40
3. TİCARİ İŞLER VE TİCARİ İŞLERE BAĞLANAN SONUÇLAR
41
Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz?
3. TİCARİ İŞLER ve TİCARİ İŞLERE BAĞLANAN SONUÇLAR 3.1. Ticari İşler
3.2. Teselsül Karinesi
3.3. Ticari İşlerde Faiz 3.3.1. Faiz Oranı
3.3.2. Yabancı Para Borcunda Faiz 3.3.3. Faizin Başlangıcı
3.3.4. Bileşik Faiz 3.4. Zaman Aşımı
42
Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular
1) Ticari işler nelerdir? Sayınız.
2) Ticari işlerde teselsül karinesini açıklayınız.
3) Ticari işlerde faizin özelliklerin nelerdir?
4) Ticari işlere uygulanacak faiz oranı nasıl belirlenir?
5) Ticari hükümler bakımından zamanaşımı sürelerinin özelliği nedir?
43
Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri
Konu Kazanım
Kazanımın nasıl elde edileceği veya
geliştirileceği
Ticari iş
Ticari işlerin nelerden ibaret olduğu, nasıl belirlendiği, neyi ifade ettiği konusunda bilgi sahibi olunması
Okuma yoluyla
Teselsül karinesi
Müteselsilen sorumluluğun ne olduğunun, teselsül karinesinin ne zaman
devreye girdiğinin, kefalette de müteselsil sorumluluğun bulunduğunun
bulunduğunun öğrenilmesi
Okuma yoluyla
Faiz
Faiz konusunda ticari işlere ilişkin özelliklerin, özellikle faiz oranlarının bilinmesi
Okuma yoluyla
44
Anahtar Kavramlar
Metin içinde açıklanmıştır.
45
Giriş
Ticaret kanunu ticari işleri diğer işlerden (ticari olmayan işler/adi işler) ayırmış ve bu işlere diğer işlerden farklı sonuçlar bağlamıştır.
Buna göre bir işin adi iş (ticari olmayan iş) ya da ticari iş olup olmaması, o işe hangi hükümlerin uygulanacağının tespitinde önem taşır. Örneğin, iş bir ticari iş ise talep edilebilecek temerrüt faizi oranı farklı olmakta, bazı hâllerde taraflar öngörmese bile müteselsil (zincirleme) sorumluluk gündeme gelmektedir.
Ticari işler kavramındaki “iş” kelimesi, her türlü iş, işlem ve fiili ifade eder. Her türlü hukuki işlem, sözleşme ve fiil iş kavramının muhtevasına dâhildir.
Örneğin taraflar arasında yapılan bir satım sözleşmesi, bir ticari işletmeyi ilgilendiriyorsa ticari iştir. Yine bir fiil niteliğindeki haksız rekabet, TK’da düzenlenmiş bir ticari iştir. Benzer şekilde bono düzenleme işlemi de TK’da düzenlendiği için bir ticari iştir.
46
3.1. Ticari İşler
Ticari İşler:
1) TK’da düzenlenen tüm hususlar ticari işlerdendir (TK m. 3). Örnek: haksız rekabet, acente, ticaret şirketleri, kambiyo senetleri taşıma işleri, sigorta işleri.
2) Bir ticari işletmeyi (bir ticaret şirketini) ilgilendiren tüm işlem ve fiiller ticari iş oluşturur. Örnek: ticari işletmenin akdettiği kira sözleşmesi.
3) Taraflardan yalnız biri için ticari iş niteliğinde olan sözleşmeler, kanunda aksine hüküm bulunmadıkça, diğeri için de ticari iş sayılır (TK m. 19/2). Örnek: bir tarafında bir ticari işletme bulunan satım sözleşmesi diğer taraf için de ticari iş sayılır.
4) Ticari iş karinesi: bir tacirin borçlarının ticari olması asıldır. Ancak, gerçek kişi olan bir tacir, işlemi yaptığı anda bunun ticari işletmesiyle ilgili olmadığını diğer tarafa açıkça bildirdiği veya işin ticari sayılmasına durum elverişli olmadığı takdirde borç adi sayılır (TK m. 19/1). Örnek: Gerçek kişi tacirin bir ödünç sözleşmesi yapması kural olarak ticari bir iştir.
Tüzel kişi tacir olan ticaret şirketlerinin tüm işleri ticaridir. Ticaret şirketlerinin adi alanı (işletmeyle ilgili olmayan işleri) bulunmadığından, tüm işleri ticari iştir.
Ticari iş olmayan bağlanan sonuçlar teselsül karinesi, faiz ve zaman aşımı bakımındandır.
3.2. Teselsül Karinesi
Bir borç için birden fazla kişi borçlu olursa, kural olarak her bir borçlu münferiden (bireysel olarak) sadece kendisine ait kısımdan sorumlu olur. Alacaklı borcun tamamını borçlulardan birinden talep edemez. Her bir borçluyu borcu oranında takip etmesi gerekir.
Örneğin; iki öğrenci kira sözleşmesini birlikte imzalarsa, burada kural olarak münferit (bireysel) sorumluluk vardır ve her öğrenci kendine düşen orandan sorumludur. Alacaklı kira alacağının tamamını herhangi birinden talep edemez.
Müteselsil (zincirleme) sorumlulukta ise, alacaklı borcun tamamı için borçlulardan herhangi birini takip edebilir. Ödeyen borçlu daha sonra payı oranında diğer borçluya rücu edecektir.
Bu durum BK m. 162’de şu şekilde ifade edilmiştir:
Birden çok borçludan her biri, alacaklıya karşı borcun tamamından sorumlu olmayı kabul ettiğini bildirirse, müteselsil borçluluk doğar.
Böyle bir bildirim yoksa müteselsil borçluluk ancak kanunda öngörülen hâllerde doğar.
47 Yine BK m. 163/1 hükmü uyarınca da, alacaklı, borcun tamamının veya bir kısmının
ifasını, dilerse borçluların hepsinden, dilerse yalnız birinden isteyebilir.
Birlikte borçlulukta sorumluluğun müteselsil (zincirleme) olması için BK m. 162/1 hükmü gereği, bunun sözleşmeye açıkça yazılması gerekir. Yazılmazsa müteselsil sorumluluk mevcut olmaz. Kanunda öngörülen istisnalar saklıdır.
Ticari olmayan işler bakımından durum bu olmakla birlikte, ticaret kanununda ticari iş dolayısıyla birlikte borçlu olan kişilerin, sözleşmede açıkça yazılmasa da, müteselsilen sorumlu olacağı karinesi getirilmiştir.
Karine aksi ispat edilinceye kadar varlığı kabul edilen olgudur. Ticari bir iş dolayısıyla birlikte borçlu olan kişilerin müteselsilen sorumlu olması durumu kabul edilmiştir.
İki veya daha fazla kişi, içlerinden yalnız biri veya hepsi için ticari niteliği haiz bir iş dolayısıyla, diğer bir kimseye karşı birlikte borç altına girerse, kanunda veya sözleşmede aksi öngörülmemişse müteselsilen sorumlu olurlar. (TK m. 7/1). Burada müteselsil sorumluluğun varlığı bir karine olarak kabul edilmiştir (teselsül karinesi).
Örneğin ticari işletme için birlikte bankadan kredi (ödünç) alan iki kişi, sözleşmede ayrıca sorumluluğun müteselsil olduğu yazılmasa da, alacaklı bankaya karşı müteselsilen sorumlu olur.
Elbette taraflar sözleşmeye açıkça, sorumluluğun müteselsil olmadığı yönünde hüküm koyabilirler. Bu durumda borçtan sorumluluk müteselsil (zincirleme) değil, münferit (bireysel) olur.
Ticari borçlara kefalet hâlinde de, hem asıl borçlu ile kefil, hem de kefiller arasındaki ilişkilerde müteselsil sorumluluk kuralı geçelidir (TK m. 7/2).
Bununla birlikte, müteselsil sorumlu olan kefil ya da kefillerden temerrüt faizi istenebilmesi için, ödemenin asıl borçlu tarafından yapılmadığı hususunun ayrıca kefile de ihbar edilmesi gerekir. Aksi hâlde ihbardan önce işleyen temerrüt faizinden kefil sorumlu olmaz (TK m. 7/1).
Müteselsil kefalet karinesine tüketiciler bakımından bir istisna getirilmiştir.
Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun’un 4/6 maddesi uyarınca, tüketici işlemlerinde, tüketicinin edimlerine karşılık olarak alınan şahsi teminatlar, her ne isim altında olursa olsun adi kefalet sayılır.
3.3. Ticari İşlerde Faiz
Anapara faizi (kapital faiz), temerrüt faizi olmak üzere faiz bir açıdan ikiye ayrılır.
Anapara faizi, bir miktar paradan belli bir süre yoksun kalma karşılığında alacaklıya ödenen paradır. Talep edilebilmesi için kural olarak sözleşmede kararlaştırılması gerekir. Kuralın istisnası TK m. 20’de düzenlenmiştir. Buna göre ticari işletmesi gereği bir iş gören tacir,
48 sözleşmede kararlaştırılmış olmasa da, verdiği avanslar ve yaptığı masraflar için faiz talep
edebilir.
Temerrüt (gecikme) faizi ise para borcunu ödemekte geciken (temerrüde düşen) borçludan talep edilir. İstenebilmesi için sözleşmede kararlaştırılması gerekmez. Para borcunun ifasında gecikilen tüm durumlarda uygulanabilir.
3.3.1. Faiz Oranı
Gerek anapara gerek temerrüt faizinde hangi oranın uygulanacağı önem taşır.
Faiz oranı sözleşme ile belirlenebilir. Borçlunun ekonomik yönden mahvına sebep olmayacak şekilde oranı belirlemek serbesttir. TK m. 8/1 hükmü uyarınca da, ticari işlerde faiz oranı serbestçe belirlenir.
Bununla birlikte BK m. 88’de ticari olmayan işler bakımından faize sınırlama getirildiğini belirtelim. BK m. 88/2 hükmü uyarınca, sözleşme ile kararlaştırılacak yıllık faiz oranı, birinci fıkra uyarınca belirlenen(yürürlükte olan mevzuat hükümlerine göre: 3095 sayılı Kanun) yıllık faiz oranının yüzde elli fazlasını aşamaz. Yine BK m. 120/2 hükmüne göre, sözleşme ile kararlaştırılacak yıllık temerrüt faizi oranı, 3095 sayılı Kanunda belirlenen yıllık faiz oranının yüzde yüz fazlasını aşamaz.
Borçlar kanunu ve Türk ticaret kanununa göre faiz ödenmesi gereken hâllerde, miktarı sözleşme ile tespit edilmemişse bu ödeme yıllık yüzde on iki oranı üzerinden yapılır (Faiz Kanunu m. 1/1). Bu oran kanuni faiz oranı olarak ifade edilmiştir. Bakanlar kurulu, bu oranı aylık olarak belirlemeye, yüzde onuna kadar indirmeye veya bir katına kadar artırmaya yetkilidir. Hâlihazırda faiz oranı yıllık yüzde 9’dur.
Bir miktar paranın ödenmesinde temerrüde düşen borçlu, sözleşme ile aksi kararlaştırılmadıkça, geçmiş günler için 1. maddede belirlenen orana göre temerrüt faizi ödemeye mecburdur. (Faiz Kanunu m. 2/1)
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası’nın önceki yılın 31 Aralık günü kısa vadeli avanslar için uyguladığı faiz oranı, yukarıda açıklanan miktardan fazla ise, arada sözleşme olmasa bile ticari işlerde temerrüt faizi bu oran üzerinden istenebilir. Söz konusu avans faiz oranı, 30 Haziran günü önceki yılın 31 Aralık günü uygulanan avans faiz oranından beş puan veya daha çok farklı ise yılın ikinci yarısında bu oran geçerli olur. (Faiz Kanunu m. 2/2)
Hâlihazırda ticari işlerde talep edilebilecek avans faizi oranı yıllık yüzde 19.50 olarak belirlenmiştir.
Görüldüğü üzere, ticari olmayan işlere nazaran ticari işlerde, temerrüt faizi daha yüksek oranda talep edilebilmektedir.
49
3.3.2. Yabancı Para Borcunda Faiz
Sözleşmede daha yüksek akdi veya gecikme faizi kararlaştırılmadığı hâllerde, yabancı para borcunun faizinde devlet bankalarının o yabancı para ile açılmış bir yıl vadeli mevduat hesabına ödediği en yüksek faiz oranı uygulanır.
(Faiz Kanunu m. 4/a)
3.3.3 Faizin Başlangıcı
Aksine sözleşme yoksa ticari bir borcun faizi, vadenin bitiminden ve belli bir vade yoksa ihtar gününden itibaren işlemeye başlar. (TK m. 10/1).
3.3.4. Bileşik Faiz
Bileşik faiz (mürekkep faiz) işleyen faizin belli bir dönem sonunda anaparaya eklenerek, toplam tutar üzerinden tekrar faiz yürütülmesidir. Bu yöntemde anapara borcu kartopu gibi büyüyerek borçlunun ekonomik mahvına sebep olabilecek niteliktedir.
Bu sebeple, faize faiz yürütülmesi (bileşik faiz) kural olarak yasaktır. TK m. 8/2’de ise kurala istisna getirilmiş ve iki hâlde faize faiz yürütülebileceği hükme bağlanmıştır.
Buna göre, üç aydan aşağı olmamak üzere, faizin anaparaya eklenerek birlikte tekrar faiz yürütülmesi şartı, yalnız cari hesaplarla her iki taraf bakımından da ticari iş niteliğinde olan ödünç sözleşmelerinde geçerlidir. Şu şartla ki, bu fıkra, sözleşenleri tacir olmayanlara uygulanmaz. (TK m. 8/2).
3.4. Zaman aşımı
Belirlenen zaman aşımı süresinin geçmesi üzerine, borçlu, zamanaşımı gerekçesiyle, borcunu ifadan kaçınabilir. Ticaret kanunu ve diğer kanunlarda çeşitli zaman aşımı süreleri öngörülmüştür. Özel bir düzenleme yoksa her alacak on yıllık zaman aşımına tabidir (BK m.
146). Buna göre vadesinden itibaren on yıl içinde talep edilmeyen bir alacak bakımından, borçlu borcunu ödememek için bir savunma imkânına sahip olmaktadır.
Ticari hükümler bakımından zamanaşımı sürelerinin özelliği, kanunda aksine düzenleme yoksa ticari hükümlerle öngörülen zamanaşımı sürelerinin sözleşme ile dahi değiştirilemeyecek olmasıdır (TK m. 6).
