Isparta İlindeki Tarım Alet-Makine Üretimi Yapan Firmalar ve Sorunları
A. Kamil BAYHAN1, Onur YAŞLI, Osman GÖKDOĞAN2
1 Süleyman Demirel Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarım Makineleri Bölümü, Isparta
2 Selçuk Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarım Makineleri Bölümü, Konya e-posta: akbayhan@hotmail.com
Özet: Son yıllarda Isparta ili tarımsal üretiminde alet ve makine kullanımında önemli gelişmeler gözlenmektedir.
İlde çiftçiler ihtiyaçları olan makinelerin bir kısmını yerel imalatçılardan sağlamaktadırlar. Bu çalışma, Isparta ili ve ilçelerinde toplam sayıları 12 olan tarım alet-makine imalatçılarının tamamı ile yapılan yüz yüze anketlere dayanmaktadır. Bu anketlerde yöre tarım alet ve makine imalatçılarının üretim yöntemi, çeşitliliği, kapasiteleri ve sorunları başta olmak üzere incelenmiştir. Buna göre imalatçıların büyük bir bölümü, küçük torna atölyeleri şeklindedir. İmalatı yapılan makineler daha çok ürün desenine göre oluşmaktadır. Ayrıca imalat, büyük ölçüde yerli ve kısmen de yabancı makinelerden kopya edilerek yapılmaktadır.
Anahtar Kelimeler: Tarım alet-makine imalatı, Isparta
Agricultural Tool-Machinery Manufacturers and Their Problems in Isparta, Turkey
Abstract: A substantial progress has been noticed recently in the use of farm tool and machinery for the agricultural production in the Isparta, Turkey. Farmers obtain some of their machinery from the local manufacturers. This study presents the results of the questionnaires which were conducted face to face with all of the total 12 manufacturers in Isparta region to determine their production capacities and problems. The results showed that the most of the manufacturers, who are usually called welder or lather, produced their machinery in their small scale workshops. Their manufacturing schedule is mainly based on the farmers’ order. In addition, their manufacturing method is in the form of copying the machinery either from local (domestic) or from abroad (foreign) made machines.
Keywords: Manufacture of agricultural tool-machinery, Isparta - Turkey.
GİRİŞ
Tarım alet ve makineleri sanayii, tarımsal üretimin tohum, gübre, su vb. girdileri arasında yer alan ve uygulanan üretim teknolojisinin düzeyi oranında önemi artan tarımsal mekanizasyon girdisi için gerekli güç kaynağı, makine ve ekipmanların üretildiği bir sektördür (DPT, 2001).
Türkiye’ de tarım alet ve makineleri imal eden 1 023 adet firmada 16 838 kişi çalışmaktadır. Yıllara göre firma sayıları düşünülenin aksine azalmamış artmıştır. Buda “Küçük olsun, benim olsun” zihniyetinin devam ettiğini göstermektedir. Mevcut tarım makineleri
imalatçılarının % 76’ sı 10 kişinin altında personel çalıştırmaktadır (Anonymous, 1999). Firmaların yarısından çoğu teknik elemandan yoksundur. Büyük bir bölümünün araştırma-geliştirme birimi ve bu konudaki çalışması yoktur (Çakmak, 1999). İmalatçılar son yıllarda yurt dışı fuarlara katılarak, önder çiftçilerin uyarılarını dikkate alarak ve satış elemanlarının sahadan topladığı bilgileri değerlendirerek üretimlerini geliştirmeye çalışmaktadırlar.
Türkiye’ de özellikle son 10 yılda ulusal boyutta yapısal değişimlerin olduğu yaşanan bir gerçektir. Bu yapısal değişimlerden tarım kesimi de kendine düşen
payı almış bulunmaktadır. Özellikle, tarımsal ürünlerde ithalatın serbestliği, henüz kurumsallaşmamış çiftçilerimizi büyük sıkıntılarla yüz yüze getirmiştir.
Diğer taraftan, kimyasal gübre ve pestisit gibi girdiler de serbest pazar ekonomisi gerekçe gösterilerek devlet desteği veya teşvikinin çekilmesi veya zaman zaman askıya alınması, çiftçilerimizi ekonomik yönden zayıflatan bir diğer neden olmuştur. Bütün bunların yanı sıra girdi maliyetlerindeki artışı karşılayamayan taban fiyat veya sadece fiyat oluşumu, sorunları büsbütün ağırlaştırmıştır (Demir vd., 1995).
Son yıllarda, sürdürülebilir tarım kavramı içerisinde üretim alanındaki azalma ve etkin işletmecilik uygulamaları ile ilgili konuları hedef alan ve uygulamaya doğrudan aktarılabilen yeni bir kavram yaygın olarak kullanılmaya başlanmıştır. Bu “Hassas Tarım” (Precision Farming)’ dır. Hassas tarım, özellikle Değişken Düzeyli Uygulama (VRAT), Küresel Konum Belirleme Sistemi (GPS), Coğrafik Bilgi Sistemi (GIS) gibi bilgi teknolojilerinin tarımsal işletmeciliğe uygulanmasıdır. Buna göre, hassas tarımın hedefi;
etkinliği geliştirmek ve tarımsal üretimi nitelik ve nicelik yönünden artırmaktır (Kirişçi, vd., 1999).
Tarım kesiminin sorunlarını sadece çiftçilerin sorunlarıymış gibi algılamak veya yaklaşmak son derece yanlış ve hatalı olacaktır. Özellikle, çiftçinin tarımsal faaliyetlerini sürdürürken gereksinim duyduğu ve tüm girdiler içerisinde önemli yeri olan teknolojik araç ve gereçlerin tasarımcısı, üreticisi ve pazarlayıcısı durumunda olan tarım makineleri imalatçıları, bu gelişmelerden olumsuz yönde etkilenmektedir.
Kuşkusuz imalat sanayinde genel olarak yaşanan krizler veya çalkantılar tarım alet-makine sanayini de etkilemektedir. Ancak, büyük bir bölümü demirci veya kaldırım imalatçıları olarak imalat yapmaya çalışan bu kesimin sorunlarını bireysel olarak aşabilmeleri olanaksız olarak görünmektedir (Demir vd., 1995).
Gelişmiş ülkelerdeki küçük ve orta ölçekli sanayiciler CNC tezgahları ve bilgisayar sistemleri ile
teknoloji yoğun üretim yaptıkları için, hem seri hem de kaliteli üretim yapmakta, dolayısıyla maliyetlerini düşürebilmektedir. Özellikle İtalyan firmaları, yapılan çok ciddi pazarlıklar sonucunda liste fiyatları üzerinden
% 50-55’lere varan oranda ıskonto yaparak, fiyatlarını yerli fiyatlara yaklaştırabilmektedir (Önal ve Çakmak, 2000).
Bu çalışmada, sorunları ülke genelindeki tarım alet-makine imalatçılarının sorunlarından farklı değerlendirilemeyecek olan Isparta ilindeki tarım alet ve makine imalatçılarının sorunlarını saptamak ve bu konuda gelecekte çalışmalar yapacak araştırmacılara kaynak olması amacıyla yapılmış anket, gözlem vb.
çalışmalarının sonuçları ortaya konulmaktadır.
MATERYAL VE YÖNTEM
Anket çalışması, Isparta ilinde ve ilçelerindeki toplam 12 adet tarım alet-makine imalatı yapan atölyelerin tamamı ile yüz yüze yapılmıştır. Anket formunda imalatçıların mevcut durumlarının, sorunlarının, imalatını yaptıkları alet-makinelerin özelliklerinin belirlenmesi amacıyla ana başlıklar halinde incelenebilecek sorulara yer verilmiştir.
Bu ana başlıklar; işletmelerin genel durumu, istihdam durumu, imalat yöntemi, makine ve teçhizat durumu, makine ve malzeme test imkanı, imal edilen makineler, işletmeler arası ilişkiler, pazarlama ve servis hizmetleri, çalışma ve iş güvenliği, enerji tüketimi, geleceğe yönelik faaliyetler ve sorunlar olarak ele alınmıştır.
BULGULAR VE TARTIŞMA İşletmelerin Genel Durumu
Tarım alet-makineleri imalat sektörüne hizmet vermek üzere kurulmuş ve halen bu faaliyetini sürdüren işletmelerden ilkinin 1970 yılında kurulduğu Isparta’ da işletmeler ticari yapıları bakımından incelendiğinde, sadece % 33’ nün limitet, geri kalanlarının tamamının basit ortaklık olduğu
saptanmıştır. İlk işletmeden bu yana faaliyet gösteren işletmelerin sayısı 2004 yılına kadar 16 İşletme olarak belirlenmiş ancak 2004 yılında 4 işletme başka ticaret işlerine kaymış olup, 2006 yılı dahil olmak üzere 12 işletme üretime devam etmektedir. İşletmelerin ne büyüklükteki bir alanda faaliyet gösterdikleri konusunda yapılan değerlendirmeler ise en küçük işletmenin 50 m²’ si kapalı olmak üzere toplam 100 m² alana, en büyük işletme alanının ise limitet yapıdaki bir işletmede 400 m²’ si kapalı olmak üzere toplam 450 m² olduğu belirlenmiştir. Genel olarak ifade etmek gerekirse, işletmelerin % 41.60’ ının kapalı alan büyüklükleri ortalama değer alan 230 m² ve altındadır.
İstihdam Durumu
İşletmeler istihdam ettikleri teknik ve idari personel ile vasıflı vasıfsız işçi sayısı yönünden farklılık göstermektedir. Buna göre, işletmelerin hiçbiri ziraat mühendisi özellikle de tarım makineleri bölümü mezunu istihdam etmemekte, ancak bir limitet şirketi hem tarım alet-makineleri hem de kalorifer kazanı imal ettiği için makine mühendisi çalıştırmaktadır. Sadece limitet yapıya sahip işletmede 1 yüksek okul mezunu çalışmakta ve bu kişide işletme sahibinin oğlu durumundadır. Diğer taraftan toplam personel sayısı işletmelere göre 2 ile 15 arasında değişmektedir.
İşletme başına ortalama personel yoğunluğu 6.25’ dir.
İmalat Yöntemi
İşletmeler imalatlarını, genellikle çiftçi isteklerini ve ürün desenini göz önünde bulundurularak deneme yanılma yolu ile ve büyük ölçüde yerli makineleri kopya ederek gerçekleştirmektedir. Limitet yapıdaki işletmelerin, ayrıcalıklı olarak yerli makinelerin yanı sıra yabancı makineleri de kopya ettikleri saptanmıştır.
Diğer taraftan, işletmelerin % 41.60’ sı üniversite ve diğer araştırma kuruluşları ile bir çalışma veya ilişki içerisinde olmadıkları, kendi başlarına faaliyetlerini sürdürdükleri belirlenmiştir. Ayrıca, işletmelerin imalat
takvimlerini ve miktarını belirleyici faktörün genellikle alıcının yani çiftçinin siparişleri olduğu, pazara dönük olarak yapılan imalatın çok sınırlı sayıdaki işletmelerce yapıldığı elde edilen bilgiler arasındadır. Tarım kesiminde yaşanan darboğazların bir dayatması olarak, imalatçıların başka alanlarda imalatta bulunup bulunmadıkları sorusu ise % 16.60’lık imalatçı grubunca “evet” olarak yanıtlanmıştır. Bu durumun özellikle ekonomik krizler ile yakından ilgili olduğu da ayrıca ifade edilmiştir.
Diğer taraftan imalatı yapılan alet ve makineler için gereksinilen parçaların büyük ölçüde yan sanayiden karşılandığı ve bunun bütün imalatçıların ortak cevapları olduğu söylenebilir. Yan sanayiden sağlanan parçalar ise alet ve makinelere göre değişmektedir.
Makine ve Teçhizat durumu
İşletmede imalatı yapılan aletlerin imalat aşamasında kullanılan makine ve teçhizatlar işletmeler arasında genellikle yakınlık göstermektedir (Çizelge 1).
Çizelge 1. İşletmelerin sahip oldukları makine ve teçhizat durumu
Makine
Kodu Makine
Teçhizat Sahip Olan
İşletmeler (%)
1 Kaynak makinesi 100.00
2 Makas 100.00
3 Matkap 100.00
4 Testere 100.00
5 Pres 100.00
6 Kompresör 100.00
7 Taşlama 91.60
8 Kopyalı kesici 83.30
9 Torna 83.00
10 Kalıp 41.60
11 Bükme makinesi 33.00
12 Punto Makinesi 25.00
13 Planya 25.00
14 Freze 16.60
15 Şahmerdan 8.30
16 Sıvama pres 8.30
Torna atölyesi olarak da adlandırılabilecek işletmelerin sahip olduğu makine ve teçhizatlardan kaynak makinesi, makas, matkap, testere, pres,
kompresör işletmelerin tamamının sahip olduğu ortak bir makine- teçhizat durumunda iken, işletmelerden sadece %8.30’unun şahmerdan ve sıvama presi sahip oldukları Çizelge 1’den görülmektedir.
İşletmelerin hiçbirinde dökümhane ve ısıl işlem ünitesi gibi altyapıların olmadığı gözlenmiştir. Buna karşılık, demirci ocaklarında ve su ile serleştirme uygulanarak uc demiri sertleştirmesi yapılmaktadır.
Makine ve Malzeme Test İmkanı
Mevcut imalatçıların % 58.30’u TSE belgesine sahip iken geri kalan kısım TSE belgesine sahip değildir. İmalatçıların hiçbiri CE belgesine sahip olmadıkları gibi, % 33.30’luk kısmı belgenin içeriğinden haberinin olmadığı belirlenmiştir.
Ürettikleri tarım alet-makinelerin deney ve test olanakları alet-makinelerin % 16’lık kısmı kamu kuruluşlarına yaptırmakta % 50’si çiftçiye sahada yaptırmakta, % 34’lük kısmı ise hem kamu kurumlarına hem de çiftçiye sahada yaptırmaktadırlar.
Kamu veya Tüzel Kurum Ve Kuruluşlarla Olan İlişkiler
Daha öncede belirtildiği gibi küçük ölçekli ve organize olmamış, çoğunluğu torna atölyesi şeklindeki işletmelerin % 8.30’u TARMAKBİR’ e üye olduğu, geriye kalan işletmelerin tümünün haberleri dahi olmadığı, sadece % 25’i Ticaret ve Sanayii Odası’na,
geri kalanının % 50’si Esnaf ve Sanatkarlar Odası’na tamirci, kaynakçı veya tornacı olarak kayıtlı oldukları,
%25’nin ise Kalaycılar ve Madenciler Odası’na kayıtlı oldukları elde edilen bilgiler arasındadır. Bu durum özellikle işletmelerin genel kapasitelerini ve ticaret hacimlerini ortaya koyma açısından önem arz etmektedir.
İmal Edilen Makineler
İşletmelerde imal edilen alet ve makine ile bazı parçalar ve bunların son 6 yıllık imalat miktarları Çizelge 2’ de verilmiştir.
Buna göre, işletmelerde 29 değişik çeşit alet, makine ve parça imalatı yapılmaktadır. En fazla imalatı yapılan ortalama alet-makinelerden 5 tanesi sırasıyla toprak frezesi (373.6 adet/yıl), pülverizatör (269 adet/yıl), kulaklı pulluk (208.6 adet/yıl), dipkazan (129.2 adet/yıl) ve tarım arabası’ (106 adet/yıl) dır. Ön yükleyici (0.3 adet/yıl), kepçe bağıntısı (0.5 adet/yıl), fidan sökme makinesi (1.5 adet/yıl), toprak burgusu (3.2 adet/yıl) ve çilek sökme makinesi (3.5 adet/yıl) ise imalatı en az yapılan 5 makine olarak sıralanabilir.
İmalatı yapılan alet-makinelerin çeşit ve tiplerinde belirleyici olan çiftçilerin siparişleri, halen uygulana gelen tarımsal ürün deseni ve arazinin durumu olmaktadır.
Çizelge 2. Yıllara göre tarım alet ve makine varlığı
Alet ve makine Adı Yıllara göre imalat miktarı (adet/yıl)
2000 2001 2002 2003 2004 2005 Ort.
Toprak frezesi 350 380 443 326 328 415 373.6
Pülverizatör 205 250 260 252 273 374 269
Kulaklı pulluk 210 209 210 175 235 213 208.6
Dipkazan 83 152 141 152 124 206 129.2
Tarım arabası 69 120 84 101 144 118 106
Set makinesi 60 68 90 99 110 110 89.5
Su tankeri 65 75 74 90 85 70 76.5
Pulluk bıçağı 60 80 65 70 60 25 50
Tesviye küreği 45 30 35 40 42 45 32
Kültivatör 50 30 40 25 35 53 30.5
Meyve sınıflandırma makinesi - 50 15 10 10 60 24.2
Diskli tırmık 10 8 7 10 20 18 10.5
Tozlayıcı 15 5 10 8 20 20 10.5
Dişli tırmık 20 15 10 5 3 16 8.2
Disk (Goble disk parçası) 8 9 10 7 6 8 6.7
Kepçe 5 6 8 10 7 6 6.2
Çilek sökme makinesi 3 5 6 4 2 1 3.5
Toprak burgusu 5 5 5 5 2 2 3.2
Fidan sökme makinesi 1 1 1 2 2 2 1.5
Kepçe bağıntısı - - 1 1 1 - 0.5
Ön yükleyici - - - - 1 1 0.3
Pazarlama ve Servis Hizmetleri
Önceki bölümde imalatı yapılan alet ve makinelerin, pazarlanma şekli ve sonrasında verilen diğer hizmetler incelendiğinde, işletmelerin tamamının alet ve makineleri kendilerinin pazarladıkları belirlenmiştir. Kooperatifler aracılığı ile satış yapan işletmeler yoktur. Bu imalatçılardan % 66’ sının imalatlarını Akdeniz ağırlıklı olmak üzere yurdun değişik bölgelerine pazarlama yaptıkları saptanmıştır. Mevcut tarım alet-makine imalatçılarından biri yurt dışına ihraç ettiği bildirilmiştir. İhraçta bulunduğu ülkeler ise Mısır, Lübnan ve Suriye’dir.
Ayrıca, tarım alet-makine imalatı yapan işletmelerin % 91.60’ ı satış sonrası işin doğası gereği montaj hizmeti verdiği, diğerlerinde ise arızalanma ve tamir-bakım gerektiren durumlarda işletmede ücret
karşılığında hizmet sunulduğu yine elde edilen bilgiler arasında yer almaktadır. İmalatçıların % 41.60’ ı pazarlamak için reklam yapmaktadırlar. Reklam yapanların % 80’ i yerel basında, geri kalanı ise fuarlarda tanıtım yapmaktadırlar.
Çalışma Sistemi ve İş Güvenliği
Çalışma sırasında, işletmelerde son 6 yılda meydana gelen işçi sağlığı ve iş güvenliği konusunda yaşanan herhangi bir acı olay olup olmadığı sorusuna kayda değer bir acı olayın gerçekleşmediği belirlenmiş olup basit yaralanmalar olarak meydana geldiği tespit edilmiştir. Ancak, bu konuda bir takım sıkıntıların olduğu ve buna köklü çözümlerin getirilmesi zorunludur.
İşletmelerin çalışma sistemleri genelde tek vardiya şeklinde yürütülmektedir. Bununla birlikte, kriz öncesinde bazı işletmelerin daha yoğun üretim yaptıkları saptanmıştır.
Enerji tüketimi
İşletmelerce tüketilen enerji kaynakları önem sırasına göre; elektrik, katı (kömür) ve sıvı (kullanılmış atık madeni yağ) sayılabilir. Şekil 1’de gösterildiği üzere sadece elektrik enerjisi kullanan işletmelerin payı
% 58 (A),elektrik ile katı yakıtı birlikte kullananların payı %25 (A+B),elektrik ile sıvı yakıtı birlikte kullanan işletmelerin payı ise %17(A+C)’dir. Elektrik enerjisinin yoğun kullanılmasının nedeni ucuzluğu ve kolay temin edilmeleri gösterilebilir.
58%
25%
17%
A A+BA+C
Şekil 1. İşletmelerdeki farklı enerji kullanımları
Geleceğe yönelik gelişmeler ve sorunlar
İşletmelerin halen yaşadıkları sıkıntılar ve gelecek konusundaki beklentileri ise aşağıdaki şekilde özetlenebilir.
Finansman güçlükleri; işletmelerin % 83.3’ ü sermaye yetersizliği nedeniyle özellikle hızlı artış gösteren girdi maliyetlerini karşılayamama, hazır imalat yapamama ve sipariş yolu ile imalattan dolayı alıcıya bağımlılık yer almaktadır. Bu amaçla işletmelerin % 83.3’ ü düşük faizli imalatçı kredilerinin sağlanması ve şartlarının hafifletilmesini, % 50’ si teşvik, % 41.60’ ı vergi indirimi istemektedir.
Deney ve test olanakları; imalat öncesi ve sonrası deney ve test için altyapı yetersizliği, bunun sonucu
olarak da özellikle satış sonrası makinelerin çalışma koşulları ve amaca uygunluk düzeyi gibi konularda darboğazların olduğu ve bunun teknik bilgi noksanlığından kaynaklandığı vurgulanmakta; sorunu aşabilmenin yolu olarak da bazı kurs, eğitim vd.
programlara alınmaları gösterilmektedir.
Makine ve teçhizat konusundaki yetersizlikler;
işletmeler bulundurulması zorunlu olan makine ve teçhizatları dahi edinmede yine finansman güçlükleri nedeniyle sıkıntılarının olduğu belirtilmektedir.
Kalifiye eleman teminindeki güçlükler; işletmelerin
% 8.3’ ü diğer imalat sektörlerinde de yaşanan bu sıkıntının işlerini büyük ölçüde aksattığı gündeme getirilmiştir.
Üniversite ve araştırma kuruluşları ile ilişki kuramama; bu konuda üniversite ve diğer kuruluşlarla içerisinde bulunmaları gereken ilişkinin şekli ve kapsamı konusunda bilgi sahibi olmadıklarını, araştırmaya açık olduklarını ve gelebilecek her teklife de olumlu baktıklarını, her türlü fikre açık olduklarını belirtmişlerdir.
İşletmelerin % 58.30’ u teknik çizim yapmaktadır ancak imalatçıların tümü bilgisayar destekli tasarım programlarını (autocad, solidworks vd.) kullanmamaktadır. Bunun sebebi olarak teknik eleman yetersizliği gösterilmektedir.
SONUÇ ve ÖNERİLER
Isparta ilinde faaliyetlerini sürdüren toplam 12 tarım alet-makineleri imalatçısı ile yüz yüze yapılan anket ve gözlem çalışmaları sonuçlarına göre aşağıdakiler özetlenebilir.
Söz konusu işletmelerin büyük çoğunluğu küçük, ticari statüleri basit ortaklık şeklinde olan, her türlü araştırma-geliştirme faaliyetlerinden uzak, sadece sanal ortamda araştırma ve geliştirme faaliyetlerini sürdürmektedirler. Yerli makineleri çiftçi isteklerini de göz önünde bulundurarak kopya yolu ile imal eden,
başlangıçtaki kayıtları kaynakçı, tamir-bakımcı veya tornacı olan işletmelerden oluşmaktadır.
İşletmelerin fiziksel küçüklüğü ekonomik yetersizlikleriyle de birleştiğinde iktisadi çalkantılardan daha fazla etkilenmeleri gündeme gelmektedir. İlde kapasitesi ile elma ve gül üretimi alet ve makine üretim deseni olarak etkilidir. Ancak, mevcut imalatçı kesimi ile çiftçilerin isteklerinin karşılanması son derece zor gözükmektedir.
Sorunların çözümünde ise öncelikle çiftçilerin durumundaki belirsizliklerin (sübvansiyon, taban fiyat uygulaması vd.) ortadan kaldırılması ve ekonomik yönden teknoloji kullanabilir hale getirilmesi gerekmektedir.
Diğer taraftan, alıcısı çiftçi olan imalatçılara belirli ölçülerde daha kolay edinilebilir kredi imkanlarının sunulması gerekmektedir. Bu ise köklü bazı yapısal değişikliklerin yapılmasıyla çözüme kavuşacaktır.
KAYNAKLAR
Yaşlı, O., 2006. Isparta İlindeki Tarım Alet-Makine Üretimi Yapan Firmalar Ve Sorunları. S.D.Ü. Ziraat Fakültesi Tarım Makineleri Bölümü Lisans Tezi, Isparta.
Anonymous, 1999. 1998 Yılı Tarım Alet ve Makineleri İmalatçıları Envanteri. T.C. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Tarımsal Üretim ve Geliştirme Müdürlüğü (TÜGEM), Ankara.
Çakmak, B., 1999. Yerli Yapım Bazı Tarım Makinelerinde Malzeme Bakımından Kalite Kavramı ve Kalitenin İyileştirilmesi Üzerinde Bir Araştırma. E.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü Doktora Tezi, Bornova-İzmir.
Demir, L., Tuncer, K., Kirişçi, V., Elmas, C., 1995.
Kahramanmaraş İlindeki Tarım Makineleri İmalatçıları ve Sorunları. Tarımsal Mekanizasyon 16. Ulusal Kongresi 5-7 Eylül 1995, Bursa. S: 25.
DPT, 2001. Tarım Alet ve Makineleri Sanayii, VIII. Beş Yıllık Kalkınma ÖİK (Özel İhtisas Komisyon) Raporu. Yayın No:
DPT (Devlet Planlama Teşkilatı): 2546-ÖİK:562, Ankara.
S: 2.
Kirişçi, V., Keskin, M., Say, S.M., Keskin, S.G., 1999. Hassas Uygulamalı Tarım Teknolojisi, Nobel Yayın Dağıtım Limitet. Şirketi, Ankara.
Önal, İ., Çakmak, B., 2000. 21. Yüzyıla Girerken Türkiye’ nin Tarımsal Mekanizasyon Durumu ve Tarım İş makineleri Sanayii. Tarımsal Mekanizasyon 16. Ulusal Kongresi.
5-7 Eylül 1995, Erzurum. S: 1-2.
