MOTORLU ARAÇLAR TEKNOLOJİSİ ALANI
11.SINIF OTOMOTİV ELEKTROMEKANİK MESLEK DALI OTOMOTİV ELEKTROMEKANİK TEKNOLOJİSİ DERSİ NOTLARIDIR
GÖSTERGE SİSTEMLERİ
Taşıt hareket halinde iken veya motor çalıştırıldığı sırada sürücüye bilgileri ve olası arızaları bildiren Şekilli ışıklar ve rakamlardan oluşan sisteme gösterge sistemi denir. Gösterge sistemi taşıtın sürüceye sağladığı güvenlik ve konfor nedeniyle en önemli sistemlerin başında gelir. Günümüzde, araç gösterge sistemleri çok daha gelişmiş fonksiyonlara sahiptir. Yol bilgisayar sisteminin, gösterge sistemine entegre edilmesi ile birlikte sürücünün taşıt sistemleri ve motor ile ilgili bilgileri anında ve doğru bir Şekilde izlemesi mümkün olmaktadır
1.Yakıt Gösterge Devresi
Taşıtın deposunda bulunan yakıtın miktarını sürücüye bildiren göstergedir. Araçlarda kullanılan yakıt göstergeleri yapı ve çalışma esasları bakımından, manyetik ve termik tip olmak üzere iki gruba ayrılır.2. Yağ Gösterge Devresi
Motordaki yağ basıncını ölçerek sürücüye bilgi veren sisteme, yağ göstergesi denir. Yağ göstergesi; yağ basıncını ölçmesi ile birlikte motor yağlama sisteminin çalışıp çalışmadığı konusunda sürücüyübilgilendirmektedir. Yapılarına göre yağ göstergelerini basınçlı, manyetik ve termik tip olmak üzere üç çeşide ayırabiliriz.
3. El Freni Gösterge Devresi
Aracın park etme ve benzeri durumlarda kullanılan el freninin çekili olup olmadığını gösteren sistemdir. Gösterge panelinde ortak ikaz ışığı veya ayrı olarak el freni resminin olduğu ikaz ışığına kontrol eden bir el fren müşiri, sigortası ve devre tesisat kablolarından oluşmaktadır. El freni gösterge devresi, ihtiyacı olan gerilimi, kontak anahtarı üzerinden almaktadır. Basit bir el freni gösterge tesisatı olarak el freni göstergesi, ikaz lambası (1,5w), el freni müşiri, sigorta (7,5-10 A.), tesisat kablosunu sayabiliriz. El freni gösterge tesisatında çektiği akım çok az olduğu için 0,75-1 mm²’lik tesisat kablosu emniyetli olarak kullanılabilir4. Şarj Lambası Gösterge Devresi
şarj lambası, araçlarda iki temel görevi yerine getirir. Akü boşaldığında şarj lambası yanarak sürücüyü uyarır. Aynı zamanda şarj sistemi çalışmadığı zaman yine uyarı ışığı yanarak sürücüyü uyarır. şarj göstergeleri olarak genellikle eski tip araçlarda veya ağır iş makinelerinde, şarj akımını gösteren ampermetreler kullanılırken günümüzdeki araçlarda ise şarj kontrol lambaları kullanılmaktadır5.Kilometre ve Devir Gösterge Devresi
Kilometre (hız) gösterge devresi, genellikle aracın hızını gösteren bir gösterge saatine ve aracın kat ettiği toplam yolu gösteren bir kilometre sayacına (odometreye) sahiptir. Ayrıca, birçok kilometre saati sürücü tarafından sıfırlanarak aracın aldığı kilometre sayaç ile kontrol edilebilmektedir
Kilometre ve hız gösterge sistemlerinin, araçların marka ve modeline göre farklı yapıları vardır. Bazı araçlarda, taşıt hız sensörü, kilometre saati ile birlikte birleşik bir yapıya sahiptir ve ölçtüğü sinyali elektronik kontrol ünitesine göndererek taşıtın hızının ve kilometresinin ölçülmesini sağlar. ABS fren sistemine sahip araçlarda, ABS beyni (kontrol ünitesi) tekerlek hız sensörü sinyalini algılayarak taşıt hızının ve kilometresinin ölçülmesini sağlar. Burada ABS beyni ile taşıtın elektronik kontrol ünitesi (ECU) birlikte çalışmaktadır. Kilometre yani hız göstergesinin farklı çeşitleri bulunmaktadır. Bunlar; sinyal bobinli, manyetik elemanlı ve şalterli tip hız göstergeleridir
Kilometre Sayacı (odometre) Kilometre saati mili üzerinde yerleştirilmiş olan özel bir dişli kilometre sayacı (odometre) gösterimi için bileşik halkayı döndürür. Birinci hane bir tur attığı ve rakam 9’dan 0’a değiştiği zaman, birinci hanenin tekerinin üzerindeki iki diş pinyon vasıtasıyla, ikinci hane tekeri iki dişle çevirir
Günümüzdeki araçlarda genellikle dijital ekrana ECU tarafından kayıt edilen kilometre sayacı kullanılmaktadır. Bu sistem tamamen dijital ve elektronik sinyallerle çalışmaktadır.
6.Isı (Hararet) Göstergesi Devresi
Isı yani hararet göstergesi, motordaki soğutma suyunun sıcaklığını sürücüye bildiren göstergedir. Sıvı tüplü, manyetik ve termik olmak üzere üç çeşit ısı göstergesi vardır. Hararet müşiri genellikle motor silindir kapağı üzerinde bulunmaktadır7.Arıza Uyarı Lambası Devresi
Gösterge panelinde bulunan ikaz ışığı sayesinde, motorun çalışmasını ve aracın genel donanımlarına yönelik çalışan cihazların durumunu kontrol eden sistemdir. Herhangi bir arıza veya anormal çalışmadurumunda ikaz ışığına gerilim uygulayarak sistem çalışmaktadır.
8. Kızdırma Bujileri Lamba Devresi
Dizel motorların çalışma prensibi, emme zamanında silindir içerisine sadece havanın alınıp sıkıştırılması ve sıkıştırılan havanın üzerine yakıtın püskürtülmesi esasına göredir. Soğuk havalarda veya soğuk iklim bölgelerinde dizel motorun çalışması silindir içerisine alınan soğuk havadan dolayı zorlaşmaktadır. Bu nedenle dizel motorlara kızdırma bujileri ilave edilmiştir. Kızdırma bujileri, dizel motorun yanma odalarını yüksek bir ısı ile ısıtarak motorun soğuk havalarda çalışmasını kolaylaştırmaktadır9. Yağ Seviye Uyarı Lamba Devresi
Bazı araçlarda motor yağ basınç göstergesinden farklı olarak motor karterindeki yağ seviye değişimlerine duyarlı bir müşir veya şamandıra devresi tarafından, karterdeki yağ seviyesine bağlı olarak gösterge panelindeki ikaz ışığını yakmak sureti ile çalışan sistemlerdir.10. Hidrolik Seviye Uyarı Lamba Devresi
Hidrolik fren yağ deposunda bulunan bir seviye değişimlerine duyarlı bir müşir tarafından, depodaki fren seviyesine bağlı olarak kumanda ederek gösterge panelindeki ikaz ışığını yakmak sureti ile çalışan sistemlerdirÖLÇME VE DEĞERLENDİRME SORULARI
1. Yakıt gösterge devresinde aşağıdaki elemanlardan hangisi bulunmaz?
A) şamandıra düzeneği B) Kontak anahtarı C) Role D) Burdon tip gösterge 2 . Aşağıdakilerden hangisi yağ göstergesi çeşitlerinden birisi değildir?
A) Basınçlı B) Manyetik C) Mekanik D) Termik
3. Yandaki resimde görülen gösterge lambası aşağıdakilerden hangisine aittir? A) El freni lambası B) Yağ lambası C) Hidrolik uyarı lambası D) ABS uyarı lambası
4. Aşağıdakilerden hangisi şarj lambasının görevlerinden birisi değildir?
A) Akü deşarj olduğunda sürücüyü uyarmak
B) şarj sisteminde bir arıza olduğunda sürücüyü uyarmak C) Vantilatör kayışı koptuğunda sürücüyü uyarmak D) Akü tam şarj olduğunda sürücüyü uyarmak
5. Aşağıdakilerden hangisi hız göstergesi çeşitlerinden birisi değildir?
A) Sinyal bobinli tip hız sensörü B) Basınçlı tip hız sensörü
C) ġalterli tip hız sensörü D) Manyetik elemanlı tip hız sensörü
6. Motorun soğutma suyu sıcaklığını sürücüye bildiren gösterge aşağıdakilerden hangisidir?
A) Ortam sıcaklığı göstergesi B) Motor yağı sıcaklık göstergesi C) Isı göstergesi D) Kızdırma bujileri göstergesi
7. Yandaki şekilde verilen gösterge sistemi parçası aşağıdakilerden hangisine aittir?
A) Yağ göstergesine B) Yakıt göstergesine C) şarj göstergesine D) Isı göstergesine 8. Arıza uyarı lambası bilgi alış verişini aşağıdaki parçalardan hangisi ile gerçekleştirir?
A) Elektronik kontrol ünitesi B) Su sıcaklık sensörü C) Vuruntu sensörü D) Akü 9. Aşağıdakilerden hangisi dizel motorlu araçlara özel bulunan gösterge uyarı lambasıdır?
A) şarj uyarı lambası B) Kızdırma bujileri uyarı lambası C) Yağ seviyesi uyarı lambası D) Yakıt seviyesi uyarı lambası
10. Aşağıdakilerden hangisi hidrolik seviye uyarı lamba devresinin elemanlarından birisi değildir?
A) Hidrolik seviye sensörü B) Kontak anahtarı C) Akü D) Yağ seviye müşiri
DPA TİPİ POMPA
Distribütör tipi pompalar, yakıt emiş kontrolü sağlayan karşıt pistonlu olarak çalışan bir pompa olarak tanımlanabilir.
Günümüzde sıra tipi pompaların yerini distribütör tipi pompalar almıştır.
Avantajları;
Yapıları daha basittir.
Boyutları daha küçüktür.
Daha verimli çalışırlar.
Özel yağlama ihtiyacı yoktur.
Ayarı daha basittir.
Görevleri,
Yakıt basıncını yükseltme Yakıt miktarını ayarlama Enjektörlere gönderme Ateşleme zamanlama sağlama Parçaları
Çalışması
Marşa basıldığında besleme pompası DPA pompaya yakıtı gönderir.
Transfer pompası yakıtın basıncını yükselterek iki kola ayrılan çıkış kanalına basar. Çıkış kanalında bir kısmı hidrolik başlıktaki yatay kanal yoluyla pompaya giderken bir kısmı da basınç ayar supabına geri dönerek kısa devre yapar. Hidrolik başlıktaki yatay kanal vasıtasıyla pompaya gelen yakıt, rotor üzerindeki dairesel kanala dolar. Yakıt ölçme supabı tarafından miktarı ölçülen yakıt, rotor gömleğindeki tek giriş deliğine gelir. Eğer bu giriş deliği rotordaki deliklerden herhangi birisiyle
karşılaşmışsa yakıt buradan girer ve merkezi delikten geçerek pistonlar arasına dolarak pistonların şarj olmasını sağlar. Bu konumda makaralar içi kamalı halkanın boşluğundadır ve rotor çıkış deliği, rotor gömleğindeki hiçbir delikle karşılaşmamıştır.
Rotor dönmesine devam ettiğinden makaralar içi kamlı halkanın kam çıkıntılarına gelir. Şekil 1.3’te görüldüğü gibi kam çıkıntıları makaralara, makaralar pabuçları vasıtası ile pistonlara basınç yapar, yakıt basınç kazanır. Basınçlı yakıt, rotor ekseni
boyunca açılan yakıt kanalından giriş deliklerine gelir. Giriş delikleri kapalıdır. Çıkış deliklerinden biri ile karşılaşan yakıt, hangi delikle karşılaşmışsa oraya, oradan da enjektöre gider. Bu tek çıkış deliği motorun iki, rotorun bir devrinde bütün enjektörlere birer defa yakıt göndermesini sağlar
Regülatör Görevi;
Motorun rölantide stop etmeden çalışmasını sağlamak
Motorun maksimum hızı aşmadan düzenli çalışmasını sağlamak Rölanti ve maksimum hızlar arasında devir kontrolü sağlamak
Günümüzde DPA pompalarda iki tip regülatör kullanılmaktadır. Bunlar mekanik ve hidrolik tip regülatörlerdir.
Avans Sistemi Motor devri yükseldiği zaman yakıtın normal zamandan önce enjektöre gönderilmesi ve yanma için yeterli zamanın verilmesi gerekir. Bunu sağlayan sistem avans sistemidir.
DPA Yakıt Enjeksiyon Pompalarda Yapılan Kontroller ve Pompa Ayarı
Basınçlı Hava İle Sızıntı Kontrolü Distribütör tip yakıt pompaları montaj edildikten sonra bağlantı yerlerinde kullanılan conta ve lastiklerin kaçırıp kaçırmadığını kontrol etmek için yapılır.
Besleme Pompası Kontrolü Besleme pompasının vakumu, pompa düşük devirde döndürülürken kontrol edilir. Giriş rekoruna bağlanan bir vakummetrede okunan değer, katalog değerinde olmalıdır.
Basma basıncı kontrolü ise bir manometrenin görev tespit vidalarından birisinin yerine takılması ile değişik devirlerde yapılır.
Bu değerlerin de katalog değerlerinde olması gerekir.
Yakıt Miktarı Kontrolü Pompanın değişik devirlerde bastığı yakıtların miktarları saptanarak verilen değerlerle karşılaştırılır. Bu değerler birbirlerine yakın olmalıdır.
Stop Kontrolü Belirtilen devirde stop kolu stoba getirilerek kontrol edilir.
Maksimum Yakıt Miktarı Kontrol ve Ayarı Maksimum yakıt miktarı, belirtilen devirde gaz kolu ve stop kolu tam açıkken kontrol edilir. Eğer maksimum yakıt miktarı belirtilen değerden farklı ise ön ve arka ayar saclarından ayar yapılır.
Regülatör Ayarı Regülatörün rölanti ve yüksek devir ayarı, vidalardan katalog değerine göre yapılır.
Avans Düzeni Kontrolü Yakıt pompası değişik devirlerde çalıştırılır. Avans ölçme aletiyle bu devirlerdeki avanslar tespit edilir.
Tespit edilen bu değerler katalog değerinden farklı ise pistonla yay arasına değişik kalınlıkta pul (şim) koymakla ayarlanır.
Basma Başlangıcı (Sente) Kontrolü: Bütün kontroller yapıldıktan sonra, pompa ayar tezgahından sökülünce yapılan bir kontroldür. Pompanın yakıt basmağa başlaması ile, pompa flanşındaki çizginin karşılaşıp karşılaşmadığını anlamak için yapılır.
Pompa Etiketi ve Anlamları:
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
1. Aşağıdakilerden hangisi distribütör tipi yakıt enjeksiyon pompasının avantajlarından birisi değildir? A) Yapıları basittir ve kolay sökülüp takılırlar
B) Sıra tipi yakıt enjeksiyon pompalarına göre daha çok yer kaplarlar.
C) Ayarlanması kolay ve basittir.
D) Özel yağlamaya gerek yoktur.
2. Aşağıdakilerden hangisi distribütör tipi yakıt enjeksiyon pompasının ana parçalarından birisi değildir?
A) Hidrolik başlık B) Pompa kam mili C) Regülatör (düzenleyici) D) Avans mekanizması
3. Çelik alaşımından yapılan iç kısmında motor silindir adedi kadar çıkıntı olan DPA pompa elemanı aşağıdakilerden hangisidir?
A) Basma ventili B) Kramayer C) Eleman pistonu D) İçi kamlı halka 4. Pompa elemanı aşağıda verilen hangi parçalardan oluşur?
A) Hidrolik başlık–rotor B) İçi kamlı halka–rotor C) Hidrolik başlık–palet D) İçi kamlı halka–palet 5. Aşağıdakilerden hangisi regülatörün görevlerinden birisi değildir?
A) Motorun rölantide stop etmeden çalışmasını sağlamak B) Motorun maksimum devri aşmasını engellemek C) Motorun devrine göre belli oranda avans vermek
D) Rölanti ve maksimum hızlar arasında kontrollü bir devir sağlamak 6. Yanda verilen resim aşağıdaki parçalardan hangisine aittir?
A) Hidrolik başlık B) Transfer pompası C) Mekanik regülatör D) Avans mekanizması
7. Aşağıda verilen kontrollerden hangisi DPA pompalarda yapılan bir kontrol değildir?
A) Kam mili gezinti kontrolü B) Avans düzeni kontrolü C) Yakıt miktarı kontrolü D) Avans mekanizması kontrolü
8. Transfer pompası içerisinde bulunan paletlerin aşıntıları aşağıda verilen ölçü aletlerinden hangisi ile kontrol edilir?
A) Mıknatıslı kompratör B) Kumpas
C) Dış çap mikrometresi D) Teleskopik geyç
9. Yanda DPA pompanın etiketinde belirtilen (6) rakamı aşağıdakilerden hangisini ifade eder?
A) Maksimum yakıt miktarı ayarı B) Çıkış rekoru sayısı
C) Regülatör kodu D) İmalat kod numarası
10. Aşağıdakilerden hangisi DPA pompanın testi öncesinde yapılan hazırlıklardan birisi değildir?
A) Avans aletini takıp sıfırlama yapmak B) Gaz kolunu tam açık durumda bırakmak C) Marş rötarını açık durumda bırakmak D) Pompanın havasını almak
DPS TİPİ POMPA
Dizel motorlarda kullanılır. Hafif araçlarda kullanılır. Yakıt basıncını 750 bara yükseltir.
Genel Yapısı ve Parçaları
DPS pompalar ile aynı yapıya sahiptir. Farkları yakıt miktarının ayarlanmasından doğmaktadır Parçaları.
Kamring (içi kamlı halka) ve yakıt ayar halkaları Döndürme mili
Transfer pompası Regülatör (düzenleyici) Avans düzeni
Çalışması
Arka kapaktan gelen yakıt, transfer pompası tarafından ölçek valfından geçirilerek rotor giriş delilerinden açılmış olan basma pistonunun önüne dolar.
Rotorun dönmesi ile giriş deliği kapanır ve dağıtım deliği çıkış deliğinden bir tanesi ile karşılaşır. Bu arada içi kamlı halka basma pistonunu ileriye doğru iterek yakıtı sıkıştırır ve püskürtme gerçekleştirilir. Şekil 2.3’te yakıtın püskürtülmesi görülmektedir.
Regülatör: Regülatörler yakıtın miktarını, yakıt ölçme supabını kontrol ederek sağlarlar. Bu pompada mekanik tip kullanılmaktadır.
Avans sistemi: Motor devri değiştiğinde yakıtın püskürtülme zamanının da değiştirilmesi gereklidir. Bunu sağlayan sistem avans sistemi denir. DPS pompalarda hidrolik avans mekanizması kullanılmaktadır
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
1. DPS tipi pompalarda yakıt basma basıncı aşağıdakilerden hangisidir?
A) 420 bar B) 500 bar C) 750 bar D) 840 bar
2. DPS tipi pompaların DPA tipi pompalardan farkı aşağıdakilerden hangisi olabilir? A) DPS tipi pompalarda rotor yerine dişliler kullanılmaktadır.
B) DPS tipi pompalarda transfer pompası diyaframlı hale getirilmiştir.
C) DPS tipi pompalarda hidrolik başlık kullanılmamaktadır.
D) DPS tipi pompalarda yakıt ayar halkaları farklıdır.
3. Distribütör tipi pompalarda avans sisteminin görevi aşağıdakilerden hangisidir? A) Yakıtın miktarını kontrol eder.
B) Piston ÜÖN’ye varmadan önce yakıtın enjektörden püskürtülmesini sağlar.
C) Motorun her devrinde yakıtın basıncını artırarak kararlı bir rejim hızı sağlar.
D) Silindir içerisine daha fazla miktarda hava göndererek güç artışı sağlar.
FİLTRELER
Yakıt filtresi, depodan gelen yakıt pompasına girmeden önce içindeki yabancı maddelerin süzülerek motor dairesine girmesi engellenir. Bu sayede sistem üzerinde oluşabilecek tıkanıklıklar engellenmiş olur. Ayrıca dizel yakıt içerisinde bulunan suyu ayırmak üzere kullanılır.
Filtre tıkanmasının sonuçları:
- Motorun durmasına kadar varan motor performans kayıpları, - Yakıt beslemesinin kısıtlanması veya kesilmesi,
- Kısa devreye varana dek yakıt pompası performansında kısıtlamalar, - Artan aşınma,
- Motor bileşenlerinde iç korozyon.
Filtre içeriği türlü malzemelerden imal edilebilmektedir. Filtre gözenekleri yaklaşık 0,003-0,005 mm’dir. Depodan gelen yakıt sisteme girmeden evvel filtre sisteminden geçerek temizlenir. Bundan dolayı filtrenin belirli aralıklarla değişmesi
gerekmektedir. Motorlara ilgili yakıtların girmeden evvel özellikle yeni sistemler daha ince yapılara sahip olduğundan dolayı yakıt içerisindeki partiküllerin temizlenmesi gerekmektedir. Aksi takdirde sistem tıkanarak verimsiz bir hal alır. Araçlarda genel itibari ile rahat sökülebilecek yerlere konulur.
Genel olarak filtreler 2 ye ayrılır;
Metal Elemanlı Filtre
Metal elemanlı filtre yapısı
değildirler genelde ilk filtrelemelerde kullanılır. Metallerin üst üste konması ile elde edilir. Yakıt aralıklardan geçerken içerisindeki pislikler metaller arsında sıkışır.
1. Metal elemanlı olmayan filtre Keçe Elemanlı Filtre
Filtre malzemesi olarak keçe kullanılmıştır. Keçelerin üst üste konması ile elde edilmektedir. Keçe elemanlı filtrede elemanı, blok şeklinde kesilmiş ve üst üste konmuş keçelerden yapılmıştır. Filtre kabiliyetleri 0,010–0,025 mm kadardır.
Süzme ölçüleri 0,003-0,005 mm kadar olan parçaları süzebilir. Kâğıdın dayanıklılığını artırmak ve sudan zarar görmesini önlemek için kâğıda plastik veya reçine emdirilir.
1.1. Kâğıt Disk Elemanlı Filtre
Bu filtrelerin elemanları plastik veya reçineye emdirilmiş kâğıttan oluşmaktadır. Kâğıtlar disk şeklinde ve üst üste konularak yapılır.
1.2. Bez Elemanlı Filtre
Filtre elemanı sık örgülü bezden torba şeklinde yapılmıştır. Süzme kabiliyeti kullanılan bezin özelliğine göre değişir. Genel de 10 mikrona kadar olan (0,010 mm) parçaları temizler.
1.3. Pamuk Elyaf Elemanlı Filtre
Yakıt sistemlerinde nadiren kullanılan bir filtre çeşididir. Pamuk elyafı, üzerinde delikler bulunan madenî bir kap içine preslenerek yapılır.
1.4. Kil Elemanlı Filtre
Süzme kabiliyetleri en iyi olan filtrelerdir. Yakıt içerisindeki pislikleri, su, asit ve oksitlenme ürünlerini ayırabilme özelliğine sahiptir. Besleme pompasından gelen basınçlı yakıt, giriş rekorundan girerek gövde ile eleman arasındaki boşluğa dolar.
Yakıt, basınçlı şekilde gelerek filtrenin içindeki elemana nüfuz eder ve merkeze doğru geçer. Bu esnada bünyesinde bulunan yabancı maddeler filtre elemanı tarafından tutulur. Yakıtın içerisindeki su ise yoğunluk farkından dolayı dibe çöker. Süzülmüş ve temizlenmiş olarak merkeze toplanan yakıt, çıkış borusundan çıkış rekoruna, oradan da yakıt pompasına gider. Ancak bu tip filtreler araçlarda kullanılmamaktadır.
Yakıt Filtrelerinin Arızaları; Genel itibari ile tıkanma, özelliğini kaybetme gibi arıza belirtisi gösterebilir.
