Amerika'da
Yeni şehirler
GREENBELT
Yazan : Clarence Stein Çeviren : Ahmet KISMET
Mimar, D.G.S.A. Douglas D. Ellington And R. J. Wodsworth Chief Arehitects
Halcwalker, Town Planner
Amerika Birleşik
Devletleri'n-de yeni şehirlerin kurulıışunda
önemi bulunan Greenbelt,
şehirci-lik bakımından olduğu kadar,
sos-yal ve ekonomik yönleriyle
başa-rıya ulaşmış örnek bir şehirdir.
«Tomard New Toıons For
A-merica» isimli kitaptan dilimize
çevrilen aşağıdaki yazı,
Washing-ton'dan 13 mil mesafede göl
kena-rında ve yeşil bir orman içinde
ku-rulan Greenbelt şehrinin umumî
•planlaması, mimarî proje ve
tatbi-katı ile maliyet ve yapı sanayii
iliş-kilerini incelemekte ve idare,
işlet-me ve bakım masrafları hakkında
yeni fikirler getirmektedir. Yazı
bilhassa, bugün memleketimizi çok
yakından ilgilendiren şehirleşme
meskenleşme hareketi ile
uygun-luğu dolayısıyle dikkate şayandır.
1933 yılında Franklin D. Roosevelt Amerika Reisicumhuru olduğu zaman Ame-rika'da 10 milyondan fazla işsiz vardı. İşsiz-lerden bazıları merkezde yerleşti ve «Hoo-vervilles» i inşa etti. Bundan sonra şehircilik bakımından önemli yer tutan Greenbelt Town'ın inşasına başlandı. Burada, geleceğin şehir inkişafının tohumları ekilmiştir. Bu şehirler ilk defa olarak 3 esas fikrin teşki-line imkân verdi ve bunlardan yeni şehirler gelişti. (The Garden City, The Radburn İdea, And The Neighborhood Ünit.)
Resmî olarak beyan edilen gayeler şun-lardı :
1 — İşsizliğe yardım konusunda faydalı iş zemini hazırlamak.
2 — Şehir planlama ve tatbikatında, prensip itibariyle muayyen bahçeler teşkil ederek sükûneti tesis etmek.
3 — Dar gelirli aileler için sıhhî şart-ları havi ve düşük kiralı meskenler temin et-mek.
Greenbelt kasabasının meydana getiril-mesi fevkalâde yardım fonu konusu ile Millî
Sanayii Himaye Kanunu sayesinde 1935 se-nesinde mümkün olmuştur.
Aynı senenin Eylül ayında icraî kararla Greenbelt kasabasının yeniden kuruluşunun, idarî ve tatbikî hususlarının ifasını Reisi-cumhur mümkün kıldı.
Bu teşkilât muhtelif kuruluşlar ve isim-lerle gelişerek, nihayet «Halk Mesken İda-resi» ismini aldı.
1949 da bu maksatla bir kanun çıkartı-larak, tercihan eski muharipler ve emekliler başta olmak üzere satışı cihetine gidildi ve istismar edilmeyecek esaslar üzerinde kiracı grupları organize edildi.
Bu işlerin meydana getirilmesinde mi-marlara ve teknisyenlere büyük vazifeler düştü. Mimarlar senelik geliri 1250 dolar olan aileler için ekonomik şartlar ihtiva eden planlar yapmağa çalıştılar. Ve binalar-da israfı önleyecek şekilde binalar-dar limitler için-de tatminkâr neticeler eliçin-de etmek için çaba gösterdiler.
Plan bürosu şefi Frederick Bigger açık fikirli ve müsamahakâr bir insandı ve for-müle bağlanmak istemiyordu. O, her kasa-banın farklı bir tecrübeye sahip olduğuna inanıyordu. Bu suretle yeni fikirler ve yeni hamleler ile gelişme fırsatına daha çok im-kân verilecekti. Bu metod sonradan gelişen Hükümet Konut Şirketleri ile keskin bir kontrast meydana getiriyordu. Standart ve tipleşmiş evler mimarın esas kabiliyetini, muhayyilesini, yaratıcılığını, sanatını kuruttu ve inkâr etti.
Frederick Bigger, mümkün olduğu ka-dar teknisyenleri kendi başlarına bırakmayı uygun görüyordu. Böylece mesuliyet deruhte edecekler ve sonra yaratıcı kabiliyetleri ve tecrübeleri artacaktı. Netice olarak şevkle çalıştılar ve son derece ilerlediler.
Fakat bu suretle meydana gelen kasa-balar daha ziyade münferit karakter taşı-maktadır. Bununla beraber, plancı ve mi-marlar geniş görüşlerini kaybetmemelidirler.
Yeni teşkilâtın problemlerinin başında, ne kadar yeni mesken topluluğunun nerede yapılacağı meselesi gelmektedir. Şüphesiz ki inşaat adedi eldeki para fonu ile ümitlenmiş idi ve fiyatlar çok yüksek olduğu için ehli-yetsiz işçi kullanmak gerekiyordu. Diğer ta-raftan memleket çapında işsizlik vardı ve derhal, her yerde iş bulmak lâzımdı.
Diğer hususlar arasında denebilir ki Ebe-ııezer Hovvvar'm müdafaa ettiği gibi yeni ka-sabaların kuruluşu sanayileşme fırsatına im-kân hazırladı. Bunun için, Şef Ekonomist Warron Vinton, muhtelif büyük şehirler ya-kınındaki muhtemel müstakbel sanayi için kendini hevesle çalışmağa hasretti.
Bu araştırmaların tamamlanması beklen-meden siyasî sıkıntı sebebiyle Washington yakınında alelacele ilk mahallenin
(Com-munity) yerleştirilmesine başlandı. Hoorvil-les, Bonu Army tarafından terk edildi ve Capitol'dan 13 mil mesafede Maryland'da Greenbelt için projeler hazırlanmasına ge-çildi.
Neticede; Milvvaukee'nin ticaret merke-zinden 7 km. mesafede Wı'sconsin'de Green-dale ile, Kuzey Cincinnati'ye 5 mil mesafe-de Ohio'da Greenhills isimli şehirler inşa edildi.
Greenbelt, Amerika'nın göze çarpan üç şehri arasında bulunmasına rağmen kabul etmek gerekir ki sanayi bakımından kay-betti. Cincinnati, Mihvaukee ve Washing-ton; sanayi, ticaret ve hükümet merkezi ola-rak inkişaf etti. Fakat Greenbelt şehrinde fabrika ve bürolar yoktu. Orada şehir ge-nişlemektedir fakat; işçilikler az çok pahalı-dır. Bütün bunlar güçlükler ve serbest fizik planlama ile endüstri planlaması arasındaki işbirliğinin ehemmiyetini gösterir New Jer-sey'in New Brunswick mıntıkasında son Fantastik Sanayi gelişmesinde Warren Vin-ten, dördüncü projesinin tatbiki ile bir sanayi peygamberi olduğunu ispat etti. Hanry Wrght'in plan ve Albert Mayer ve Hanry Churchill'in mimarı bulunduğu Green-Brook kasabası muhtemelen tam bir bahçe şehri (Garden City) olacaktı. Fakat mahallî zıd-diyet ve mahkeme tehdidi hareketleriyle maalesef inşa edilemedi.
Şehircilik kısmı müdürü John Lansill benden geliştirilmiş planların inşaî kritiğinin takdimini istedi: Tetkikler neticesinde zaruri olmayan israfın büyük tehlike olduğunu an-ladım. Bu yalnız merkez masraflarında de-ğil, fakat mühim olan hallerde ve meselâ işletme bakım masrafları için de böyledir. Daha sonra mesken planlanması kadar öne-mi olan merkez teşkilâtı ile işletme ve ba-kım masrafları üzerinde muhtelif tarz grup-lamalar ile birçok çalışma yaptım.
Son olarak şunu kabul ettim ki yeni kasabalarda en ekonomik tarzda iyi bir ya-şama imkânını istihsal için diğer elemanları incelemek lâzımdır. Bunlar arasında mevcut şehir bölgesinde gelişen ve yer alan mesken-ler dikkate alınmalıdır. Greenbelt kasabası müstakil belediyeye sahiptir. Bu sebeple ka-saba idaresinin ekonomisi mesken inşaatının işletmesinde olduğu kadar onun malî yönden başarıya ulaşması bakımından da önem taşı-yordu. İşletme ve bakım masraflarının, mesken kiralarıyle karşılanacağını malî ba-şarı olarak peşinen ifade etmek isterim. Ya-pıların aşırı derecede pahalı olması veya fe-deral hükümetin kredi taksitlerinin ödenmesi mecburiyeti, işin gerçekleştirilmesini zorlukla mümkün kılıyordu. Çünkü; kiracıların hepsi az gelirli gruplardan teşekkül etmişti. Top-luluğun (Community) büyüklüğünün işletme ve bakım masrafları üzerine tesiri bir
ger-çek oklu. Ve tatbikatta basit bir unsur ba-şarı sağladı.
Greenbelt kasabasının inşaat bedelinin çok yüksek olacağı aşikâr idi. Çünkü ehli-yetsiz işçi kullanılmıştı.
Diğer taraftan kongrenin; açık kapat-mak için yıllık para tahsisi yapmaması ge-rektiğine inanıyordum.
Neticede; planlama, inşaat, idarî orga-nizasyon için olduğu kadar işletme ve ba-kım masraflarının da asgarî hadde indiril-mesi gerekiyordu.
Planların tesbitinde; merkez masrafla-rında olduğu kadar işletme ve bakım mas-raflarının halkı sıkıntıya düşürmeden asga-riye indirilmesi,, başarı sağlanması ve geliş-menin istikbale tesiri hakkında plancılara yardımcı olacak iki çalışma yaptım.
1 — Meskenlerin keşiflerinin yapılması metodu hakkında rapor.
2 — Ev gruplarının maliyetlerinin ıs-lahı ile alâkalı çalışmalar.
Şimdi bunların izahına geçelim. 1 — Burada, mutad olduğu veçhile ya-pıların m2 üzerinden maliyetlerinin
hesap-lanmasından başka düşünceler hâkim olmuş-tur. Böyle bir gidiş her işe elverişli yaşa-nabilecek evlerin istihsalini mümkün kılar. İnsan faaliyeti ve hareket sahası ile zarurî möble ve çeşitli kullanışlara imkân veren kapılar, pencereler ve dolapların düşünül-mesi, bu metodun esas unsurudur.
2 — Ev gruplarının maliyetlerinin dü-şürülmesiyle ilgili çalışmalar.
Evlerin muhtelif tertiplerinin maliyet hesabı için sokak, cadde, otopark, park gibi umumî tesisler de dikkate alınarak, 11 muhtelif gruba ait şematik planlar hazır-landı. Radburn inşaatı üzerinde faal olarak çalışıldığı zaman, mümkün olduğu kadar
normal şartlar içinde her bir inşaatın değeri dikkatle tesbit edildi.
Çalışmalar göstermiştir ki bir iskân üni-tssinde caddelerin, sokakların, mahallî im-kânların ve peyzaj mimarisi bakımından; bir karayolu üzerinde normal metodla planlanan evler ile, Valley Stream mahallesi için ya-pılan benzeri çalışmalar arasında yüzde yüz fark vardır. Bu son tertip, muhtelif şekil-lerde Greenbelt'de tatbik edildi. Onun hak-kındaki başarıları daha sonra zikredeceğim.
İlk olarak işletme ve bakım masrafları-nın dağıtılmasıyle ilgili iki çalışma yapıldı.
Birincisi, kira evlerinin gelişmesinin planlı yapılması bunu, başlangıçtaki Chat-ham köyü, Hillside evleri ve diğer büyük çaptaki meskenlerde uygulamış bulunduğu-muz mutad maliyet hesaplama metodları takip etti.
Diğer husus, mahallî hükümetin tesbit ettiği fiyatlarla, bariz bir ucuzluğun temin edilmiş olmasıdır. Hükümetin tesbit ettiği iş-letme ve bakım masrafları ev sahibine ve-ya mal sahibine bir zarf içinde vergi olarak gelir. Kiracı bahis konusu olduğu zaman bu tutar aylık kira bedeline mahsup edilir. Ön-görülen yerleşme projeleri öyle tanzim edil-melidir ki her topluluk kendi gayeleri içinde, kasaba ve ev işletmesinde bütün işletme ve bakım masraflarını kiracıların aylık taah-hütlerle karşılayabilsin. Bu çalışmalarda; em-niyet teşkilâtındaki değişikliklerin izafî tesir-leri, eğitim gibi herhangi bir münferit fak-törün tutarı,, ev tipi, ev grupları, israfı ön-leyici tertipler, yerleştirilen grupların gelir-leri, kira için ayrılacak gelirin nisbeti, me-safe ve nakliye ücretleri, v.s. yi göstermek için bu yolda çalışmalar organize etmeğe te-şebbüs ettim. İlk olarak, aile üniteleri sayı-sındaki farkı,n ev ve mahallî idare masraf-ları üzerindeki tesirini bulmağa çalıştım.
Bu çalışmalar, belediye sınırları içindeki nüfusu 3000 - 7000 olarak sınırlandı. Bu miktarlar, kurulacak şehrin inşaatının ilk
devresinde uyulması gereken ilk muhtemel limitlerdir.
Mahallî idare ve meskenlerin işletme ve bakım masrafları üzerinde yapılan mukaye-seli çalışmalar her ünitede (Aile veya fert) maliyetin sadece nüfus artışı kadar yükseliş göstermediğini, aynı zamanda işletme ve ba-kım masrafları için talep edilen ücretin; amortisman ve faiz tenzilâtı düşmeksizin, 3000 nüfus için hazırlanan projelerde 1250 dolar (takriben 12.500 TL.) gelirli grupların iskân edilebildiğini göstermektedir.
Bu sonuçların her ikisi de, son on sene zarfında üç kasabada teorübe edilerek tah-kik edilmiştir. Konut adedinin 3000 den 700C'e yükselmesi halinde, Greenbelt'de bi-rim fiyatlarda çok fazla nisbette bir düşme tesbit ettik.
ÇARŞILAR. Son çalışmalar ikamet ünitelerinde çarşılar yapılmasını zarurî kıl-dı. Bu hareket 3000 - 7000 nüfuslu kasaba-larda muhtelif ihtiyaçların tesbiti zaruretini ortaya çıkardı.
Eğer dükkânlar hususî olarak planlansa idi, muhtemel mahallî masraflar hesaplana-bilirdi. Mağazaların tipleri ve büyüklükleri isabetle tayin edildi.
Gelirler, muhtelif büyüklükteki şehir-lerde mal sahipleri ve dükkân sahiplerinden alınabilecekti. Aktüel tecrübeler, Green-belt'de önceden hesabedilen bu hususların mevcudiyetini teyid eder.
Üç temel planlama fikri :
Greenbelt kasabası, modern topluluğun (Community) üç esas fikrinin gelişmesinden ortaya çıkan ilk tecrübe mahsulüdür. Gar-den City Radburn İdea, Neighborhood Ünit. Bu üç fikir batı dünyasında yeni şehirlerin planlanmasında esas temelden ele alınarak küçük veya büyük ölçüde görüşüldü, plan-landı; veya muhtelif kısımlarda inşasına ge-çildi.
