DEĞERLERİN SINIFLANDIRILMASI
İşbirliği: Uyuşmazlıklardan barışçıl bir çözüm içerisinde olarak ve başkalarına destek sağlayarak ortak amaçlara ulaşmada işbirliği içerisinde çalışma.
Önemseme: Empati göstererek ve merhametli davranarak kendinin ve diğerlerinin refahını düşünme.
Tarafsızlık: Sosyal adalet ilkelerine sadık olma ve önyargıya samimiyetsizliğe ve adaletsizliğe karşı çıkma.
Demokrasi: Bir Avustralya vatandaşı olma sorumluluklarını ve haklarını, özgürlüklerini kabul etme ve yükseltme.
Prencipe& Helwig (2002:845) değerleri 6 gruba ayırmışlardır. Buna göre;
Değerlerin refah veya adalet, haklar gibi meseleler için direkt olarak ilgili ahlâki değerler,
Değerlerinin refahı veya hakları ve bireysel kişilik ya da karakter özellikleriyle ilgili değerlerden oluşan ahlâki karakter değerleri,
Karakter özellikleri ile ilgili ahlâki olmayan karakter değerleri, Siyasi ahlâki değerler,
Vatan sevgisi veya yurtseverlik gibi diğer siyasi değerleri içeren geleneksel siyasi değerler,
Dini değerler.
Bütün değerler elbette kişiseldir. Tam anlamıyla anlamlı olmak için bütün değerler kişisel olarak kucaklanmalıdır. Bu açıdan, birisinin değerleri hakkında anlaşılabilir olmak ve tutarlı olan şeylere de değer verme iddiasında olmamak önemlidir. O zaman hemen hemen herkes değerlerin psikolojik anlamda kişisel olduğuna katılacaktır. Fakat değerlerin felsefi anlamda kişisel olup olmadığı tamamen farklı bir sorundur. Baer(1982)'a göre, birçok filozof, tanrı bilimci değerlerin sınıflandırılması kavramına karşı, değerlerin, sadece bireyin değer üzerinde hak iddia ettiği şekilde değil daha genel anlamda doğru, yanlış, gerçek veya sahte olarak bilinebildiği görüşünü benimsemektedirler.
Onlara göre, değerler sadece göreli ve öznel değildir.
Prencipe&Helwig (2002:845)'e göre, ahlâki karakter değerleri için, olumlu veya sıklıkla paylaşılan değer dürüstlüktü. Bunun olumsuzu ise dürüst olmamaktı. Ahlâki olmayan karakter değerleri için olumlu ya da sıklıkla paylaşılan değer çalışkanlık ya da gayretti. Olumsuz değer ise tembellik ya da miskinlikti. Siyasi ahlâki değerler için olumlu ya da sıklıkla paylaşılan değer demokratik devlet sistemine bağlılıktı.
Geleneksel siyasi değerler için sıklıkla paylaşılan vatanseverlik ya da bir ülkeye karşı saygı veya sevgi, olumsuz ya da daha az sıklıkla desteklenen milliyetçi değerlerle zıttı.
Tezcan(1974) değerleri şu şekilde gruplamıştır: Erkeklik değeri, kadınlık değeri, analık değeri, namus değeri, akrabalık değeri, komşuluk değeri, hemşerilik değeri, temizlik‐ pislik, eğitsel değerler, ekonomik değerler, dinsel değerler, siyasal değerler, ailesel değerler olarak değerleri gruplamıştır.
Fichter (2004:173‐175) değer sınıflandırılması ile ilgili şunları söylemiştir:
a. Değerler zorlayıcılık derecelerine göre sınıflandırılabilir. Böylelikle değerler sosyal kişiliği etkileme derecesine göre düzenlenmiş olurlar. Bir uçta kişinin bilinçli olarak kabul ettiği, moral(ahlâk) açısından en güçlü değerler bulunur. Bu değerlerin çiğnenmesi normal kişide suçluluk ve utanma duygusu uyandıracaktır. Kişi bu değerlere rıza göstermeye kendini bilinçli olarak zorunlu hisseder. Bu kutupta en kesin ve katı emirler yer alır. "Yapılmalı" ve "Yapılmamalı" olanları belirten değerler bulunur, yurtseverlik tek eşle evlilik, tek tanrıcılık olumlu değerleri, çok tanrılılık, ihanet ve çok eşlilik olumsuz ölçütleri işaret eder.
b. Sosyal değerler süreklilik gösteren ortaklaşa işlevler temelinde düzenlenebilir. Burada en yüksek değerler toplumun sürekliliği ve kamu refahı için neyin istenmediğine ve hatta neyin önemli olduğuna işaret eder. Bu alan sevgi ve hakkaniyet ilişkilerinin en yoğun bulunduğu alandır. Burada yüksek değerlerin kendi aralarında ilişki ve denge vardır.
Örneğin; kişisel özgürlük ve sosyal otorite arasında olduğu gibi.
c. Değerlerin en anlamlı sınıflandırılması değerlerin kurumsal işlevlerine göre sınıflandırılmasıdır. Genellikle değerleri dini, siyasal, ekonomik vb.
açılardan ayırırız.
Yapılan birçok çalışmada bu sınıflandırmalar ayrı ayrı ele alınmıştır. Bu çalışmada değer sınıflandırılması ile ilgili görüşler topluca ele alınmaya çalışılmıştır. Ancak varlığı mümkün olan bütün değerler bir kimseye verildiği zaman onların bir sıralaması yaptırılınca, şahsın en yukarıya koyduğu değer, bireyin her şeyden daha fazla kıymet verdiği şeydir.
Onun değer sıralaması o yönde olur (Ulusoy, 2007).
Din ve Değerler
Geçmişte değerler ve din arasındaki ilişki teolog, filozof, sosyolog ve psikologların teorilerinde merkezi bir bölüm olarak yer almıştır. Bu ilişkiye olan ilgi günümüzde de yoğun bir şekilde devam etmektedir. Din ve değerler arasındaki ilişkiler farklı değer teoricileri ve modelleri içinde empirik olarak incelenmiştir. Kişinin hayatındaki durum ötesi kılavuz ilkesi olarak insani değerlere ve bu değerlerin din/dindarlık ilişki boyutuna Rokeach'a (1968)'ya aittir (Akt.: Meh‐ metoğlu, 2006). Amerikalı din psikologu ve din eğitimcisi James Fowler de insanın "değer" siz yaşamayacağınız esas alarak, bir anlamada inanmayı, insanlığa ait evrensel bir değer olarak ele almıştır (Akt.: Eşer, 2006).
Bir toplumda değer yoksunluğu dediğimiz zaman, anomi, ahlaksızlık, köksüzlük, boşluk, umutsuzluk ve inanılacak ve uğruna adanılacak şeylerin eksikliği gibi değişik biçimlerde ifade edilebilir. Günümüzdeki tehlike boyutuna gelmesinin nedeni ise, geleneksel değerler sistemlerinin insanlara sunmuş oldukları yaşam standartlarından uzaklaşma olarak ifade edebiliriz (Maslow, 1996).
Bireyler dinin hayat anlayışını, günlük hayatın düzeni ile ilgili kavramakta ve sosyal hayat içindeki yerini belirlemekte zorlanabilir. Ayrıca dini hayat ile hayat felsefesi arasında herhangi bir ilişkinin olmamasında, insanların hayat anlayışının yeterince belirginleşme‐ mesinin de etkisi olabilir (Kula, 2006). Din, duygular, arzular, inançlar, dünya ve toplumla ilişki ve davranışları içinde kendini gösteren bütün psikolojik hayatı üzerine alır ve kişiliğe nüfuz eder (Gürses, 2006). Demokratik değerler sistemini, ekonomi, sağlık, eğitim gibi yaşamın her alanıyla ilişkilendirdiğimiz gibi, din ile de ilişkilendir‐ memiz mümkündür (Dunluop,1996). Din eğitiminin temel amaçlarından birinin ruh sağlığı yerinde kişilik bütünlüğüne sahip bireyle yetiştirmek olduğu tartışmasızdır. Başka bir ifadeyle, din eğitimi, karakter eğimini içerir göstererek şahsiyet bütünlüğünü sağlamayı amaçlar (Ekşi, 2006).
Değerler ve inançlar, hayatı anlayıp yorumlamada davranışların şekillenmesinde rehberlik eder. Dine ait olan değer sistemleri, davranış geliştirme sürecinde belirleyici durumdadır. Böylece insanlar, hayata ve olaylara karşı bir bakış açısı geliştirilmiş olur. Dinler arasında, yaratılış, hayatın amacı ve anlamı, insanların uyması gereken ahlaki değerler sistemi, ölüm ve ölüm sonrası gibi konularda birtakım farklılıklar olmasına rağmen, temel konularda birbirine benzerdir. Fakat nasıl olursa olsun her din, hayatın anlamına dair konularda, kendi inanırlarına hayatına bir takım açıklamalarına açıklamalarda bulunarak nasıl yaşamaları gerektiği noktasında yol gösterici durumundadır (Akıncı, 2005).
Değer yargılarının bir toplumun işleyişinde hayati bir yeri bulunmakla olup, bu şekil altında değerler çok önemli toplumsal gerçeklikler olarak karşımıza çıkmaktadırlar. Bir toplumda din, toplumsal değerlerin yaratılması ve beslenmesinde önemli bir kaynak oluşturur (Coşkun, 2005). Bu kaynak altında ahlaki ve dini değerlerin öğrenilmesi bu atmosfer sürecinde devam eder (Kılavuz, 2006)
Din, ferdin hayatını, ferdi aşan mutlak değerlere ve anlamalara göre düzenler (Berger, 1995: akt; Akıncı, 2005). Dinler diğer yandan, mensuplarını belirli değer perspektiflerini izlemeleri yönünde teşvik ederler. Dinler bu değerleri pozitif ya da negatif olarak takviye edebilen mekanizmalar sağlanması ve dinin değerleri, ahlaki kodları, inançları, duyguları ve toplumu tamamlayıcı bir bütünlük içinde birleştirici niteliği nedeniyle, pek çok insan belirli değerler önceliğini dinde bulur (Dollinger, 2001; Schwartz, Huisman, 1995 ve Hinde, 1999; akt: Mehmetoğlu, 2006). Bu bağlamda baktığımızda inan insan bütün davranışlarının nedenlerini dini motiflerinin altındaki davranış örüntüsünde bulur (Hökelekli, 1985). Din ile değer sistemleri arasında güçlü bağların olduğu görülmektedir (Roccas, 2005). Fakat dinler arasındaki küçük ayrıntılar olmasına rağmen bütün dinlerde ve toplumlarda değer aynı anlamı taşımaktadır. Önemli olan, bu değerlerin eğitim yolu ile verilmesidir (Lovat, 1990).
Değerleri, bir grubun üyelerinin kabul ve tasdik ettiği genelleştirilmiş inançlar olarak tanımlayan Lenski ve Lenski’ye göre ise değerler iki grup olarak sınıflandırılabilir: Pragmatik ve ideal değerler. Pragmatik değerler, bir grup veya toplumu meydana getiren üyelerin sosyal hayatlarını sürdürebilmek için birbirine muhtaç oldukları inancından kaynaklanan, hem ferdin hem grubun faydalanması esasına dayanan, uygulanma şansları veya imkanları “ideal değerler” den daha fazla olan; çalışkan olmak, birbirinin malına, canına ve ırzına tecavüz etmemek, güven verici olmak gibi ahlaki inançlardır. İdeal değerler ise, “kendini sevdiğin gibi başkasını da sev”, “bütün insanlar kardeştir” gibi gerçek hayatta uygulanabilme şansları pragmatik değerlerden daha az, gerçekten çok hayali ve ideal beklentilere dayalı olan inançlar anlamına gelmektedir
Bu kurama göre değerlerin iki temel işlevi vardır: 1. Eylemlerin yönlendirilmesi Değerlerin bu işlevleri; bireysel ve sosyal olarak iki grupta ele alınmakta, bu iki gruba da girmeyen değerler ise üçüncü bir grup olarak merkezi değerler adıyla tanımlanmaktadır. 2. İhtiyaçların ifade edilmesi Değerlerin bu işlevleri; Maslow’un ihtiyaçlar hiyerarşisinde olduğu gibi, hayatta kalmaya yarayan ihtiyaçları ifade eden materyalist/faydacı değerler; özsaygı, bilgi, zihinsel ve duygusal uyarılma gibi daha üst düzey ihtiyaçları ifade eden insancıl/idealist değerler.
Temel değerlerin yönleri ve boyutları (Gouveia, Milfont ve Guerra, 2013’ten akt., Bacanlı, 2017
Yaşayan Değerler Eğitim Programı / YDEP (Living Values Education), 1995 yılında Birleşmiş Milletlerin 50. yıl dönümü kutlamaları çerçevesinde Brahma Kumaris’in “Daha İyi Bir Dünya için Değerlerimizi Paylaşalım” isimli projede 12 evrensel değere odaklanılmıştır. Bu değerler; mutluluk, dürüstlük, alçakgönüllülük, işbirliği, özgürlük, sevgi, barış, saygı, sorumluluk, sadelik, hoşgörü, birlik olarak belirlenmiştir.
Yaşayan Değerler Eğitim Programı (YDEP) bir eğitim programıdır. Bu program, çocukların ve genç yetişkinlerin on iki temel kişisel ve sosyal değeri keşfetmeleri ve geliştirmelerine yardımcı olmaları için eğitimcilere farklı deneysel çalışmalar ve pratik yöntemler sunmaktadır.
Değer eğitimi, belli hedefleri ve amaçları olan bir etkinliktir. Değerin eğitim amacıyla sınıflandırılması, öncelikle değerlerin tanımlanmasını gerektirir.
Değerlerin öğrencilere anlatılabilmesi için değerlerin somutlaştırılması gerekir. Somutlaştırma hem eğitim etkinliğinin düzenlenmesi için gereklidir, hem de öğrencilerin zihinsel gelişim düzeylerine uygunluk açısından gereklidir.
Değer eğitimi öğrenciye bir değeri sadece terim (örneğin «sevgi») olarak öğretmek demek değildir. Bu değerin çocuğun düzeyine uygun olarak somutlaştırılması, sınırlarının çizilmesi, diğer değerlerle ilişkisinin açıklanması gerekir.
ÖRNEK: Sevgi bir değerdir. Eğitim açısından bu değerin eğitiminde somut hedefler belirlenmelidir. Örnek olarak;
a. Ana babayı sevmek b. Arkadaşları sevmek c. Vatanı sevmek
d. Doğayı sevmek e. İnsanları sevmek
f. Birey olarak insanları sevmek
Değerler, eğitim amacıyla şu şekilde sınıflandırılabilir:
1) Kişinin kendisiyle ilgili değerler 2) Kişinin ilişkileriyle ilgili değerler
3) İçinde yaşanılan toplumla ilgili değerler 4) Doğa ve evrenle ilgili değerler
Değerler iki boyuta göre de sınflandırılabilir:
1. Olumlu X Olumsuz (Yaklaşma X Kaçınma)
Bazı değerler olumludur, kişiye ulaşabileceği bir hedef verir. Örneğin
«dürüst olacaksın». Bazı değerler ise kaçınma hedefleridir. Örneğin
«öldürmeyeceksin»
2. Kişisel X Kişisel olmayan (?)
Bazı hedefler kişinin kendisiyle ilgilidir. Kişisel hedefler de olumlu (örneğin; başarılı olmak) veya olumsuz (örneğin; başarısızlığa düşmemek) olabilir.
Değer eğitimi programı geliştirilirken dikkat edilmesi önerilen hususlar:
a. Değerler somut hedefler ve davranışlar şeklinde ifade edilmelidir.
b. Değerler zıtlarıyla birlikte ele alınmalıdır. Öğrenciler bir değere sahip olduklarında o değere sahip olmayanların ne olabileceğini bilmelidir.
c. Değerler nesneleriyle ele alınmalıdır.
d. Değerin olumlu (yaklaşma) veya olumsuz (uzaklaşma) değerlik taşıyabileceği hesaba katılmalıdır. Yani değerler olumlu bir şekilde ifade edilebileceği gibi (örneğin bazıları zengin olmayı değerli bulabilir), olumsuz bir şekilde de ifade edilebilir (örneğin bazı kişiler yoksulluktan kurtulmayı değerli bulabilirler).
Spranger Rokeach Schwartz Nelson
Bilimsel Değer Ekonomik Değer Estetik Değer Sosyal Değer Politik Değer Dini Değer
Amaç Değerler Araç Değerler
Güç Başarı Hazcılık Uyarılım Öz Yönelim Evrenselcilik İyilikseverlik Geleneksellik Uyma
Güvenlik
Bireysel Değerler Grup Değerleri Sosyal Değerler
Eğitim hizmetinin en genel ve belirgin amacı, çocukların ve gençlerin toplum yaşamına sağlıklı bir şekilde uyumunu sağlamaktır. Kültüre uyumda genel öğretim faaliyetleri yoluyla evrensel, denenmiş ve yerleşmiş değerlerin öğretilmesi amaçlanır. Bunlar, toplumda herkesin öğrenmesi ve bilmesi gereken ortak bilgi, beceri ve ahlaki öğeleri içerir.
Değerler üzerine yapılan çalışmalar incelendiğinde farklı birçok değer sınıflamasının olduğu görülmektedir.
Değerlerin tanımları ve seçilmesinde kesin bir görüş birliği olmadığı gibi sınıflandırılmasında da birliktelik yoktur.
Değerlerle ilgili sınıflamalardan, yurt dışı literatürde, özellikle Rokeach’ın yapmış olduğu değer sınıflandırması ön plana çıkmaktadır.
Yurt içi ve dışında öne çıkan bilim adamları Spranger, Rokeach, Ülken ve Mengüşoğlu’nun değer sınıflandırmaları verilmiştir.
1948’de Birleşmiş Milletler tarafından hazırlanan İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi’nin temelini evrensel ahlak değerleri oluşturmuştur. Bildirgede
“yaşam, özgürlük, kişisel saldırı baskısı altında olmama, suç kanıtlanana kadar masumluğu varsayma, işkenceye karşı olma, din ve vicdan özgürlüğü, ifade özgürlüğü, mahremiyet, aile ve haberleşme, toplum hayatına serbestçe katılma özgürlüğü, eğitim, sağlık ve mutluluğu sürdürmek için yeterli yaşam standardı” değerleri yer almıştır. Gençlik liderleri ve eğitimcilerin yer aldığı Aspen Konferansı’nda ise (22‐25 Temmuz 1992), altı temel evrensel değerin (güvenilirlik, saygı, sorumluluk, adâlet ve kurallara uygunluk, ilgilenme/özen gösterme, yurttaşlık erdemi ve vatandaşlık) taslağı oluşturulmuştur.
Buraya kadar değerlerin nasıl sınıflandırıldığını, sınıflama yapılırken nelerin göz önünde bulundurulduğunu açıkladık.
Değerler, geçmiş yıllarda yapılan araştırmalarda değerleri türlerine göre hiyerarşik olarak gruplandırılarak incelenmiştir.
Değerleri ayrıca temel ve aracı değerler olarak sınıflandırdığımız gibi, bu değerleri de kendi aralarında bazı hususiyetlerine göre sınıflandırabilir.
Değerler, ayrıca grup ölçekli değerler ve bireysel değerler olarak da tasnif edilebilir. Birçok bilim insanı değerleri birbirine benzer ya da farklı şekilde sınıflandırmıştır.
Değerlerin din ile ilişkisinin nasıl olduğu açıklanmıştır.
