• Sonuç bulunamadı

ÜLKEMİZDE (TÜRKİYE) SU ÜRÜNLERİ YETİŞTİRİCİLİĞİ YAPAN İŞLETMELER, ÜRETİM KAPASİTELERİ, İLLERE GÖRE DAĞILIMLARI VE EKONOMİK ANALİZLERİ

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2022

Share "ÜLKEMİZDE (TÜRKİYE) SU ÜRÜNLERİ YETİŞTİRİCİLİĞİ YAPAN İŞLETMELER, ÜRETİM KAPASİTELERİ, İLLERE GÖRE DAĞILIMLARI VE EKONOMİK ANALİZLERİ"

Copied!
11
0
0

Yükleniyor.... (view fulltext now)

Tam metin

(1)

Bu Makale Su Ürünleri Mühendisleri Derneği Dergisi (SÜMDER)’de Yayınlanmıştır. Sayı 4/24 Temmuz 2005 (28-33)

ÜLKEMİZDE (TÜRKİYE) SU ÜRÜNLERİ YETİŞTİRİCİLİĞİ YAPAN İŞLETMELER, ÜRETİM KAPASİTELERİ, İLLERE GÖRE DAĞILIMLARI

VE EKONOMİK ANALİZLERİ

Kadir DOĞAN*, Erdoğan GÜVEN*

*İstanbul Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi, Yetiştiricilik Bölümü. kadogan@istanbul.edu.tr

ÖZET

Bu çalışmada, ülkemizde su ürünleri yetiştiriciliği yapan işletmelerin illere göre proje kapasiteleriyle, gerçekleşen üretimleri ele alınarak ekonomik analizleri yapılmıştır. İşletmeler, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı tarafından projesi onaylanmış işletmelerin, sayıları ve kapasiteleri dikkate alınarak illere göre düzenlenmiştir.

Ülkemizde su ürünleri yetiştiriciliği iklim ve doğa koşullarının uygun olduğu, 72 ilde gökkuşağı alabalığı, 18 ilde sazan ve 17 ilde de başta çipura ve levrek olmak üzere deniz balıkları yetiştiriciliği işletmeleri kurulmuştur. Yetiştiriciliğe elverişli olmayan ve coğrafik konumu bakımından uygun koşullar içermeyen 8-10 ilimizde de yetiştiricilik işletmesinin olmadığı görülmüştür.

Söz konusu bu işletmelerin 992’si içsularda gökkuşağı alabalığı, 53’ü sazan, 492’si de denizde levrek ve çipura olmak üzere toplam 1.537 adet olarak tespit edilmiştir. Bu işletmelerin 2002 yılındaki üretimleri 61.165 ton olup ülke ekonomisine 212.2 trilyon TL katma değer sağlamıştır.

Anahtar Kelimeler : Su ürünleri işletmesi, ekonomik analiz, su ürünleri projesi 1. GİRİŞ

Dünyadaki gelişimine paralel olarak ülkemizde de yetiştiricilik artan bir ivme ile hızlı bir gelişme göstermektedir.

Son yıllarda hızlı nüfus artışının yanı sıra beslenme tarzı değişen dünyada; su ürünlerinin insan beslenmesindeki önemi daha çok anlaşılmaya başlamıştır. Nüfustaki bu artışa paralel olarak karasal alanlar da azalacağından sürekli artış gösteren hayvansal protein açığının kapatabileceği kaynaklar içinde, balık yetiştiriciliği önem kazanmıştır.

Deniz ve iç sulardan avcılık yoluyla elde edilen ürünün dışında, yetiştiricilikle de azımsanmayacak miktarda üretim yapılmaktadır. Ülkemizde 2002 verilerine göre 34.297 tonu içsu, 26.868 tonu da deniz balıklarından olmak üzere toplam üretimin % 9’unu oluşturan 61.165 ton ürün yetiştiricilik yoluyla elde edilmiştir. (Anon, 2004).

Ülkemizde su ürünleri yetiştiriciliği ile uğraşan işletmelerin ele alındığı bu araştırmada, Tarım ve Köyişleri Bakanlığının ilgili birimlerinde ve Tarımsal Üretim Genel Müdürlüğü Web sitesindeki (http://www.tugem.gov.tr) kayıtlardan alınan su ürünleri yetiştiricilik projelerinin türü, illere göre dağılımları ve onay tarihindeki proje kapasitelerine göre işletmeler ele alınarak, son yıllardaki üretim ve üretim değerleri incelenmiştir. İşletmeler, içsu ve deniz balıkları yetiştiriciliği yapan işletmeler şeklinde gruplandırılmıştır. İçsularda gökkuşağı alabalığı ve sazan, denizde çipura, levrek ve deniz balıkları kuluçkahane işletmeleri alınarak, bunların illere göre sayısal dağılımları, proje onay kapasiteleri ve gerçekleşen üretim miktarıyla üretim değerleri karşılaştırılacaktır. Yetiştiricilik yolu ile elde edilen diğer su canlıları genel toplam içerisinde az yer tuttuğundan bu araştırmanın dışında tutulmuştur.

(2)

2. SU ÜRÜNLERİ YETİŞTİRİCİLİĞİ

Başlangıç tarihi yüzyıllar öncesine dayan su ürünleri yetiştiriciliğine, ülkemizde 1960’lı yılların sonunda başlanmıştır. Resmi kayıtlara göre Türkiye’de ekonomik anlamda kurulan ilk işletmenin proje onay tarihi 01.01.1971 olarak belirtilmektedir (Anon, 2002). Söz konusu işletme Gökkuşağı alabalığı (Oncorhynchus mykiss) yetiştiriciliği üzerine Bozöyük (Bilecik)’ de kurulmuştur. Oysa Gökkuşağı alabalığının döllenmiş olan yumurtalarının 14. yy.

da ilk kez kontrollü koşullarda ağaçtan yapılmış ve içine çakıl doldurulmuş sandıklara gömülerek inkübe edildiği belirtilmektedir (Laird, 1996).

Son yıllarda bu sektör, üretimin arttırılmasında biyoteknolojinin kullanılmasıyla hızlı bir gelişim göstermiştir (Donaldson ve Devlin, 1996). Diğer ülkelerdeki bu gelişmelerden ülkemizdeki balıkçılık sektörünün etkilenmesi sonucunda işletme sayıları içsu ve denizlerde sırasıyla 1.045 ve 492 olmak üzere toplam 1.537’ye ulaşmıştır (Anon, 2002).

Türkiye’de, ilk yıllarda üretim içsularda genellikle gökkuşağı alabalığı üzerine yoğunlaşmıştır. 1980’li yılların başında yarı entansif, 1990’lı yıllarda da entansif olarak deniz balıkları yetiştiriciliğinin de devreye girmesiyle günümüzde su ürünleri yetiştiriciliğinin

% 44’ü denizlerden, % 56’sı ise içsulardan karşılanmaktadır.

Ülkemizde kontrollü olarak en çok üretimi yapılan balık türü gökkuşağı alabalığıdır.

2002 yılı üretiminde % 57’lik oranla büyük pay içsularda ve denizlerde yetiştirilen gökkuşağı alabalığına aittir. Yetiştiricilik yoluyla üretilen deniz balıkları üretiminin % 19’unu çipura, % 23’ünü de levrek balıkları oluşturmaktadır. Sazan balığı yetiştiriciliğinde ise ilk yıllara göre gerileme görülmüştür. Bundan başka kontrollü olarak yapılan salmon, midye ve karides yetiştiriciliği devre dışı kalmıştır. Son yıllarda özellikle Antalya, Muğla ve İzmir’de orkinos besiciliği üzerine işletmeler kurulmuştur. Örneğin 2001 yılında 3 özel işletme faaliyete başlamıştır. Söz konusu bu işletmeler proje ve kuruluş aşamalarını tamamlayanlarla birlikte faaliyetlerini sürdürmektedirler.

3. İÇ SU BALIKLARI YETİŞTİRİCİLİĞİ YAPAN İŞLETMELER 3. 1. Gökkuşağı Alabalığı İşletmeleri

Ülkemizde uygun koşulların bulunduğu yerlerde Gökkuşağı alabalığı yetiştiriciliği yapılmaktadır. Bu şartlara uygun 72 il sınırları içerisinde çok sayıda alabalık yetiştiricilik tesisi kurulmuştur. 2004 yılı itibariyle projesi onaylanmış 992 adet gökkuşağı alabalığı yetiştiriciliği yapan işletme bulunmaktadır. İşletmelerin proje kapasiteleri 24.737 ton/yıldır.

Bu işletmelerin bölgeler bazında dağılımına bakıldığında Karadeniz Bölgesinde % 38, Akdeniz Bölgesinde % 25, Marmara Bölgesinde %11, İç Anadolu Bölgesinde % 11, Ege Bölgesinde %10, Doğu Anadolu Bölgesinde % 4 ve Güney Doğu Anadolu Bölgesinde % 1 oranında yer aldığı görülmektedir. Gökkuşağı alabalığı yetiştiren işletmelerin illere göre dağılımı ve proje kapasiteleri, 2002 yılı üretimi ve üretim değerleri Tablo 1’de verilmiştir.

(3)

Tablo 1. Gökkuşağı Alabalık İşletmelerinin İllere Göre Dağılımı Proje Kapasiteleri ve 2002 Yılı Üretim Değerleri (Anon, 2000; Anon, 2004)

İller Alabalık

İşletme Sayısı Proje Kapasitesi (Ton/Yıl)

2002 Yılı Üretimi (Ton/Yıl)

2002 Yılı Üretim Değeri (Milyon TL)

Adana Adıyaman Afyon Aksaray Amasya Ankara Antalya Artvin Aydın Balıkesir Bartın Bayburt Bilecik Bingöl Bitlis Bolu Burdur Bursa Çanakkale Çankırı Çorum Denizli Düzce Elazığ Erzincan Erzurum Eskişehir Gaziantep Giresun Gümüşhane Hakkari Hatay İçel (Mersin) Isparta İstanbul İzmir K.maraş Karabük Karaman Kars Kastamonu Kayseri Kırklareli Kırşehir Kocaeli Konya Kütahya Malatya Manisa Muğla Muş Nevşehir Niğde Ordu

14 4 4 2 2 7 62 25 4 9 5 2 3 2 1 34 31 20 14 2 2 84 22 10 7 18

1 1 81 21 2 5 17 33 1 9 30

1 6 1 12 14 16 3 7 15 15 5 15 49 4 2 5 37

390 95 45 60 45 565 816 532 1.253

136 33 30 1.672

30 15 200 1.033

290 210 35 25 736 253 95 42 222

37 60 255 132 30 100 172 394 20 150 1.085

132 87 10 205 1.675

267 100 179 1.553

290 140 255 3.900

10 15 315 265

268 125 38 42 115 545 1.475

513 1.243

328 82 40 3.319

32 23 472 1.094

632 349 143 87 1.412

365 323 113 223 97 145 712 275 32 115 237 612 113 126 1.094

134 115 20 269 2.324

453 187 536 697 387 389 376 3.920

38 34 397 780

692.239 307.176 76.000 110.500 299.000 1.557.143 3.804.375 1.302.231 3.121.827 984.000 229.600 130.000 7.307.133

90.667 57.500 1.200.351 2.956.954 1.633.443 940.361 403.689 286.705 2.870.269

912.500 1.042.528

399.000 669.000 269.416 362.500 2.136.000

687.500 80.000 323.679 764.607 1.804.271

277.430 397.530 2.461.500

375.200 345.000 50.000 860.800 5.574.360 1.018.205 467.500 1.072.000 1.742.500 957.863 1.129.285 1.128.000 7.840.000 108.300

95.200 1.032.200 2.340.000

(4)

Osmaniye Rize Sakarya Samsun Sinop Siirt Sivas Tekirdağ Tokat Trabzon Tunceli Uşak Ş.Urfa Van Yalova Yozgat Zonguldak Kırıkkale

2 18 18 14 5 1 27

2 16 62 1 2 1 5 6 4 9 1

51 525 230 1.127

106 - 566

78 259 690 5 5 3 58 134

37 164

8

34 638 435 1.238

109 9 753

78 201 1.319

33 52 28 216 184 48 310

7

79.900 1.595.000 1.305.000 3.095.000 292.780

22.500 2.259.000

195.000 591.452 3.297.500

82.500 182.000

70.000 604.800 460.000 162.304 930.000 17.745

72 992 24.737 33.707 84.267.516

Kaynak. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı (Projesi onaylanmış işletmelerin sayısı ve kapasiteleri alınarak illere göre düzenlenmiştir)

Tablo 1 incelendiğinde 84 alabalık işletmesi ile Denizli’nin ilk sırada yer aldığı görülmektedir. Bunu sırasıyla 81 işletme ile Giresun, 62 işletme ile Antalya ve Trabzon, 49 işletme ile Muğla, 37 işletme ile Ordu, 34 işletme ile Bolu, 33 işletme ile Isparta izlemektedir.

İşletme sayılarına bakıldığında birer işletme ile Bayburt, Bitlis, Gaziantep, İstanbul, Kars, Kırıkkale, Şanlıurfa ve Tunceli son sırayı almaktadır (Anon, 2004). Türkiye’de gökkuşağı alabalığı yetiştiriciliği yapan işletmelerin illere göre sayıları ve proje kapasiteleri Şekil 1 de verilmiştir.

0 2000 4000 6000 8000 10000 12000 14000 16000 18000

Adana Afyon

Amasya Antalya

Aydın Bartın

Bilecik Bitlis

Burdur Çanakkale

Çorum Düzce

Erzincan Eskişehir

Giresun Hakkari

İçel (M ersin)

İstanbul K.mar

Karaman Kastamonu

Kırklareli Kocaeli

Kütahya Manisa

M Nde

Osmaniye Sakarya

Sinop Sivas

Tokat Tunceli

Ş.Urfa Yalova

Zonguldak

2002 Yılı Üretim Değeri (Milyon TL) 2002 Yılı Üretimi (Ton/Yıl) Proje Kapasitesi (Ton/Yıl) İşletme Sayısı

Şekil 1.Türkiye’de Gökkuşağı Alabalığı Yetiştiriciliği Yapan İşletmelerinin İllere Göre Sayısal Dağılımı, Proje Kapasiteleri, 2002 Yılı Üretimi ve Üretim Değeri

Alabalık yetiştiriciliğinde illere göre gerçekleşen üretim değerleri 2002 yılında toplam 33.707 tondur. Bu üretimde Muğla 3.920 ton/yıl ile işletme sayısına paralel olarak ilk sırada yer almaktadır. İşletme sayısının az fakat üretim kapasitesinin yüksek olduğu Bilecik ili 3.319 ton/yıl ile toplam üretimde ikinci sırayı almaktadır. Diğer üretim kapasitesi yüksek iller ise

(5)

2.324 ton ile Kayseri, 1.412 ton/yıl ile Denizli, 1.475 ton/yıl ile Antalya, 1.319 ton/yıl ile Trabzon’dur (Anon, 2000). Tablo görüldüğü gibi her yerde işletme sayısı ile gerçekleşen ürün miktarında paralellik görülmemektedir. İşletme sayısının fazla, gerçekleşen ürün miktarının az olduğu yerlerde genellikle aile tipi işletmelerin öne çıktığı görülmektedir. Bunun en çarpıcı örneğini Giresun, Antalya, Bolu, Burdur ve Bursa gibi illerde görmekteyiz. İşletme sayısı fazla, gerçekleşen üretimin az olduğu yerlerde aile tipi işletmelerin öne çıkması daha çok su kaynaklarının yeterli olmayışı gibi nedenlerle açıklanabilir.

Üretilen balıkların satış fiyatları, dağıtım ve pazarlama durumuna göre farklılık göstermektedir. Türkiye genelinde alabalığın kilogram satış fiyatına bakıldığında 2 milyon TL ile Afyon’da en düşük, 3.5 milyon TL ile Uşak’da en yüksek fiyattan satıldığı görülmektedir.

Ülke genelinde ortalama satış fiyatı ise 2.5 milyon TL. dir (Anon, 2004).

Ülkemizde 2002 yılı verilerine göre alabalık üretimine iller itibariyle bakıldığında ülke ekonomisine sağladığı katma değer toplam 84.2 trilyon TL dir. Bu üretimde Muğla 7.8 trilyon TL ile ilk sırayı, Şanlıurfa’da 17.7 milyar TL ile son sırayı almaktadır.

3. 2. Sazan İşletmeleri

Ülkemizde yetiştiricilik üzerine yapılan ilk çalışmalar sazan balığı üzerine gerçekleşmiştir. Başlangıç yıllarında aynalı sazan yetiştiriciliği projeleri artış göstermiş olmasına rağmen, daha sonraları bir gerileme görülmüştür. Sazan balığı yetiştiriciliği projelerinin uygulandığı il sayısı 18, yetiştiricilik yapılan işletme sayısı ise 53 dür (Anon, 2002). Bu işletmelerin 2002 yılında gerçekleşen üretim miktarı 590 ton/yıldır.

Türkiye’deki sazan üretim projelerinin illere göre dağılımı, proje kapasiteleri, 2002 yılı üretim miktarı ve üretim değerleri Tablo 2’ de verilmiştir.

Tablo 2. Aynalı Sazan İşletmelerinin İllere göre Dağılımı Proje Kapasiteleri ve 2002 Yılı Üretim Değerleri (Anon, 2000; Anon, 2002), (Anon, 2004)

İller Sazan

İşletme Sayısı

Proje Kapasitesi

(Ton/Yıl)

2002 Yılı Üretimi (Ton/Yıl)

2002 Yılı Üretim Değeri (Milyon TL) Adana

Ankara Antalya Balıkesir Burdur Bursa Denizli Diyarbakır Edirne Elazığ Eskişehir Kayseri Manisa Muğla Sakarya Samsun Sinop Uşak

2 4 1 1 2 3 4 1 5 3 1 2 3 1 1 15

1 3

30 63 9 30 19 88 56 8 92 15 20 50 25 50 12 104

3 38

35 54 18 23 12 65 30 165

42 32 15 5 25 15 10 25 4 15

56.000 108.000

45.000 52.900 30.000 146.250

48.000 342.500

84.000 48.000 27.000 10.000 56.250 30.000 20.000 45.000 8.000 23.100

18 53 712 590 1.180.000

Kaynak. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı (Projesi onaylanmış işletmelerin sayısı ve kapasiteleri alınarak illere göre düzenlenmiştir)

(6)

Tablo 2’de görüleceği gibi iller bazında sazan işletme projeleri sayısı bakımından Samsun 15 işletme ile ilk sırayı almaktadır. Bunu 5 işletme ile Edirne izlemekte, diğer sazan üretimi yapan illerdeki işletme sayıları 1 ile 3 arasında değişmektedir. Anadolu, sazan balığının anavatanı olmasına rağmen gökkuşağı alabalığı ile kıyaslandığında ihmal edilebilecek derecede düşük bir üretimin gerçekleştiği görülmektedir. Tablo incelendiğinde ülkemizin güney bölgelerinde sazan yetiştiriciliğinin yok denecek kadar az olduğu görülmektedir. Oysa söz konusu bölge, bu balığın üretiminde son derece uygun koşulları içermesine rağmen üretim miktarları çok düşüktür. Bu durum bölgenin ekonomik tarıma daha uygun arazi yapısına sahip olmasıyla açıklanabilir. Ülkemizde üretilen toplam 590 ton/yıl’lık değeri, Japonya’da bir işletme tek başına gerçekleştirebilmektedir. Oysa ülkemizin yerli balığı olan sazanın üretim miktarının bu olmaması gerekir. Diğer ülkelerde (özellikle Uzakdoğu) sazan yetiştiriciliğine gökkuşağı alabalığından daha fazla önem verilmektedir. Umarız önümüzdeki yıllarda bu balık hak ettiği karşılığı bulacaktır.

Aynalı sazan üretim projeleri sayısının dışında, gerçekleşen ürün miktarına bakıldığında 165 ton/yıl üretim ve 342.5 milyar TL katma değer ile Diyarbakır ilk sırayı almaktadır. Bunu 65 ton/yıl üretim, 146 milyar TL ile Bursa, 54 ton/yıl üretim ve 108 milyar TL ile Ankara takip etmektedir. (Anon 2004). Şekil 2’de iller itibariyle aynalı sazan üretim projelerinin sayıları ve proje kapasiteleri verilmektedir.

0 100 200 300 400 500 600

Adana Ankara Antalya Balıkesir Burdur Bursa Denizli Diyarbakır Edirne Elazığ Eskişehir Kayseri Manisa Muğla Sakarya Samsun Sinop Uşak

İller

2002 Yılı Üretim Değeri (Milyon TL) 2002 Yılı Üretimi (Ton/Yıl) Proje Kapasitesi (Ton/Yıl) İşletme Sayısı

Şekil 2.Türkiye’de Aynalı Sazan Balığı Yetiştiriciliği Yapan İşletmelerinin İllere Göre Sayısal Dağılımı, Proje Kapasiteleri, 2002 Yılı Üretim ve Üretim Değeri

Üretilen ürünlerin illere göre pazarlanması ve satış fiyatlarında alabalıkta olduğu gibi yerel satış fiyatlarında farklılıklar yaşanmaktadır. Ortalama kilogram fiyatı 1.5 milyon TL ile en düşük il Elazığ, 2.5 milyon TL ile en yüksek iller ise Antalya ve Burdur’dur. Ülke genelinde yetiştiricilikten kaynaklanan katma değer 2002 yılı itibariyle toplam 1.180 milyar TL olarak gerçekleşmiştir.

4. DENİZ BALIKLARI YETİŞTİRİCİLİĞİ YAPAN İŞLETMELER 4. 1. Deniz Balıkları İşletmeleri (Ağ Kafeslerde Yetiştiricilik)

Türkiye’de ticari anlamda ilkönce iç sularda başlayan yetiştiricilik çalışmaları 1980’lerden sonra doğadan toplanan çipura ve levrek yavrularının ağ kafeslerde yarı entansif olarak yetiştiriciliği ile devam etmiştir.1986 yılında kültür yoluyla yapılan üretim 3 bin ton civarında iken, 1990’lı yıllarda deniz balıkları kuluçkahanelerinin de devreye girmesiyle

(7)

birlikte üretim tam kontrollü olarak yapılmaya başlamıştır. Bu tür uygulamaların devreye girmesiyle yıldan yıla elde edilen ürün miktarında dikkat çekici artışlar olmuştur.

Ağ kafeslerde, balık yetiştiriciliğinde başlangıçta yatırım giderlerinin düşük olması, balık stoklarının her an izlenebilmesi ve pazarlama döneminde hasadın kolay olması gibi nedenlerden dolayı yatırımcılar bu tür yetiştiriciliğe yönelmiştir.

Yetiştiriciliğe elverişli uygun koy ve körfezlerin bulunduğu 17 il de bu tip deniz balıkları üretim işletmeleri kurulmuştur. Bunların sayıları; 2002 yılı itibariyle projesi onaylanmış (Kuluçkahaneler dahil) 492 adet dir. Bu işletmelerin proje onay kapasiteleri 23.293 ton/yıl olup 2002 yılındaki üretimi 26.868 ton olarak gerçekleşmiştir. Türkiye’deki deniz balıkları yetiştiriciliği işletmeleriyle ilgili ayrıntılar Tablo 3’ de verilmiştir.

Tablo 3.Deniz Ürünleri İşletmelerinin İllere Göre Dağılımı, Proje Kapasiteleri ve 2002 Yılı Üretim Değerleri (Anon, 2002; Anon, 2004)

İller Deniz

İşletme Sayısı

Proje Kapasitesi

(Ton/Yıl)

2002 Yılı Üretimi (Ton/Yıl)

2002 Yılı Üretim Değeri (Milyon TL) Adana

Antalya Aydın Balıkesir Bursa Çanakkale Giresun Hatay İçel İzmir Muğla Ordu Rize Samsun Sinop Trabzon Kocaeli

19 18 25 22 3 17

4 3 5 115 228 16

2 3 5 3 4

60 1.259

522 80 30 2.306

90 861

45 6.294 10.542

514 200 90 400

- -

- 355 500 70

- 77

- - 150 6.560 17.860

750 100 136 200 110 -

- 1.899.525 2.489.345 364.000

- 409.167

- - 786.344 30.903.104 84.786.016 3.525.000

300.000 364.000 600.000 374.000

-

17 492 23.293 26.868 126.800.501

Kaynak. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı (Projesi onaylanmış işletmelerin sayısı ve kapasiteleri alınarak illere göre düzenlenmiştir).

Tabloda görüldüğü gibi Muğla deniz balıkları yetiştiriciliğinde 228 işletme ile ön sırada yer almaktadır. Söz konusu bu ilin girintili-çıkıntılı yaklaşık 1124 km’lik kıyı uzunluğuna sahip olması diğer illere göre Muğla’yı avantajlı duruma getirmiştir. Aynı bölgenin coğrafik bir uzantısı konumunda olan İzmir 115, Aydın 25 işletme ile sıralanmaktadır.

Gökkuşağı alabalığı işletmelerinin tersine işletmelerin sayıları ile üretim kapasiteleri doğru orantılıdır. Örneğin, Muğla 2002 yılında 17.860 ton/yıl üretim ve 84.7 trilyon TL ile ekonomiye sağladığı katma değerle ilk sırada yer almaktadır. Bunu yine işletme sayılarındaki sıralamada olduğu gibi 6.560 ton/yıl üretim ve 30.9 trilyon TL katma değer ile İzmir, 500 ton/yıl üretim ve 6.1 trilyon TL ile Aydın takip etmektedir (Anon, 2004). İller itibariyle deniz ürünleri yetiştiriciliği işletme sayıları, proje üretim kapasiteleri Şekil 3’de verilmiştir.

(8)

0 20000 40000 60000 80000 100000 120000

Antalya Aydın Bakesir Bursa Çanakkale Giresun Hatay İçel İzmir Muğla Ordu Rize Samsun Sinop Trabzon

İller 2002 Yılı Üretim Değeri (Milyon TL) 2002 Yılı Üretimi (Ton/Yıl) Proje Kapasitesi (Ton/Yıl) İşletme Sayısı

Şekil 3. Türkiye’de Deniz Balıkları Yetiştiriciliği Yapan İşletmelerinin İllere Göre Sayısal Dağılımı, Proje Kapasiteleri, 2002 Yılı Üretim ve Üretim Değeri

Gökkuşağı alabalığının kafeslerdeki yetiştiriciliği Karadeniz’e kıyısı olan illerimizde yapılmaktadır. Ülkemizde 2002 yılı toplam üretimi 846 ton olarak gerçekleşmiştir. Ordu 300 ton/yıl üretim kapasitesiyle ilk sırada, onu sırasıyla Sinop 200 ton/yıl, Samsun 136 ton/yıl, Trabzon 110, Rize 100 ton/yıl olarak izlemektedir.

3. 2. Deniz Balıkları Kuluçkahaneleri

Entansif deniz balıkları yetiştiriciliğinin temelini kuluçkahaneler oluşturur. İlk yıllarda doğadan yavru toplanarak yapılan yetiştiricilik çalışmaları, daha sonraları kuluçkahane ağırlıklı olmuştur. Ülkemizde ilk kuluçkahane 1984 yılında özel bir şirket tarafından İzmir’de kurulmuştur. Deniz balıkları yetiştiriciliği yapan işletme sayılarının artmasına paralel olarak yavru gereksinimlerini karşılamak için kuluçkahane sayılarında da artışlar kaydedilmiştir.

1996 yılında yapılan bir saha çalışmasında, 2’si resmi10’u özel olmak üzere 12 adet kuluçkahanenin toplam 17 milyon adet (levrek ve çipura) yavru üretimi gerçekleştirdiği saptanmıştır. (Şereflişan ve Dikel, (1999). Akdeniz ve Ege de 19 kuluçkahanenin olduğunu ve bunlardan 1998 yılında toplam 31.620.000 adet deniz balığı yavrusu satıldığını belirtmektedirler. Tarım Bakanlığı verilerine göre resmi kuluçkahaneler dışında 20 kuluçkahane olduğu bildirilmiştir (Anon, 2002). Kuluçkahanelerin illere göre dağılımı ve proje kapasiteleri Tablo 4’de verilmiştir.

Tablo 4. Denizel Kuluçkahanelerin İllere Göre Dağılımı ve Toplam Proje Kapasiteleri

İller İşletme Sayısı Kapasite (Adet/Yıl)

Adana Aydın Çanakkale İzmir Muğla

1 2 2 9 6

10.000.000 12.000.000 2.400.000 41.000.000 20.500.000

Toplam 20 75.900.000

Kaynak. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı (Projesi onaylanmış işletmelerin sayısı ve kapasiteleri alınarak illere göre düzenlenmiştir), Aralık, 2002.

(9)

Sektörün içinde bulunduğu ekonomik sıkıntılardan dolayı bazı kuluçkahaneler üretimlerini durdurmuşlardır. Bu konuda halen devam etmekte olan bir proje çalışmamız bulunmaktadır. Devam etmekte olan bu çalışmaya göre 2003 Mayıs ayı itibariyle resmi kuluçkahaneler dışında çalışır durumda 4’ü İzmir, 4’ü Muğla ve biri de Adana’da olmak üzere toplam 9 kuluçkahanenin çalışır durumda olduğu saptanmıştır. Söz konusu bu kuluçkahanelerdeki yavru üretim miktarının 70-80 milyon adet arasında değiştiği görülmektedir. Kuluçkahane sayıları neredeyse yarı yarıya düşmesine rağmen üretim kapasiteleri yaklaşık 2.5 kat artmıştır. Kuluçkahane sayılarının düşmesiyle üretim miktarlarında da azalma gerekirken artış olduğu görülmektedir. Bu artış, işletmelerin yeni teknolojik gelişmeleri ve fotoperiyot gibi yeni yöntemleri devreye sokmasıyla açıklanabilir.

5. SONUÇ

Dünya 2002 yılı su ürünleri üretimi toplam 133 milyon ton olup bunun 39.7 milyon tonunu yetiştiricilik, 93.2 milyon tonunu da avcılık yoluyla elde edilen su ürünleri oluşturmaktadır (Vannuccini, 2004). Dünya üretimine en fazla katkısı olan ülkelerin başında Çin, Peru, Amerika Birleşik Devletleri, Endonezya ve Japonya gelmektedir.

Dünya’da yetiştiricilik yoluyla elde edilen su ürünleri üretiminin toplam üretim içindeki payı % 30 olup her geçen yıl bu oran daha da artmaktadır. 2002 yılında dünya deniz ürünleri yetiştiriciliği 15.9 milyon ton, iç su ürünleri yetiştiriciliği 23.8 milyon ton olarak gerçekleşmiştir. Toplam üretimde olduğu gibi yetiştiricilik üretiminde de en büyük pay Çin Halk Cumhuriyetine aittir. Yetiştiricilikte denizlerden yapılan üretimde Çin, Japonya, Şili Norveç, Tayland, iç sularda yetiştiricilikle yapılan üretimde Çin, Hindistan, Endonezya, Bengladeş ve Vietnam başta gelmektedir. Genel üretimde olduğu gibi akvakültür bakımından da yine en büyük pay 11.8 milyon ton ile Çin’e aittir. Daha sonra 2.2 milyon ton ile Hindistan, 864 bin ton ile Endonezya, 802 bin ton ile Japonya ve 724 bin ton ile Tayland sıralanmaktadır (Vannuccini, 2003). Ülkemizde ise akvakültürün payı 61 bin ton olarak gerçekleşmiştir. Bu oran sahip olduğumuz üretim potansiyeline göre çok düşüktür.

Akvakültürün toplam üretim içerisindeki payını arttırmak için sektörün, yasal ve bilimsel sorunlarının giderilmesi gerekmektedir.

Ülkemizde su ürünleri yetiştiriciliği iklim ve çevre koşullarının uygun olduğu, 72 ilde Gökkuşağı alabalığı, 18 ilde aynalı sazan ve 17 ilde de deniz balıkları yetiştiriciliği şeklinde yapılmaktadır. Su ürünleri yetiştiriciliği için özellikle denize kıyısı olmayan ve aynı zamanda coğrafik konumu bakımından uygun koşulları içermeyen 8-10 ilimizde ciddi anlamda işletme kurulamamıştır.

Türkiye’de kurulan işletmelerin sayıları günden güne artmasına rağmen çeşitli ekonomik krizler ve yasal nedenlerden dolayı faal haldeki işletmelerde gözle görülür bir azalma kaydedilmektedir. Bunun giderilebilmesi için ilgili kuruluşların organizasyonunda aşağıda değinilen sorunlar ve gösterilen öneriler bu sektörü daha dinamik tutacak ülke ekonomisine de katkı sağlayacaktır.

- Yasal ve yapısal sorunlar: 1971 yılında çıkarılan 1380 Sayılı Su Ürünleri Kanununun genellikle avcılığa yönelik olması ve yetiştiricilik sektörünün sorunlarının çözümlenmesinde yetersiz kalması nedeniyle günümüz koşullarına uygun hale getirilmesi ve ülkemiz mevzuatının AB balıkçılık Mevzuatı ile uyumlu hale getirilmesi gerekmektedir.

- Kiralama sorunları; Proje hazırlama, proje onayı yer kiralanması safhalarındaki aşırı bürokrasinin birçok yatırımcıyı yatırım yapmaktan caydırmaktadır. Su ürünleri

(10)

yetiştiriciliği yapılacak istihsal yerleri Maliye Bakanlığı tarafından kiraya verilmektedir.

Maliye Bakanlığı kiralama yaparken, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı’nın uygun görüşüne rağmen tekrar Çevre, Turizm, Kültür, Orman Bakanlığı gibi birçok Bakanlıktan görüş istemektedir. Oysa Tarım ve Köyişleri Bakanlığı uygun görüş verirken ilgili tüm Bakanlıkların görüşünü almakta, olumlu olması halinde tesis kurma izni vermektedir. Bunun için tekrar aynı işlemler yapılmadan Maliye Bakanlığı, Tarım ve Köyişleri Bakanlığının proje onay iznini dikkate alarak kiralamayı gerçekleştirmelidir. Kiralama süreleri 3 ile 10 yıl arasında değişmektedir. Gerekli yatırımlar ve ileriki projeksiyonlar için bu sürelerin en azından 15 yıl olması ve kiralamanın tekrarı halinde her hangi bir olumsuzluk yoksa kiralama hakkı bir önceki kiracıya verilmelidir.

- Çevre düzeni planlarına ilişkin sorunlar; Denizler su ürünleri yetiştiriciliği dışında turizm sektörü, kültür varlıkları, seyrüsefer gibi birçok amaçla kullanılmaktadır. Bu yüzden turizm sektörü ile su ürünleri yetiştiricilik sektörünün aynı alanlarda buluşmasından kaynaklanan çıkar çatışmalarının ortadan kaldırılabilmesi için denizlerimizin ve kıyılarımızın ilgili sektörlerle birlikte yapacakları çevre düzenleme planları yapılmalıdır.

- Yatırım ve üretim teşvikleri; Su ürünleri yetiştiricilik sektörü ekonomik olarak desteklenip üretimde çeşitli fonlardan yararlanmalıdır. Yetiştiricilikte en büyük gider yem maliyetleridir. Yem, yavru, enerji, ilaç gibi su ürünleri yetiştiricileri için önemli girdilerde alınan vergi oranları yeniden ayarlanmalıdır. Bu desteklerle uluslar arası pazarlarda rekabet gücünün artması ve sektörün gelişmesi sağlanmış olacaktır.

- Ticaret hacminin arttırılması ve ihracat teşvikleri; Ulusal ve uluslar arası su ürünleri ticaret imkanlarının geliştirilmesi sektör ve ülke ekonomisi için çok önemlidir. Satış yerlerinin ve dağıtım kanallarının çok iyi denetlenmesi ve hijyenik kurallara uyulması gerekir.

Su ürünleri ihracat potansiyeli yüksek bir üründür. Ülkemizde yetiştirilen su ürünlerinin % 60’a yakını ihraç edilmektedir. İhracatımızın daha da artması ve dış pazar potansiyelinin değerlendirilebilmesi için ihracat teşviklerinden, su ürünleri yetiştiricilik sektörü de yararlanmalıdır.

Ülkemiz akvakültür sektörünün geliştirilmesi, yeni teknolojilerle donatılmış su ürünleri işletmelerinin sayılarının arttırılması, üretimin ve ihracatın arttırılması, ülke ekonomisine daha fazla katkıda bulunmak demektir. Arttırılan her işletme sayısı bu sektörde çalışan nüfusun da arttırılması anlamına gelmektedir. Bu konuda eğitim veren okulların sayısı ve mezun sayısının yüksek olmasına rağmen su ürünleri yetiştiriciliğinde çalışan su ürünleri mühendislerinin istihdamı yeterli düzeyde değildir. Tarım ve Köyişleri Bakanlığının su ürünleri yetiştiriciliğinin diğer ülkelerde olduğu gibi desteklenmesi sektörün geleceği açısından çok önemlidir. Ülkemiz su ürünleri yetiştiricilik potansiyeli göz önüne alındığında böyle bir destek çok gereklidir. Yapılacak böyle bir destek su ürünleri işletmeleri ve su ürünleri mühendislerinin yararına olacaktır.

6. KAYNAKLAR

1. Anon, 2000. D.P.T. Su Ürünleri Ekonomisi. Üretim, Miktar, Fiyat ve Değer Değişimleri. İktisadi Sektörler ve Koordinasyon Genel Müdürlüğü, Ekim, 2002.

2. Anon, 2004. T.C. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, “Su Ürünleri Ekonomisi. Üretim, Miktar, Fiyat ve Değer Değişimleri 2001-2002. Tarımsal Üretim ve Geliştirme Genel Müdürlüğü, Temmuz, 2004.

(11)

3. Anon, 2001. D.İ.E. Su Ürünleri İstatistikleri. Anket Sonuçları.

4. Anon, 2002. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Proje İstatistik Şubesi Kayıtları, Aralık 2002.

5. Anon, 2003. Aqua Culture. Muğla Kültür Balıkçıları ve Su Ürünleri Yetiştiricileri Birlik Derneği, Haziran 2003 Yıl. 1, Sayı, 3.

6. Atay, D. 1986. Su Ürünleri Yetiştiriciliği ve Ülkemizdeki Kurulu İşletmelerin Sorunları ve Çözüm Yolları. Su ürünleri Sektörünün Bu Günkü Durumu ve Sorunları Sempozyumu, 13-14 Ekim 1986.

İzmir, 1-11.

7. Canyurt, M. A.; Çöpten, R.; Türkmen, G. 1998. İzmir İlinde Deniz Balıkları Üreten İşletmelerin Üretim ve Teknik Özellikleri Üzerine Bir Araştırma. Doğu Anadolu Bölgesi III. Su Ürünleri Sempozyumu 10-12 Haziran 1998 Erzurum, 467-475.

8. Donaldson, E.M.; Devin, R.H. 1996. “Uses of Biotechnology to Enhance Production” in Principles of Salmonid Culture, Pennell, W. And Barton, B.A. (Eds) Elsevier Science B.V. Sava Burgerhartstvaat 25. P.O. Box 211, 1000 AE Amsterdam. The Netherlands. 969-1018.

9. Güven, E., Çolak, S., Doğan, K. 2004. Türkiye’de Deniz Balıkları Kuluçkahanelerinin Verimlilik Analizlerinin Yapılması. İstanbul Üniversitesi Araştırma Fonu 1648/30042001 Nolu Proje Raporu.

10. Laird, L.M. 1996.”Hıstory and Applications of Salmonid Culture” in Principles of Salmonid Culture, Pennell, W. And Barton, B.A. (Eds) Elsevier Science B.V. Sava Burgerhartstvaat 25.

P.O. Box 211, 1000 AE Amsterdam. The Netherlands. 1-28.

11. Şereflişan, M.; Dikel, S. 1999. Türkiye’deki Denizel Kuluçkahanelerin Mevcut Durumları ve Sorunları. X. Ulusal Su Ürünleri Sempozyumu 22-24 Eylül 1999 Adana, 67-76.

12. Şener, E.; Yıldız, M.; Doğan, K.; Fenerci, S. 1999. Karadeniz Bölgesi’ndeki Akvakültür Potansiyeli ve Üretimi Etkileyen Faktörler. X. Ulusal Su Ürünleri Sempozyumu 22-24 Eylül 1999 Adana, 55-66.

13. Üstündağ, E.; Aksungur, M.; Dal, A.; Yılmaz, C. 2000. Karadeniz Bölgesi’nde Su Ürünleri Yetiştiriciliği Yapan İşletmelerin Yapısal Analizi ve Verimliliğinin Belirlenmesi. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Su Ürünleri Merkez Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü. Trabzon.

14. Vannuccini, S. 2004. FAO, Overview of Fish Production, Utilization, Consumption and Trade.

Based on 2002 Data.

15. İnternet (2005 a). http://www.fao.org/documents (Erişim tarihi 10 mayıs 2005)

16. İnternet (2005 b). ftp://ftp.fao.org/fi/stat/overview/overview.pdf (Erişim tarihi 15 mayıs 2005) 17. İnternet (2005 c.) http://www.tarim.gov.tr (Erişim tarihi 03 haziran 2005)

18. İnternet (2005 c.). http://www.tugem.gov.tr/tugemweb/bilgiler_veriler.html (Erişim tarihi 23 mayıs 2005)

Referanslar

Benzer Belgeler

Bu nedenle bu araştırmada, Malatya ili Darende ilçesinde kayısı yetiştiriciliği yapan tarım işletmelerinde teknik, kaynak dağıtım ve ekonomik etkinlik

Elazığ ilinde gökkuşağı alabalığı yetiştiriciliği yapan farklı kapasitelerdeki işletme sahipleri ve işletmelerde çalışanlara yönelik yapılan sosyo-

a) İşlenmiş su ürünleri desteklemesi kapsamındaki türler; Türk somonu, alabalıklar, çipura, levrek, sazan, sarıağız (granyöz) ve tilapyadır. b) Bir işletmenin

Kamil Torres、校友總會會長周世永;後排由左至右為波蘭醫科大學

İngil- tere’deki Loughborough Üniversitesi’nde yapılan bir araştırmaya göre bir fincan kahve içildikten hemen sonra yapılan 15 dakikalık bir kestirme en etkili

Hele, ömrünün son demine kadar beni kardeş gibi seven, her yazımı okumaktan zevk aldığını söylemekle beni minnettar eden Ahmed Refiğin adını bu kovucu -

Bu fonksiyonda µ yerine 0, σ yerine 1 yazıldığında Z dağılım eğrisinin fonksiyonu aşağıdaki şekilde elde edilir:.. Normal dağılım, ortalama ve standart

Bez yıkama, torba filtreleri yıkama, temizlik suları gibi yıkama sularının yanında iyon değiştirici tesislerin rejenerasyon suları, çamur sevk suları, kazan