muscarella, “The Date of the Destruction of the Early Phrygian Period at Gordion”, Ancient West and East, Vol.2, 2003, s. 241-242, Fig.11.

13 Mary Voigt and Robert Henrickson, “Formation of the Phrygian State: the Early Iron Age at Gordion” AnatSt, Vol. 50, s.52.

14 Rodney S. Young, Three Great Early Tumuli. The Gordion Excavations Final Reports, Vol.1, University Museum, University of Pennsylvania, Philadelphia 1981, s. 198-199. Young, erken fibulaların yakınında ele geçen bir Asur kasesine göre bu tarihi vermiştir. Ancak Muscarella, kontekst buluntusu olarak ele geçmeyen bu fibulalarla Asur kasesinin bir alakası olmadığını düşünmektedir.

15 Keith DeVries, “The Gordion Excavation Seasons of 1969-1973 and Subsequent Research” AJA, Vol. 94, 1990, s. 371-406.

16 San, age 1998, s. 68.

(4)

JHS 216

Prof. Dr.

2015

kentin geri kalan bölümü Kimmerler tarafından ele geçirilmiştir. Kentteki bu tahribatın izleri Hanfmann'ın yaptığı kazılarda ortaya konulmuştur.¹⁷ Tarihçi Kaletsch, Gyges’in öldüğü ve Sardeis’in kısmen ele geçirildiği ilk Kimmer saldırısını İ.Ö. 668 yılına, ikinci saldırıyı da İ.Ö.

652 yılına tarihler. Bu tarihler 1960 yılında Hanfmann'ın kazılarından gelen arkeolojik buluntular ve tahribat tabakalarıyla da örtüşmektedir.¹⁸ Gordion ve Sardeis gibi Anadolu'daki dönemin en büyük iki başkentini tahrip etmekle yetinmeyen Kimmerler, batıya doğru ilerleyişlerini Ionia kıyılarına kadar devam ettirmiş görünmektedir. Kleiner, Ionia kentlerinden Miletos’un Kalabaktepe bölgesinde bir Kimmer tahribatından söz etmektedir.¹⁹ Athena tapınağında, yine Kleiner tarafından yapılan kazılarda, yangınla sonuçlanan bir tahrip tabakası açığa çıkarılmıştır. Bu yangın tabakasının Kimmerler'le ilgili olup olmadığı kesin olarak belli değilse de, yangın tabakasından ele geçen seramikler bu döneme işaret etmektedir.²⁰

Diğer bir Ionia kenti olan Klazomenai'de yürütülen kazılarda, 2000 yılında açığa çıkarılan

“J” yapısında iki evre tespit edilmiştir.²¹ Apsis planlı “J” yapısının üst evre tabanı üzerinde ele geçen yatar durumdaki seramikler İ.Ö. 650-630/20 dolaylarına tarihlenmiştir.²² Mekanın alt evre tabanı üzerinde gözlenen yoğun karbon ve yer yer yanmış kerpiç döküntülerinin bir yangına işaret ettiği belirtilmiştir. Bu tabandan ele geçen seramikler, İ.Ö. 670-650 yıllarına tarihlenerek, yapının en erken evresi ile ilişkilendirilmiştir.²³ Kazı raporlarında yangın tabakasıyla ilgili, Kimmerler’e ilişkin herhangi bir bilgi verilmemiştir. Fakat 652 Sardes tahribatı ve hemen sonrasındaki Miletos yangın tabakaları, Klazomenai'nin söz konusu FGT sektörü tabakalarının da, en azından bir hipotez olarak Kimmerler’le ilişkilendirilmesinde bir sakınca olmadığını göstermektedir. En azından 652-650 yılları arasında Klazomenai'ye bir Kimmer saldırısının olduğunu kabul ettiğimizde, ünlü pişmiş toprak Klazomenai Lahitleri’nin bazılarının üzerinde görülen savaş sahneleri ve yabancı figürler anlam kazanmaktadır.

Klazomenai'de Lahit geleneğinin ilk defa 630 yıllarında başladığı bilinmektedir.²⁴ Bu ilk jenerasyon lahitler Mısır'ın ahşap sanduka tipleriyle ilişkilendirilmiştir.²⁵ Gerçekten de tam bu dönemlerde Klazomenaili’lerin I. Psammethikos (664-610) tarafında, diğer Ionialı ve Karialılar'la birlikte Mısır'da bulundukları bilinmektedir.²⁶ Sardeis'in Kimmer tahribat tarihi (652), I. Psammethikos dönemi Mısır ilişkileri (664-610) ve en erken Mısır etkili Klazomenai lahitleri göz önüne alındığında, Kimmerler’in 652-630 yılları arasındaki bir dönemde Klazomenai'ye saldırdıkları, fakat bazı zararlar vermişlerse de kenti ele geçiremedikleri hatta belki de yenildikleri düşünülebilir. Fakat bu Asyalı kavimlerin Anadolu'daki tehditlerinin kesin olarak ancak Lydia kralı Alyattes (619-560) tarafından son buldurulması, Klazomenai'nin bu göçebelerin saldırılarına en azından Alyattes dönemine kadar maruz kalmış olmaları ihtimalini güçlendirmektedir.

Ardys kırk dokuz yıl başta kaldı, yerine geçen oğlu Sadyattes on iki yıl kaldı ve ondan sonra Alyattes geldi. Bu, Med'lerden Deiokes soyundan Kyaxares'e karşı savaş açtı.

17 George Hanfmann, "The Third Campaign at Sardis (1960)", BASOR, Vol. 162, 1961, s. 12-16.

18 age, s. 12, dipnot 8, s. 13-14, 23. PC sektöründe ele geçen seramikler için bkz. age, s. 23. dipnot 29.

19 age, s. 12, dipnot 8.

20 Carl Weickert, "Die Ausgrabung beim Athena-Tempel in Milet 1957" İstmitt, 9/10, 1959/60, s. 88.94, Plt. 79.2.

21 İsmail Fazlıoğlu ve Fikret Özbay, “2000 Klazomenai Kazısı: Feride Gül Sektörü Çalışmaları”, 23. KST/1, (28 Mayıs-1 Haziran 2001 Ankara), Ankara 2002, s. 45. Res. 8-9.

22 age, s. 45, res. 8.

23 age, s. 45.

24 Bilge Hürmüzlü, "Klazomenai-Akpınar Nekropolisi" ( Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi), İzmir 2003, s. 245.

25 age, s. 246.

26 Herodotos, age, II, 152-154; John Boardman, The Greeks Overseas, Thames & Hudson, London 1980, s. 121- 122.

(5)

Özden ÜRKMEZ

Prof. Dr.

2015

Kimmer'leri Asya'dan sürdü; Smyrna'yı, ki Kolophon oraya bir koloni göndermişti, ele geçirdi.

Klazomenaililer’e karşı asker yolladı...²⁷

Herodotos'un verdiği bilgiler ışığında Batı Anadolu kentlerinin Kimmer saldırılarından tamamen kurtulmasını Alyattes'in hüküm yılları arasında (619-560) aramak doğru olacaktır.

Buna göre güçlü Lydia Kralı Alyattes'in, 591-585 yıllarında doğudan gelen Med'lerle savaştığı, bunun hemen öncesinde Kimmer'leri Kızılırmak'ın doğusuna sürdüğü, daha sonra ise 585 yılında Lydia ve Med'ler arasında yapılan anlaşmayla Kızılırmak'ın sınır olduğu ve Kimmer'lerin bu iki güç arasında eriyerek tarih sahnesinden çekildiği düşünülmüştür.²⁸ İ.Ö.

595 yıllarında Alyattes'in Batı Anadolu'daki Kimmer istilasına son vermesi, Kimmer'lerin buradan tamamen çıkarıldığı anlamına gelmemektedir. Asıl çıkarılış İ.Ö. 570 yıllarında Alyattes oğlu Kroisos'un Antandros merkezli Kuzey Batı Anadolu Kimmer'lerini de buradan sürmesiyle olmuştur.²⁹

Bu verilerden yola çıkarak, Klazomenai'deki Kimmer saldırılarının en azından 595 yılına kadar devam ettiği, hatta belki de azalarak olsa bile 570 yıllarına kadar sürdüğü düşünülebilir.

Fakat Alyattes'in 585 yılında Medler’le barış yapması ve Kızılırmak'ı doğuda güvenli bir sınır haline getirmesi, batı siyasetinin rahatlamasına neden olmuş olmalıdır. Başka bir değişle on yıl önce zaten Alyattes tarafından büyük bir darbe yemiş olan Kimmer'lerin, Ionia kentlerine 585 yılından sonra ilişebilmeleri zor bir olasılık gibidir.

İ.Ö. 585 yıllarına kadar, Kimmer saldırılarına maruz kalması olası olan Klazomenai'liler, onlarla yaptıkları başarılı mücadeleyi heroistik bir anlayışla lahitler üzerinde tiyatral biçimde işlemişlerdir. Gençliklerinde bu savaşlara katılan Klazomenai'li savaşçı erkekler, belki de 20- 30 yıl sonra öldüklerinde, içine konuldukları lahitlerinin bu şekilde boyanmasıyla onurlandırılmışlardır. Bu tarihi olayların yansıtıldığı lahit örneklerine geçmeden önce, Anadolu ve Hellen sanatında betimlenen Kimmer savaşçı figürlerine kısaca değinmek yerinde olacaktır.

İ.Ö. VII-VI. yüzyıllar boyunca Anadolu'nun pek çok kültürüne ait betimlemelerde, Kimmerli savaşçı figürleri karşımıza çıkmaktadır. Hatta bu figürler kendilerine Hellen vazo sanatında dahi yer bulmuşlardır. Bunlardan Maşat Höyük'ün Demir Çağı tabakalarında bulunan bir seramik parçası üzerinde görülen örülmüş uzun saçlara sahip göçebe atlı, elinde tuttuğu mızrağı fırlatmak üzeredir (Resim.1).³⁰ Erzurum müzesinde sergilenen bir kap üzerindeki atlı göçebeler bu sefer kazıma çizgilerle resmedilmişlerdir. Pantolon giymiş atlı figürler çekilmiş yaylarını bırakmak üzeredirler. Kalabalık sahnede birçok av hayvanının ve binicisiz atın betimlenmesi, figürlerin hem av hem de savaştaki atılganlığına işaret etmektedir.³¹

Kimmerler’in Kıta Yunanistanlılar tarafından bilinerek, vazo resimleri üzerinde betimlenmeye başlanmaları en azından İ.Ö. 575-570 yıllarına kadar gitmektedir. Bu döneme ait ünlü François Krateri'nin en üst frizindeki Kalydonia Domuz Avı sahnesinde, özellikle başlığıyla dikkat çeken göçebe figürün yanında "KIMERIOS" yazısı yazmaktadır.³² Yanındaki yazı ile birlikte bu betimleme, Kimmerli göçebe/savaşçı tiplerin nasıl olduğunun algılanması açısından oldukça önemlidir (Resim.2).

27 Herodotos, age, I, 16.

28 Tarhan, age, s. 116.

29 İlhami Durmuş, "Anadolu'da Kimmerler ve İskitler", Belleten, LXI/231, 1997, s. 273-286.

30 Tahsin Özgüç, Maşat Höyük II. Boğazköy'ün Kuzeydoğusunda Bir Hitit Merkezi, Ankara 1982, Lev. 74/10.

31 Serap Yaylalı, "Erzurum Müzesi'nden Grafito Bezeli Küp", Olba, III, 2000, s. 143-170, Lev. 27-34.

32 John Boardman, Siyah Figürlü Atina Vazoları, Çev: Gürkan Ergin, Homer Kitabevi, İstanbul 2003, fig. 46.3.

(6)

JHS 218

Prof. Dr.

2015

Resim 1: Maşat Höyük'ten Atlı Figür³³

33 http://uqusturk.blogspot.com/2010/09/iskit-ve-kimmerlerin-anadoludaki.html (09.01.2015).

(7)

Özden ÜRKMEZ

Prof. Dr.

2015

Resim 2: François Vazosu: İ.Ö. 575-570³⁴

Bu Kimmerli tipleri belirledikten sonra tekrar Klazomenai'ye ve burada üretilip boyanan pişmiş toprak lahitlere döndüğümüzde, birçok lahit üzerinde bu tiplerin resmedildiği görülebilmektedir.³⁵ İ.Ö. VI. yüzyılın ikinci çeyreği ve ortalarına tarihli bu lahitlerden Münich 8774'ün başucu panelinde resmedilmiş sahnenin ortasında, özellikle başlığıyla François vazosu üzerindeki kimmerli tipe çok benzeyen bir figür yer almaktadır. Silahsız figür (kimmerli) ayakta duran kılıçlı iki hoplit arasında çömelmiş/çömeltilmiş vaziyettedir. Başka bir değişle, yenik düşmüş ve esir alınmış bir haldedir. Hatta Kimmerli'yi esir almış olan Klazomenaili hoplitler sanki ona doğrulttukları kılıçlarını sokacak gibidirler (Resim.3). London Lahti üzerinde betimlenen sahne ise çok daha kalabalıktır. İki uzun ana friz üzerinde karmaşık bir savaş sahnesi yer almaktadır. Savaş hikayesi bu frizlerde üstekinden alttakine doğru devam etmektedir. Üst frizde, Klazomenaili savaşçılar quadrigaları ile dörtnala düşmana (kimmerlere) doğru koşturmaktadırlar. Alt frizde ise tam bir muhabere vardır. Bu muhaberede Klazomenaili hoplit figürleri miğferleri ve kalkanları ile hemen kimmerlerden ayrılabilirler. Hoplitler ayakta savaşırken kimmerler ise göçebe tarzda at üstünde ve zırhsızdırlar. Bu savaş sahnesinde, Kimmerli tiplerinin belirlenmesindeki en önemli figürler üst frizin ortasındakilerdir. Buradaki üç figür, neredeyse Münich 8774 figürleri ile bire bir benzer bir kompozisyondadır. Ortadaki çömelmiş figür(kimmerli) iki hoplitin arasında esir alınmış vaziyettedir (Resim.4).

34http://faculty.goucher.edu/eng230/Calydonian%20Boar%20Hunt%20Art%20and%20Architecture.htm (09.01.2015)’den ayrıntı.

35 Robert Cook, Clazomenian Sarcophagi, Philipp von Zabern, Mainz 1981, G1, Lev. 40-41; G27, Lev. 61. İzmir Arkeoloji Müzesi'nin Klazomenai'de gerçekleştirdiği kurtarma kazıları sonucunda ortaya çıkartılan ve müzenin deposunda korunan birçok lahit üzerinde bu Kimmerli figürler tarafımızca görülmüştür. Bu figürler de, yayınlanmış örneklerde olduğu gibi, Klazomenaili hoplitlerce öldürülür pozisyonda betimlenmektedirler.

(8)

JHS 220

Prof. Dr.

2015

Resim 3: Klazomenai G27 Lahti'nin başucu kısmı (İ.Ö. VI. yüzyıl)³⁶

Resim 4: G1 Lahti'nden detay (üst: baş ucu kısmının sol yarısı, alt: baş ucu kısmının sağ yarısı) İ.Ö. VI. yüzyıl³⁷

A. İskit - Pers Mücadelesi ve Tatarlı Tümülüsü

En geç İ.Ö. VI. yüzyılın ortalarında, Anadolu'daki saldırgan varlıklarına son verilen Kimmerler’den sonra, Asya menşeli toplulukların tehdidi son bulmamıştır. Bu tehdit

36 Özden Ürkmez, “M.Ö. I. Bin Yılda Nekrolojik Eserler Işığında Batı Anadolu’da Ölüm İkonografisi” ( Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi), İzmir 2012, Lev. 59, MU.8.

37 Ürkmez, age, Lev. 64, MU.20.a,b.

(9)

Özden ÜRKMEZ

Prof. Dr.

2015

Kimmerler’den sonra bu sefer Anadolu'nun doğusunda, İran coğrafyasında İskit'ler tarafından devam ettirilmiştir. Karadeniz bozkırlarında yaşayan bu halk, Herodotos tarafından diğer bilinen tüm halklardan daha genç olarak nitelendirilmiştir.³⁸ Hekataios ve ardından Herodotos’un verdiği bilgilere göre, VIII. yüzyıldan itibaren Kimmer topraklarına saldıran İskit’ler, bu halkın Kafkaslar üzerinden Anadolu’ya girmesine neden olmuştur.³⁹ İskitler’in daha sonraki dönemlerine ait yazınsal bilgiler daha çoktur ve bunlara yine en çok Herodotos’un tarihinde rastlanır. Buna göre Kimmerler’i Anadolu’ya göçmeye zorlayan İskitler, yollarına güneye doğru devam etmişlerdir. Hazar denizi kıyısını boydan boya geçen bu kavim, İran’a yönelip Medler’i yendikten sonra Suriye’ye kadar ilerlemişlerdir. Mısır Kralı I. Psammatikos’un (670-616) ise, ancak çok değerli hediyeler göndererek bu saldırıdan kurtulabildiğinden bahsedilmektedir. İskitler 27 yıl boyunca İran ve Ön Asya topraklarında bir baskı unsuru olduktan sonra, yine Herodotos’un rivayetine göre Med Kralı Kyaxares’in (624- 585) bir oyunuyla saf dışı bırakılmışlardır. Bu oyun, Ziyafete davet edilen İskit komutanlarının öldürülmesi şeklinde olmuştur.⁴⁰ Başka bir değişle aynı dönemlerde Kimmerler Anadolu’da, İskitler ise İran ve daha aşağısında siyasi dengeleri sarsmış görünmektedir.

Medler’in bir devamı olan Persler, yarım yüzyıl sonra tüm Ön Asya ve Anadolu’nun hakimi olmuşlardı. Bu dönemde Anadolu’da Kimmerler’den de hiçbir iz kalmamıştı.

Herodotos’un rivayetinde Pers Kralı Darius’un, Karadeniz’e çekilen İskitler üzerine sefer yapma isteğinin, 614 yılından sonra İskitler’in İran’ı yakıp yıkmalarının intikamını almak olduğu belirtilmektedir. Kappadokia Satrabı Ariaramnes, Darius’un emriyle bir filo oluşturup, İskitya’nın Karadeniz sahiline çıkmış ve aralarında İskit Kralı İdanthyrsus’un kardeşi olan Marsaget’in de bulunduğu birçok İskitli’yi esir almıştır. Bunun üzerine İskit Kralı, Pers Kralı’na aşağılayıcı bir mektup yazar ve bu mektup Darius tarafından savaş sebebi sayılır.

Belki de abartılı olmak üzere Herodotos, Pers ordusunun sayısını 700 bin olarak vermektedir.

Bu ordu Trakya üzerinden Tuna Nehri’ni geçerek 514 yılında İskit topraklarına girer. Fakat burada Persler’in göçebe İskitler üzerinde bir başarı kazanamadıkları, hatta geri çekilmek zorunda kaldıkları kabul görmektedir.⁴¹ Hellen-İskit ilişkileri ise VII. ve VI. yüzyılda oldukça dostane görünmektedir. Bu dostane ilişkiler sonucunda Hellenler Karadeniz kıyılarında birçok koloni kurabilmişlerdir. Özellikle Olbia, Pantikapeia ve Azak şehirlerinde birçok Hellenli mezarı ve eşyası bulunmuştur.⁴² Bulgaristan’ın Debelt ve Karnobat bölgelerinden gelen amphoraların en erkenleri 650-600 yıllarına kadar gitmektedir.⁴³ Histria ve Karadeniz kıyısında yer alan Krasnogorov ve Kolomak’ta, İskit kurganlarından gelen 650-620 yıllarına tarihli amphoralar⁴⁴ da, VII. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Hellen/Ionia ile İskitler arasındaki ticareti ve ilişkiyi ortaya koymaktadır. VII ve VI. yüzyıllarda, bu ilişkiyi ortaya koyan amphoralar, Karadeniz kıyılarında sayısızdır.⁴⁵ Hellen ve İskitler arasındaki bu ilişkiler, VI. yüzyılın sonunda, Hellen resim sanatına da yansımıştır. Yarım yüzyıl önce Kimmerler Hellen ve Ionia resim sanatında genellikle düşman olarak tasvir edilirken, İskitli figürler genellikle tek başlarına ve bir portre anlayışıyla figüratif amaçlarla resmedilmişlerdir

38 Boris Grakov, İskitler, Çev: Ahsen Batur, Selenge Yayınevi, İstanbul 2008, s. 47.

39 age, s. 17.

40 age, s. 44-45.

41 age, s. 61.

42 age, s. 60.

43 Yusuf Sezgin, Arkaik Dönem Ionia Üretimi Ticari Amphoralar, Ege Yayınları, İstanbul 2012, s. 29.

44 age, s. 33.

45 age, s. 38, 41, 44,

(10)

JHS 222

Prof. Dr.

2015

(Resim.5).⁴⁶ Fakat, Pers propagandist unsurların baskın olduğu Anadolu resim sanatında durum bunun tam tersidir.

Resim 5: İskitli Figürü, Psiaks, İ.Ö. 520-510⁴⁷

Kelainai’nin (Afyon/Dinar) 30 km kuzeydoğusunda yer alan Tatarlı Tümülüs Mezarı, özellikle içindeki resimler ile çok dikkat çekicidir. Bir Pers kenti olan Kelainai’de, Pers Kralı’ndan sonra o zamanlar dünyanın en zengin adamı olarak gösterilen ve Lydia Kral soyundan geldiği düşünülen Pythios oturmaktadır. Bir Pers kenti olması ile beraber Kelainai hiçbir zaman Daskyleion ya da Sardeis gibi bir Satraplık merkezi konumunda olmamıştır.

Tatarlı Tümülüsü bu kentin etrafındaki birçok tümülüsten biridir.⁴⁸ Tümülüs’ün ahşap mezar odasına ait duvar resimleri çeşitli sahnelerden oluşmaktadır. Bunlar: silahlı dansçılar, Geryoneus’un sığırları mitosu, cenaze merasimi, kurban ve savaş sahneleridir.⁴⁹ Bunlardan savaş sahnesine daha ilk bakışta, mücadelenin Persler ve İskitler arasında geçtiği anlaşılmaktadır. Bu friz, ayrıntılı bir savaş sahnesinin bu güne kadar bulunmuş en eşsiz örneği olarak gösterilmektedir. Sahnenin solunda yayan ve süvari Persli savaşçılar oklarını çekmiş vaziyette, sahnenin ortasındaki savaş alanına doğru ilerlerken, benzer bir biçimde sahnenin sağından ortaya doğru ilerleyen İskitli savaşçılar da, süvari ve yayalardan oluşmaktadır (Resim.6 - 7). Bu iki grubu sadece başlıklarından bile kimliklendirmek mümkündür. Persli

46 John Boardman, Kırmızı Figürlü Atina Vazoları: Arkaik Dönem, Çev: Gürkan Ergin, Homer Kitabevi, İstanbul 2002, fig. 12, 13, 17, 77.

47http://www.cafepress.com/+scythian_archer_with_trumpet_greek_plate_by_psiax_small_poster,1212929111 (09.01.2015).

48 Christopher Tuplin, "Historical Significance of the Tatarlı Tomb Chamber", Tatarlı Renklerin Dönüşü, Ed. Latife Summerer ve Alexander von Kienlin, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2010, s. 186.

49 Latife Summerer, "Wall Paintings", Tatarlı Renklerin Dönüşü, Ed. Latife Summerer ve Alexander von Kienlin, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2010, s. 120.

(11)

Özden ÜRKMEZ

Prof. Dr.

2015

figürler tiara giymişken, İskitli figürler Kimmerler’le de ortak olan sivri başlıklarıyla saldırmaktadırlar. Uzun tunik, zig zag desenli pantolon, sivri başlık ve çift kavisli kopmozit yay taşıyan figürler, kuzey göçebe halkları ya da İskitler olarak tanımlanmaktadırlar.⁵⁰ Savaş sahnesindeki odak nokta ise sahnesin ortası yani savaş meydanıdır. Atlı arabadan inen Pers komutanı, ayakları altında, suratından kanlar akan ve okla vurularak düşmüş bir İskitli’nin üzerinde, başka bir İskitli savaşçıyı daha öldürme pozisyonunda gösterilmiştir (Resim.8).

Persli komutan, sol kolundan kavradığı iskilitin karnına, elindeki kılıcı sonuna kadar sokmuştur. İskitli savaşçı grubunun ortasında düşmüş ve atların ayakları altında kalmış başka bir savaşçı daha yer almaktadır. Bu ölen İskitçi savaşçıların aksine, Pers grubunun içinde hiçbir kayıp gözükmemektedir. Başka bir değişle savaşı Persler kazanmaktadır.

Tatarlı ahşapları üzerinde yapılan dendrokronolojik analizlerle, mezarın geniş olarak mutlaka İ.Ö. 511-438 yılları arasına ait olduğu, büyük bir ihtimalle de +/- 480/478 yılları civarında yapılmış olması gerektiği düşünülmüştür.⁵¹ Resim sanatı açısından yapılan incelemede de, stilistik açıdan aynı tarihlere ulaşılmıştır.⁵² Calmeyer’e göre, burada betimlenen savaş, I. Darius’un İskitler’e karşı başlattığı sefer ile ilgilidir.⁵³ Borchhhardt da buna katılmakla beraber, sahnenin ortasındaki İskitliyi öldüren figürün I. Darius olduğunu iddia etmektedir.⁵⁴ Yılmaz ise, mezar sahibini savaş arabasındaki ok atan figür olarak görür.⁵⁵ Savaş sahnesindeki Persli figürlerden hangisi mezar sahibi olursa olsun, bu mezar sahibinin Kelainai’li bir Pers askeri, büyük olasılıkla da bir Pers komutanı olduğunu söylemek yanlış olmaz. Görünen odur ki bu Pers komutanı 514 yılında Darius’un İskit seferine katılmıştır.

Özellikle Tatarlı Tümülüsü’nün hem stilistik hem de dendrokronolojik verileri, 480 yılı çevresinde örtüşmektedir. Bu tarih, İskit seferinden 34 yıl sonradır. Başka bir değişle, İskit seferine Kralı Darius’un yanında, gençlik yaşlarında katılan bu Kelainai’li savaşçı ya da komutan, yaklaşık 34 yıl sonra öldüğünde, Anadolu’daki mezarında bu sahneyle yüceltilmiş olmalıdır. Ayrıca, tarihi bilgiler ışığında Perslerin İskit seferinde bir başarı kazanmamasına karşın, Tatarlı Tümülüsü’nde onları yenerken betimlenmeleri, propagandist ve nekropolojik bir anlayışla ilgili olmalıdır.

50 Burchard Brentjes, "Waffen der Steppenvölker II: Kompositbogen, Gorty und Pfeil. Ein Waffencomplex der Steppenvölker", AMI, 28, 1995/96, s. 187-198.

51 Peter Kuniholm, Maryanne Newton ve Carol Griggs, "Dendrochronologishche Analysis of the Tatarlı Wooden Chamber" , Tatarlı Renklerin Dönüşü, Ed. Latife Summerer - Alexander von Kienlin, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2010, s. 80.

52 Fuat Yılmaz, Arkaik Dönem Batı Anadolu Resim Sanatı, (Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi), İzmir 2008, s. 309.

53 Peter Calmeyer, "Zwei mit historischen Szenen bemalte Balken der Archaemenidenzeit", Münchner Jahrbuch der bildenden Kunst, 43, 1993, s. 14-15.

54 Jürgen Borchhardt, "Narrative Ereignis- und Historienbilder in Mediterranen Raum von der Archaik bis in den Hellenismus", Krieg und Sieg. Narrative Wanddarstellungen von Altagypten bis ins Mittelalter, 91, 2002, s. 95.

55 Yılmaz, age, s. 259.

(12)

JHS 224

Prof. Dr.

2015

Resim 6: Savaş meydanına soldan ilerleyen Persler⁵⁶

Resim 7: Savaş meydanına sağdan ilerleyen İskitler⁵⁷

Resim 8: Savaş meydanı, Persler'in zaferi⁵⁸ B. İkonografik Yorum

Kıta Yunanistan’da, Geometrik Dönem’den itibaren, görülmeye başlayan savaş sahneleri ve savaşçı figürleri, daha sonraları da, nekrolojik eserler üzerinde sıkça kullanılan önemli bir

56 http://dinarili.blogspot.com.tr/2013_10_01_archive.html (09.01.2015)’den ayrıntı.

(13)

Özden ÜRKMEZ

Prof. Dr.

2015

sahne olmuştur. Kıta Yunanistan’da, ölen kişilerin savaşçı kimlikleri ile mezar stelleri üzerinde betimlendiği ilk örnekler ise, Arkaik dönemden itibaren görülmektedir.⁵⁹ Figürler, ister savaş sahnelerindeki ana karakterler olsun, ister sadece savaşçı kimlikleri ile bir portre tarzında betimlenmiş olsun, bu tür sahnelerde mezar sahibi ölen kişilerin kahramanlaştırılması, ya da başka bir değişle yüceltilmesi söz konusudur. Daha erken örnekleri Mezopotamya sanatında görülen bu sahnelerin, özellikle Batı Anadolu mezar ikonografisinde kullanılmaya başlaması ise Persler'in Anadolu’ya girmesinden hemen önce olmuştur. Klazomenai Lahitleri de bu sahnelerin İonia bölgesinde görüldüğü en erken nekrolojik eserlerdir.⁶⁰ Akhamenid dönemine ait birçok gemmenin⁶¹ de gösterdiği üzere, Persler' in savaş sanatına ve bu sanatın biraz da propagandist amaçlarla betimlenmesine yönelik gösterdikleri ihtimam, Pers döneminde de Anadolu’da bu sahnelerin artarak betimlenmeye devam etmesine neden olmuştur. Antik metinler de Perslerin "Av" gibi savaşa verdikleri önemi göstermektedir.⁶² Bu metinlerden anlaşıldığı üzere imparatorluk için savaşmak Persli bir aristokrat için hem bir gurur meselesi, hem de bir zorunluluk gibidir. Tüm bunlarla beraber, bir Persli hükümdarın düşmanı ile birlikte betimlendiği tek örnek, Darius için yapılan Bisutun kabartmasıdır.⁶³ Üstelik bu da tam bir savaş sahnesi değildir. İ.Ö. IV. yüzyıla ait Lykia mezar ikonografisinde doğa/arazi tasvirleri ile birlikte, son derece hikayeci bir biçimde anlatılan savaş sahneleri ise, Anadolu'daki en olgun ve gösterişli örnekler olarak karşımıza çıkmaktadır.

İncelediğimiz savaş sahnelerinde ilk göze çarpan olgu, ölen bireylerin savaşçı kimliğiyle yüceltilmesidir. İncemelerimiz doğrultusunda, Klazomenai Lahitleri üzerinde ve Tatarlı Tümülüsü duvarlarında, bu yüceltme tarihi olaylarla da örtüşen, Ionialılar’ın Kimmerler'i ve Persler'in İskitler'i öldürmesi şeklinde olmuştur. En erken olarak Mezopotamya sanatında karşılaştığımız düşmanını ayaklar altına alan ve öldüren, şehirleri ve kaleleri fetheden kral betimlemeleri, ideolojik bir anlayışa sahiptir. Bununla beraber, bu betimlemelerde yer alan krallar, bir bakıma ölümsüzleştirilmişlerdir. Batı Anadolu nekropolojik eserleri üzerinde yer alan savaş sahneleri ve savaşçı figürlerini, Ionia ile beraber, en erken olarak İ.Ö. VI. yüzyılda Lykia’da görmekteyiz. Bu sahneler daha sonraki Klasik Dönem Lykia mezar ikonografisinde de sıklıkla karşımıza çıkar. Sahnelerin Lykia’da bu kadar yoğun olarak görülmesi, bu toplumun savaşçılığına, Akhamenid Anadolusu’nun siyasi ve askeri durumuna ve propagandist amaçlara bağlı olabilir. Fakat bu durum, sahnelerin sadece siyasi bir propaganda aracı olduğunu göstermemektedir. Mezarlar üzerinde betimlenmiş savaş sahnelerinde başrolde olan kişiler, aynı zamanda o mezarın sahipleridir de. Aslında bu tip kalabalık savaş sahnelerinden daha çok, mezar sahiplerinin birebir olarak düşmanlarını ayakları altına alarak öldürmek üzere oldukları sahnelerle karşılaşmaktayız. Bunun dışında, savaşa gitmek üzere arabalarına binerken, yada atları üzerlerinde khthonik bir yılana/ölüme karşı şaha kalkarken betimlenen birçok figür mevcuttur. Mezar sahiplerinin bu şekilde betimlenmesi, onların kahramanlaştırılmasıyla ilgilidir. Kahramanlaştırılmalarındaki ilk amaç, onların bu vasıfları ile öte dünyada hak ettikleri yeri almalarının dilenmesidir. İkinci amaç ise, bu dünyada her zaman bu şekilde kahramanlıkları ile hatırlanmaları, yani ölümsüzleştirilmeleri olmuştur. Bu bağlamda, Klazomenai Lahitleri ve Tatarlı Tümülüsü savaş sahneleri, Anadolu ve İran’da Kimmer ve İskit grublarının askeri baskısı sonucunda ortaya çıkan siyasi gergenliğin ve bu gerginliğe son vermek için bu gruplarla çatışan yerli halkların, bu tarihi olayları kullanarak kendilerini mezarlarında yücelttikleri nadide betimlemelerdir.

59 Gisela Richter, The Archaic Gravestones of Attica, Bristol Classical Press, Bristol 1961, fig.126-129, 155-158.

60 Cook, age, B8; C4; G1; G2; G4; G11; G13 ve G15 lahitleri.

61 John Boardman, Greek Gems and Finger Rings Early Bronze Age to Late Classical, Thames & Hudson, London 1970, fig. 864, 881-883.

62 Herodotos, age, I. 136; Ksenophon, Cyrophedia, VIII.6.12; Strabon, age, 15. 3. 8.

63 Erich Schmidt, Persopolis I - Structures, Reliefs, University of Chicago Press, Chicago 1953, s. 38.

(14)

JHS 226

Prof. Dr.

2015

KAYNAKÇA

BOARDMAN, John, Greek Gems and Finger Rings Early Bronze Age to Late Classical, Thames & Hudson, London 1970.

BOARDMAN, John, The Greeks Overseas, Thames & Hudson, London 1980.

BOARDMAN, John, Kırmızı Figürlü Atina Vazoları. Arkaik Dönem, Çev: Gürkan Ergin, Homer Kitabevi, İstanbul 2002.

BOARDMAN, John, Siyah Figürlü Atina Vazoları, Çev: Gürkan Ergin, Homer Kitabevi, İstanbul 2003.

BORCHHARDT, Jürgen, "Narrative Ereignis- und Historienbilder in Mediterranen Raum von der Archaik bis in den Hellenismus", Krieg und Sieg. Narrative Wanddarstellungen von Altagypten bis ins Mittelalter, 91, 2002, 81-136.

BRENTİJES, Burchard, "Waffen der Steppenvölker II: Kompositbogen, Gorty und Pfeil.

Ein Waffencomplex der Steppenvölker", Archaologischer Mitteilungen aus İran, 28, 1995/96, s. 179-210.

CALMEYER, Peter, "Zwei mit historischen Szenen bemalte Balken der

Archaemenidenzeit", Münchner Jahrbuch der bildenden Kunst, 43, 1993, 7-18.

COOK, Robert, Clazomenian Sarcophagi, Philipp von Zabern, Mainz 1981.

ÇİLİNGİROĞLU, Altan, Urartu Tarihi, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İzmir 1994.

DeVRIES, Keith, “The Gordion Excavation Seasons of 1969-1973 and Subsequent Research” AJA, Vol. 94, 1990, s. 371-406.

DURMUŞ, İlhami, "Anadolu'da Kimmerler ve İskitler", Belleten, LXI/231, 1997, s. 273- 286.

FAZLIOĞLU, İsmail, - ÖZBAY, Fikret, “2000 Klazomenai Kazısı: Feride Gül Sektörü Çalışmaları”, 23. KST/1, (28 Mayıs-1 Haziran 2001 Ankara), Ankara 2002, s. 44- 46.

GRAKOV, Boris, İskitler, Çev: Ahsen Batur, Selenge Yayınevi, İstanbul 2008, 47.

HANFMANN, George, "The Third Campaign at Sardis (1960)", BASOR, Vol. 162, 1961, s. 8-49.

HERODOTOS, Historia, Çev: Müntekim Ökmen, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2002.

HOMEROS, Odysseia, Çev: Azra Erhat - A. Kadir, Can Yayınları, İstanbul 2008.

HÜRMÜZLÜ, Bilge, Klazomenai-Akpınar Nekropolisi, (Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi), İzmir 2003.

KSENOPHON, Cyropaedia, www.perseus.tufts.edu (09.01.2015)

KUNIHOLM, Peter, - NEWTON, Maryanne - GRIGGS, Carol, "Dendrochronologishche Analysis of the Tatarlı Wooden Chamber" , Tatarlı Renklerin Dönüşü, Ed. Latife Summerer ve Alexander von Kienlin, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2010, s. 80- 88.

(15)

Özden ÜRKMEZ

Prof. Dr.

2015

MUSCARELLA, Oscar, “The Date of The Destruction of The Early Phrygian Period at Gordion”, Ancient West and East, Vol.2, 2003, s. 225-252.

ÖZGÜÇ, Tahsin, Maşat Höyük II. Boğazköy'ün Kuzeydoğusunda Bir Hitit Merkezi, Ankara 1982, Lev. 74, 10.

RICHTER, Gisela, The Archaic Gravestones of Attica, Bristol Classical Press, Bristol 1961.

SAN, Oya, Demir Çağ ve Demir Çağ Öncesinde Anadolu'da Göçebelik ve Göçebe Sanatı, (Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İzmir 1998.

SAN, Oya, "Bazı Bulgular Işığında Anadolu'da Kimmer ve İskit Varlığı Üzerine Gözlemler", BELLETEN, LXIV/239, 2000, s. 1-21.

SCHMIDT , Erich, Persopolis I - Structures, Reliefs, University of Chicago Press, Chicago 1953.

SEZGİN, Yusuf, Arkaik Dönem Ionia Üretimi Ticari Amphoralar, Ege Yayınları, İstanbul 2012

SUMMERER, Latife, "Wall Paintings", Tatarlı Renklerin Dönüşü, Ed. Latife Summerer ve Alexander von Kienlin, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2010, s. 120-186.

STRABON, Geography, www.perseus.tufts.edu (09.01.2015)

ŞENGÜL, Fatih, "Homeros'a Göre Kimmer Kavim Adı Etimolojisi", Karadeniz Araştırmaları, Cilt 5/17, 2008, s. 33-42.

TARHAN, Taner, "Eski Anadolu Tarihinde Kimmerler", 1. Araştırma Sonuçları Toplantısı, (İstanbul 23-26 Mayıs 1983), Ankara 1984, s. 109-121.

TUPLIN, Christopher, "Historical Significance of the Tatarlı Tomb Chamber", Tatarlı Renklerin Dönüşü, Ed. Latife Summerer ve Alexander von Kienlin, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2010, s. 186-196.

ÜRKMEZ, Özden, “M.Ö. I. Bin Yılda Nekrolojik Eserler Işığında Batı Anadolu’da Ölüm İkonografisi” ( Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi), İzmir 2012.

VOIGT, Mary – HENRICKSON, Robert, ” Formation of the Phrigian State: the Early Iron Age at Gordion” AnatSt 50, s. 37-54.

WEICKERT, Carl, "Die Ausgrabung beim Athena-Tempel in Milet 1957" İstmitt, 9/10, 1959/60, s. 1-96.

YAYLALI, Serap, "Erzurum Müzesi'nden Grafito Bezeli Küp", Olba, III, 2000, s. 143- 170.

YILMAZ, Fuat, Arkaik Dönem Batı Anadolu Resim Sanatı, (Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi), İzmir 2008.

YOUNG, Rodney S., Three Great Early Tumuli. The Gordion Excavations Final Reports, Vol.1, Philadelphia 1981, s. 198-199.