SPOR
ANTROPOLOJİSİ
PROF.DR. Timur Gültekin
Soğuk Ortam (hipotermik Ortam) ve Egzersiz
• Egzersiz ile soğuk çevrede organizmada meydana gelen etkiler pek
azdır. Bunun nedeni çalışmakta olan vücut, enerji üretmek suretiyle ısı üretir ve meydana gelen fazla ısı vücudun üşümesini önler.
• Soğuk ortamda yapılan egzersizlerde ısının kaybedilmesi gerekiyorsa , fazla ısı soğuk hava ile kolayca uzaklaştırılır ve ısı dengesi sağlanır.
Soğuk ortamda egzersizin olumsuz etkileri
• Soğuk hava su tutmaya neden olarak ağız ve boğazda kuruluğa neden olur.
• Normal şartlara göre nefes alma-verme süresi 1/3 kısalır.
• Dakika solunum sayısı değişebilir.
• Özellikle dağcılılk sporuyla ilgilenenlerde hipotermia’ya neden olur
• Şişman kişiler zayıflara göre soğuğa daha dayanıklıdır.
Sıcak Ortamda (hipotermik Ortam) spor
• Egzersizde metabolik oran 20-25 kat artarak ısı üretimini artırır. Buda ısı kaybı yolarının devreye girmesiyle dengelenir.
• Sıcak ortamda yapılan egzersizlerde oluşan ısının uzaklaştırılması, büyük oranda vazodilatasyon ve terleme ile sağlanmaktadır.
• Sıcak-kuru hava, sıcak-nemli havada egzersiz yapıldığında ısının uzaklaştırılması büyük önem taşır.
• Ortam ısısına göre O2 tüketimi, kalp atım hızı, laktik asit birikimi ve enerji tüketimi düzeyi de değişiklik gösterir.
Terleme
• Egzersizde ısı kaybı, ısı üretiminin arttığı durumlarda deri kan akımının artış ile birlikte deriye ait kılcal damarların genişlemesi ve ter
bezlerinin aktiviteleri ile gerçekleşir.
• Terleme ile ısı kaybı kontrol altında tutulabilir.
• Vücutta sıvı miktarı azaldıkça ısıya karşı toleransta azalır.
Antrenmanlar ve terleme
• Soğuk bölgelerde yapılan antrenmenlarla terleme eşiğinde değişme görülmez.
• Sıcak bölgelerde antrenmanlarla ısıya uyum gelişir ve terleme eşiği azaltılarak sporcunun daha erken terlemeye başlanılması sağlanır.
• Antrenmanlar aldestron hormonu uyarısını etkinleştirerek, terde kaybedilen Na + ve
Cl -1 ‘ın miktarının azalımını sağlar.
Sıcağa uyum sağlama (aklimatizasyon)
• Yaş ve ısıya uyum
• Yaşlılar ve çocuklarda sıcağın olumsuz etkileri daha fazla görülür
• Cinsiyet ve ısıya uyum
• Kadınların sıcak ve rutubetli havaya,erkeklerinde sıcak ve kuru havaya toleranslarının daha iyi olduğu belirtilmektedir.
• Şişmanlık ve zayıflık
Isıya bağlı rahatsızlıklar
• Isı krampları
• Isı yorgunluğu
• Isı bitkinliği
• Isı çarpması
• dehidratasyon:sıcak havada egzersiz sırasında 3-5 lt. arasında terle su kaybı ile oluşur.
Yüksek İrtifa
• Yüksek irtifanın organizma üzerindeki etkilerine
yönelik çalışmalara 1878 yılında başlanılmış ise de,
• Yüksek irtifa konusu 1968 yılında yapılan Mexico olimpiyatları ile sporda en önemli konulardan biri haline gelmiştir.
SORUN
• Sportif etkinlikler, çoğunlukla deniz seviyesinden 500 m'ye kadar olan yüksekliklerde yapılır,
• Ancak günümüzde yer yüzünün tüm kesimlerinde spor yapan
insanların sayısı artmakta ve bu yüzden yükseklikte performansa etki eden faktörlerin belirlenmesi egzersiz fizyolojisi çalışmaları açısından bir zaruriyet teşkil etmektedir.
Yükselti-irtifa nedir ?
• 1000 m ve üzerindeki rakımlar yükseklik (yükselti) olarak kabul edilmektedir.
• Dünya üzerindeki bir çok yerleşim bölgesi 1000 m'nin üzerindedir ve buralarda milyarlarca insan
yaşamakta ve egzersiz yapmaktadırlar.
Fiziksel performans hangi yüksekliklerde etkilenir ?
• 1500 m ve daha yükseklerde fiziksel performans olumsuz
etkilenmekte ve yüksekliğin artışına bağlı olarak ta etkilerde artış görülmektedir.
• Çok yüksek irtifada fiziksel performans ve V02'de (Maksimum oksijen alımı) max %60'dan daha fazla azalma görülmektedir.
• 1500 metreden sonra çıkılan her 300 m'de max V02 'de % 3-3.5 azalma görülür.
Performansı etkileyen ortam koşullarının altında yatan temel faktörler ve kavramlar
Hipoksia (Oksijen Eksikliği)
Doku yüzeyinde O2 eksikliği olarak tanımlanır.
Anoksi ise nadiren oluşan ve dokuda hiç O2'nin kalmaması durumudur .
Yüksek İrtifanın Etkileri
• Hemoglobinin oksijenle doyumu (saturasyonu) % 98'den %87'ye düşmesi organizmayı anlamlı düzeyde etkilemese de (3048 m 'ye kadar) %65 gibi bir düzeye inmesi ile hipoksianın etkileri
belirginleştirir.
Hipoksianın organizmaya etkileri nelere bağlıdır ?
• Hipoksianın organizmaya etkileri –yükseklik düzeyine,
–yükseliğe çıkış hızına, –kalış süresine,
–ortam sıcaklığına
–yapılan egzersizlere,
–kişisel faktörlere göre değişebilir .
• Yükseklikte meydana gelen solunum artışı egzersizdeki gibi değildir.
• Hiperventilasyon sonucu kanın asit-baz dengesini bozulur.
• Yükseklikte ayrıca kalp atım hızı ve kalp debisinin artışı ile birlikte dokuya yeterli 02 sağlanmaya çalışılır.
• Ayrıca bir takım hormonal adaptasyonlarla da (epinefrin,
norepinefrin salınımı)dokuya daha fazla 02 verilmeye çalışılır .
Hipoksianın etkileri-2
• Aklimatizasyon yükseliğe uyum sağlanmasıdır.
• Aklimatizasyon kısa süreli ve uzun süreli uyumlar şeklinde gerçekleşir.
• Yükseltiye uyum açısından ne kadar uzun süre yükseltide kalınırsa performansta da o derecede anlamlı iyileşmeler gerçekleşir.
• Ancak hiç bir zaman deniz düzeyine ulaşamaz.
Aklimatizasyon
Aklimatizasyon-süre ?
• Yükseltiye uyum sağlanması amacıyla gereken süre birçok araştırmacı tarafından değişik şekillerde açıklanmıştır.
• Genel olarak yükseltiye uyum için kalınan süre bireysel özelliklere bağlıdır.
• Ancak yinede 2300m'ye kadar olan yüksekliklere uyum için 2 hafta ve 2300 m'den sonraki her 610 m için (4500 m yüksekliğe kadar) ek bir hafta süreye ihtiyaç duyulur .
Herkes aklimatize olabilir mi?
• Bazı insanların hiç bir zaman yükseliğe aktimatize olamadıkları ve bunun sonucu olarak ta dağ veya irtifa hastalıkların
yakalandıklarında belirtilmektedir .
Yüksek İrtifaya Kısa Süreli Uyumlar:
• Yüksekliğe (2000 m'ye kadar) çıkılması ile başlayan ilk fizyolojik uyumlar kısa süreli uyumlar olarak adlandırılır.
• Bunlar;
–Hiperventilasyon
–Doku kan akımında artış
Kısa süreli uyumlar
• P02 'nin azalımı nedeniyle dokuya ihtiyaç duyulan 02 'nin sağlanabilmesi için hiperventilasyonun oluşumu,
• Kalp atım hızının artışıyla dokulara kan akımının artırılmasının sağlanılması (istirahatta ve egzersizde).
• Kanda PH alkali tarafa kayar .
Hiperventilasyon:
• Yüksek irtifaya çıkış ile ilk bir kaç günde belirgin bir artış varken, yaklaşık bir hafta sonra sabitleşir.
• Hiperventilasyon azalmaya başlasa da normal düzeye dönebilmesi için yıllarca yüksek irtifada kalınmasını gerektirir.
• Yüksek irtifaya ilk çıkıldığında, yükseltide yapılan kısa süreli ve şiddetli egzersizle (anaerobik) kan laktat düzeyinde meydana gelen artışlar, kanın asit-baz dengesini bozarak performansı olumsuz yönde
etkilemektedir.
• Bu yüzden yüksek irtifaya çıkış sonrası ilk günlerde anaerobik egzersizler yapılmamalıdır.
Yüksek irtifada antrenman
• Eğer sporcular yüksek irtifada antrene edilmek istenirse şu ilkelere dikkat etmek gerekir:
• –Yükseklik 1800 m -2300 m arasında olmalı
• –2-4 hafta kalınmalı,
• –Başlangıçta aerobik, daha sonraları anaerobik çalışmalara yer verilmeli, deniz seviyesindeki çalışma düzeyine ulaşmak için daha alçak irtifalara inilmeli(1250 m gibi)(yüksek irtifada yaşa- düşük irtifada çalış)
• –Deniz seviyesine dönüş sonrası yarışmalar 2 hafta içinden yapılmalıdır.
• Yükseklik ile kazanılan fizyolojik uyumlar, daha doğrusu yüksek irtifanın yararlı etkileri, deniz düzeyine indikten sonra 2-3 hafta kadar devam etmekte ve daha sonra ortadan kalkmaktadır.
Dağ hastalıkları
• Akut dağ hastalığı
• Yükseltide akciğer ödemi
• Yükseltide beyin ödemi
Yükseltide akciğer ödemi
• Akut dağ hastalığı bulgularına ek olarak;
–Egzersiz sırasında soluk almada güçlük, yorgunluk, kuru öksürük, kalp atım hızı ve soluk alıp vermenin hızlanması, sesli ve hırıltılı solunum, balgam çıkarma, hareketlerde sersemlik bulgularıyla kendini gösterir.
• Tedavide; mümkün olan en kısa sürede en azından 600-950 m ye inilmeli, kişiye bol sıvı verilmeli, mümkünse oksijen verilmeli ve en azından 3 gün egzersiz yapması yasaklanmalıdır.
