International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 12/12, p. 21-56
DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.11618 ISSN: 1308-2140, ANKARA-TURKEY
Article Info/Makale Bilgisi
Referees/Hakemler: Doç. Dr. Hüseyin AL – Yrd. Doç. Dr. Şevket Kâmil AKAR
This article was checked by iThenticate.
OSMANLI RUMELİSİ’NDE MALİ YAPI VE PERFORMANS:
EDİRNE VE SELANİK ÖRNEĞİ (1864-1913) Yakup AKKUŞ*
ÖZET
Bu makalede, sadece Rumeli bölgesinin değil Osmanlı İmparatorluğu’nun da en önemli vilayetlerinden olan Edirne ile Selanik’in mali yapıları ve performansları, 1864-1913 dönemi için karşılaştırmalı biçimde analiz edilmektedir. Çalışmada, Tanzimat’tan itibaren mali ve idari alanda yaşanan dönüşümün, Edirne ve Selanik vilayetlerine ne ölçüde yansıdığı tartışılmıştır. Araştırma sonuçlarına göre, Tanzimat politikalarının devamı olarak yapılan mali-idari reformlar ve vergi kanunları, merkezi idarenin diğer birçok vilayete göre nispeten kontrolü altında olan bu iki vilayette dahi karşılığını bulamamıştır. Araştırma döneminde Edirne ve Selanik vilayetlerinde genel anlamda mali yapı, sağlıklı ve sürdürülebilir bir görünüm sergilememiştir. Bu bağlamda, her iki vilayette de 1864-1913 döneminde en fazla vergi veren kesim ziraatçılardır. Verginin konusu zirai üretimden kişisel servet ve gelir konusuna taşınamamış, yani vergi kişiselleştirilememiştir. Çalışmada ayrıca merkez maliyesiyle taşra maliyesi arasındaki hukuki, idari ve mali bağımlılığa vurgu yapılmış; vilayet idarelerine 1913 yılına kadar tüzel kişilik verilmemesinin merkez ve taşra maliyelerinde önemli sorunlara sebep olduğu öne sürülmüştür. Sonuçta tüzel kişiliğin yokluğu, teknik yetersizlikler, tahsilât kadrosunun yetersizliği, yolsuzluklar, asayiş sorunları, savaş ortamı, kuraklık, kıtlık, ekonomik kriz gibi karmaşık ve birbiri içine geçmiş sorunlar sebebiyle Edirne ve Selanik’in mali performansları düşük ve istikrarsız trendlere sahip olmuştur. Dönem boyunca her iki vilayetin kamu harcama kalemlerinde gerçek artışlar yaşanmış, bununla birlikte artan harcamaları finanse edecek yeterli gelir toplanamamıştır.
Anahtar Kelimeler: Edirne, Selanik, Mali Yapı, Mali Performans, Vilayet Bütçeleri, Taşra Maliyesi, Osmanlı Merkez Maliyesi
FINANCIAL STRUCTURE AND PERFORMANCE IN OTTOMAN RUMELIA: THE CASES OF ADRIANOPLE AND SALONICA
(1864-1913)
ABSTRACT
In this article, the financial structures and performances of Adrianople and Salonica, two of the most important provinces of the Ottoman Empire are analyzed comparatively for the period of 1864-1913.
In the study, the reflections of the transformation, which took place since Tanzimat (Reorganization) in the fiscal and administrative area, on Adrianople and Salonica were discussed. According to the results of the research, the fiscal-administrative reforms and tax laws, which were the continuation of Tanzimat policies, had not found a response even in these two prominent provinces under the control of central government. The financial structure in general in Adrianople and Salonica provinces did not show a healthy and sustainable appearance in the period of 1864- 1913. In both provinces, during this period, the most tax-payers were agriculturists. The issue of taxation could not be transferred from agricultural production to personal wealth and income, so the tax could not be personalized. In addition, it emphasized the legal, administrative and financial dependency between the central and provincial finance, and it was suggested that the lack of legal entity of provincial administrations until 1913 caused serious problems in the central and provincial finances. As a result, financial performances of Adrianople and Salonica have had low and unstable trends due to complicated and intertwined problems such as absence of legal entity, technical insufficiency, inadequacy of tax collection staff, corruption, security problems, wars, drought, famine and economic crisis. During the period, both provinces experienced real increases in public spending. However, there was not enough revenue to finance the increased public spending.
STRUCTURED ABSTRACT
In this study, the financial structure and performance of the Ottoman Rumeli region is analyzed based on the provinces of Adrianople and Salonica for the period of 1864-1913. I have a theoretical reason for chosing this period: Provincial regulation was declared firstly in 1864 and self-governed provincial governments were established firstly in 1913. At the same time, it has been argued how the transformation in the administrative-financial area effected to Adrianople and Salonica after Tanzimat reforms.
According to the results of the research, it is seen that the financial structure in Adrianople and Salonica provinces did not show a healthy and sustainable appearance in the period of 1864-1913. The financial and administrative reforms made as a continuation of Tanzimat policies, and the laws on taxation have not reached their purpose in these provinces. In both provinces, in the 1864-1913 period, the most tax- paying class was agriculturists. The subject of taxation has not been transferred from agricultural production to personal wealth and income, that is, the tax has not been personalized. Obviously, it is difficult to realize these without experiencing economic growth and development.
The fiscal performance of Adrianople and Salonica provinces has been at a low level due to complex and intertwined problems such as technical insufficiencies, organizational weakness, inadequacy of tax collection staff, corruption, security problems, war environment, drought, famine and economic crisis. During the period, public spending in these provinces has experienced real increases due to technical-military necessities and war environment. However, the taxes to finance these increases could not be collected.
According to some other specific results obtained from the graphical analysis, the direction of the Virgü (apportioned tax) collection in both provinces was determined by Property Tax. The most important share of the tax revenues was Tithe in both provinces. In Salonica, the tax-farming method seems to be used more frequently than Adrianople in the collection of the Tithe. During the research period, military payment orders are the most important part of the costs in both provinces. About 90% of them are payment orders sent to the Nizamiye Armies. If we make a comparison in terms of local expenditures; in Adrianople, financial administration costs are generally higher. In Salonica, however, the cost of administration is higher. In both provinces, the smallest share of local expenditures belongs to the education administration. Lastly, trade and public works expenditures, which had a low trend throughout the research period in both provinces, showed considerable increases as experienced in all expenditure items at the end of the period.
One reason for the financial problems experienced between 1864- 1913 in Salonica and Adrianople was the administrative preference of the center. The financial situation of provinces that can not make their own decisions within the existing system-structure and can not use their initiatives freely has got worse. Like other provinces, Salonica and Adrianople provincial administrations did not have legal entities (lack of financial and administrative autonomy), and therefore the provincial and central finances were interconnected. This has led to a two-way deterioration in the financial crisis periods. This result is also valid for the other provinces of the Ottoman Empire. Because in the troubled periods, sudden deterioration in the provincial finance, which constituted the infrastructure of the central finance, reflected directly on the center.
As a result, the provinces whose financial performances have fallen towards the end of the empire have become unable to feed the center. For the very reason, it was also difficult for the central administration to help Adrianople and Salonica, whose financial situation was bad during the research period. Moreover, expenditures and revenues in provinces were legally the items of the central budget, not the provincial budgets.
Therefore, financial problems in the provinces have directly affected the central budget.
Keywords: Adrianople, Salonica, Financial Structure, Financial Performance, Provincial Budgets, Provincial Finance, Ottoman Central Finance
Giriş
On dokuzuncu yüzyılın başlarından itibaren Osmanlı idaresi merkeziyetçi idari ve mali sistemi benimsemişti. Bu sistem içerisindeki mali yapı ise genel olarak zirai gelirlerden ve daha çok idari ve askeri giderlerden oluşuyordu. Merkeziyetçi politikalar sebebiyle merkez maliyesi ile vilayet idarelerinin sorumluluk alanı altındaki taşra maliyesi de iç içe geçmişti ve doğal olarak birbirlerini etkilemekteydi. Bu idari ve mali sistem, merkez ve taşradaki mali yapıyı hukuki olarak belirlemekte, mevcut mali yapı da gösterdiği performansla sistemin işlerliğini sağlamaktaydı. Osmanlı’nın 19.
yüzyıldaki mali sistemi ve yapısı, literatürde yoğun olarak merkez maliyesi çerçevesinde analiz edilmiştir. Mali performans irdelenirken de yine makro veriden -devlet/merkez bütçesi verisinden- faydalanılmış, merkez maliyesinin alt yapısını oluşturan taşra maliyesi ise ihmal edilmiştir. Başka bir deyişle, taşra maliyesi Osmanlı maliyesi literatüründe henüz teorik bazda ele alınarak analiz edilmiş değildir. Oysa bir sistemin altyapısını oluşturan unsurlar ve bunlar arasındaki ilişkiler analiz edilmedikçe sistemin gerçek anlamda anlaşılabilmesi oldukça zordur ve yapılan analizler de eksik ya da hatalı olacaktır. Retrospektif bir bakış açısı sunan bu çalışmayla, Osmanlı maliyesinin sadece merkez maliyesi ve makro veri ele alınarak değerlendirilemeyeceği ve taşra maliyesiyle merkez maliyesinin idari ve mali alanda birbirine eklemlenmiş olduğu tartışılmaktadır.
Bu çalışmanın teorik ve pratik sınırları sebebiyle, yukarıda bahsedilen geniş kapsamlı analiz konuları yerine, aynı bakış açısıyla Osmanlı Rumelisi’nin geç 19. yüzyıl ve erken 20. yüzyıl için mali yapı ve performans analizi yapılmağa çalışılacaktır. Çalışmanın araştırma ve analiz alanını, imparatorluğun sonuna kadar mali ve idari anlamda önemlerini koruyan ve hem imparatorluğun hem de Rumeli bölgesinin en büyük vilayetlerden olan Edirne ve Selanik oluşturmaktadır. Bu analiz, Taşra Maliyesi (provincial finance) teorisine dayanacaktır. Yirminci yüzyılın başlarından itibaren Taşra Maliyesi üzerine yoğunlaşan çalışmalar, temelde Mahalli İdareler/Yerel Yönetimler Maliyesi Teorisi’nin (local government finance) analiz yöntemlerini kullanmaktadır (Ambedkar, 1925;
Vineberg, 1912). Buradaki tek fark tüzel kişilik konusudur. Taşra Maliyesi’nin analiz alanını, merkeze bağlı ve tüzel kişiliği olmayan vilayet idarelerinin sorumlu olduğu gelirler ve giderler oluşturur. Mahalli İdareler Maliyesi’nde ise merkezden idari ve mali anlamda özerk olan – belediyelerin de dâhil olduğu- mahalli idarelerin (yerel yönetimlerin) gelir ve giderleri incelenmektedir. Dolayısıyla bu çalışmada 1864-1913 yılları arasında Osmanlı idari sisteminde tüzel kişiliğe sahip mahalli idareler oluşmadığı için Taşra Maliyesi kavramı kullanılacaktır.
Çalışmada Osmanlı merkez ve taşra maliyelerinde ortaya çıkan aksaklıkların karşılıklı olarak birbirlerine nasıl yansıdığı, Selanik ve Edirne vilayetleri özelinde ortaya konulmağa çalışılacaktır.
Araştırma dönemi olarak 1864-1913 yılları arasının belirlenmesi teorik sebeplere dayanmaktadır.
1864 yılı ilk vilayet nizamnamesinin yayınlandığı, 1913 yılı ise vilayetlere ilk olarak tüzel kişilik hakkının tanındığı yıldır. Çalışmada ilk olarak 1864’den itibaren yayınlanan vilayet nizamnamelerinin Osmanlı taşra idaresine getirdiği yenilikler yanında merkez ve vilayet idareleri arasındaki idari-mali ilişkiler kısaca ele alınacaktır. Ardından mevcut mali yapının idari ve hukuki temelleri tartışılacaktır. Üçüncü aşamada spesifik olarak Selanik ve Edirne vilayetlerinin mali yapıları incelenecektir. Son kısımda 1864-1913 döneminde merkez maliyesiyle taşra maliyesi arasındaki idari-mali ilişkilerin mali performansa ne yönde/ölçüde yansıdığı nitel ve nicel veri yardımıyla bu iki vilayet özelinde analiz edilecektir.
1. Vilayet Nizamnamelerinin Osmanlı Taşra İdari Yapısına Getirdiği Yenilikler Tanzimat’la birlikte idari, mali ve hukuki alanlarda birçok reform yapıldı. Vilayetlerde ise merkezi idaredeki organizasyon yapısıyla uyumlu biçimde taşranın devlet işlerindeki söz hakkını temsil eden taşra meclisleri oluşturulmuştu. Böylece Tanzimat’ın başlarında kurulan Muhassıllık Meclisleri’nin yerini alan vilayet, liva ve kaza idare meclisleri yoluyla taşra idarelerinin konumları güçlendirilmeye çalışıldı.1 Tanzimat reformlarının devamı niteliğinde, 1864 yılındaki ilk Vilayet Nizamnamesiyle (Düstur, 1. Tertip, C.1: 608-624) Osmanlı idari yapısında köklü bir değişim başlatılmış; eyalet sistemi terk edilerek Tuna Vilayeti prototipiyle vilayet sistemine geçişte önemli bir adım atılmıştı. Vilayet Nizamnamesi 1867 yılında yeniden yayınlandı. Fakat bu nizamname ayrıca hazırlanmış ve öncekinden (1864) farklı bir çalışma değildi; önemli değişiklikler içermiyordu.
Tek amacı taşra idaresi reformumun tüm vilayetlerde uygulanmak üzere yaygınlaştırılmasıydı. Bu çerçevede, Girit, Cebel-i Lübnan, Hicaz ve Bosna gibi bazı istisnalar dışında vilayet sisteminin tüm Osmanlı topraklarına yayılmasına ve merkezi kontrolün tüm taşrada hissedilmesine2 çalışıldı.
Ardından 1871 yılında yayınlanan yeni Vilayet Nizamnamesiyle (Düstur, 1. Tertip, C. 1: 625-651) bir önceki yasal düzenlemeler daha ayrıntılı hukuki temellere oturtuldu (Ortaylı, 2000: 62-63;
Seyitdanlıoğlu, 1999: 55-56; Engelhardt, 1999: 253).
1864 yılından sonra tesis edilen yeni idari yapılanmada merkezi idare ile taşra idareleri arasındaki ilişkinin mahiyeti tam olarak ne idi? İdare hukuku ve maliye teorisi açısından bu idari bölümlenmenin taşra idaresi ve maliyesine etkisi ne olmuştu? Bu reformla, merkezi idare amaçladığı idari ve mali düzenlemeye teorik olarak ulaşabilir miydi, pratikte ulaşabilmiş miydi? Bu sorulara, konusu ve inceleme alanı daha spesifik olan bu çalışmayla tüm ülke toprakları için cevap vermek tabii ki olanaksızdır. Bununla beraber, Rumeli bölgesinin en önemli vilayetleri olan Edirne ve Selanik’in mali yapıları ve performansları incelenerek yukarıdaki sorulara bu coğrafi alan özelinde cevaplar verilebilir. Nitekim bu çalışmanın temel amacı da ayrıntılı tartışmalara girmek değil; aynı bakış açısı ve sorularla, bahsedilen vilayetlerin maliyesi üzerine yoğunlaşmaktır. Bu amaçla aşağıdaki başlıklarda, öncelikle Osmanlı taşrasındaki mali yapının teorik arka planı ortaya konulmağa çalışılacak, sonra Edirne ve Selanik vilayetlerinin mali yapıları (gelir-gider bütçelerinin bileşenleri) kısaca tanıtılacaktır. Mali yapı belirlendikten sonra 1864-1913 döneminde bu iki vilayetin gösterdikleri mali performans, birincil kaynaklardan elde edilen veriyle analiz edilmeğe çalışılacaktır.
2. Osmanlı Taşrasındaki Mali Yapının Teorik Arka Planı
Vilayetlerin gelir ve giderlerinden bahsetmeden önce Osmanlı merkez ve taşra idareleri arasındaki gelir-gider paylaşımı ve bunun mali-hukuki temellerinin irdelenmesi gerekir. Örneğin 19.
yüzyıl Osmanlı idari yapısında taşra ile merkez arasındaki idari-mali bağ ne idi? Araştırma döneminde taşra idareleri ile merkezi idarelerin gelir-giderlerini belirleyen temel unsur ne idi?
Merkezden bağımsız biçimde bir taşra maliyesinden ya da taşra maliyesinden ayrı biçimde bir merkez maliyesinden bahsedebilir miyiz? Merkez maliyesi–mahalli idareler maliyesi ayrımını yapabileceğimiz bir dönem ya da tarih var mıdır?
1 Taşra meclisleri konusunda ayrıntılı bilgi için bkz. (Akyıldız, 1993: 21, 67-68, 90, 113, 193-195, 206, 212, 294 vd.;
Seyitdanlıoğlu, 1999: 18, 22-24, 28, 39, 51-54, 57-58, 77-78, 90, 95, 105, 113-114, 120 vd.; Engelhardt, 1999: 47-49, 57-58, 106, 161-162, 254, 258-260, 278; Davison, 2005: 29, 98, 143-144, 249; Öner, 2005: 232-233; Ortaylı, 2000: 13- 14, 17-18, 24, 221; Çadırcı, 1997: 20, 225, 242, 252; Shaw, 1992: 37, 42-43).
2 Diğer taraftan, biraz da ironik biçimde taşra idarelerine meclisler yoluyla -danışma sıfatında da olsa- Osmanlı merkezi idaresinin karar sürecine katılmalarına izin verilmesi ve bunun sonucunda mahalli idare bilincinin yerleşmeye başlaması yine bu döneme has gelişmelerdi.
Yukarıdaki sorular taşra maliyesi teorisi kullanılarak cevaplanabilir. Bu yaklaşım, merkezle taşra arasındaki idari ve mali ilişkilerin (mali tevzin) boyutunu ve sınırını idare hukuku teorisini kullanarak açıklamaktadır. Buna göre, merkez ve taşra arasındaki idari yapılanma başka bir deyişle tüm ülke için benimsenen idari organizasyon tipi, doğrudan mali yapıyı ve merkez-taşra arasındaki mali ilişkileri de belirleyecektir. Örneğin araştırma dönemi olan 1864-1913 yılları arasında, merkez maliyesi ile taşra maliyesi aslında büyük bir bütünün parçalarıydı ve merkez maliyesinin arka planında ona bağlı olarak çalışan3 taşra maliyesi bulunuyordu. Çünkü 1913 yılına kadar taşra idareleri merkezin bir parçasıydı ve bu tarihe kadar merkezden ayrı biçimde hukuki kişiliği olan bir mahalli idare anlayışı yerleşmemişti. Bu idare tipi, incelenen dönemde devlet yönetiminde merkeziyetçi sistemin tercih edilmesinden kaynaklanmaktaydı. Bu sistemde taşra idareleri idari açıdan özerk değildi çünkü tüzel kişilikleri (hükm-i şahsiyetleri) yoktu. Dolayısıyla mali açıdan da özerk olmayıp tüm idari ve mali konularda merkezin kontrolü altındaydı. Tüzel kişiliğe sahip olmayan vilayet idareleri 1913 yılına kadar merkezi idarenin onlara tanıdığı yetki genişliği (tevsi-i mezuniyet) çerçevesinde danışma meclisleri şeklinde faaliyetlerini sürdürmüşlerdi (Onar, 1960: 582;
Nadaroğlu, 1998: 22-23, 180; Öncel, 1998: 101-102). Bu bağlamda, 1864-1913 döneminde idari ve mali özerkliğe sahip olmayan vilayetlerin hazırladıkları bütçeler de hukuki anlamda kendilerine ait değildi. Yani taşrada toplanılan her gelir ve yapılan her gider aslında tek hazine sistemi uygulanan ve taşra üzerindeki denetim-kontrol gücünü korumağa çalışan Osmanlı merkezi idaresinindi.4
Yukarıda bahsedilen hukuki ve mali gerekçeler sebebiyle 1864-1913 dönemi için çalışmada taşra maliyesi-merkez maliyesi ayrımı yapılmıştır. 1913 yılında yayınlanan vilayet kanunuyla (VKM5, Düstur, 2. Tertip, C. 5: 186-216) vilayetlere mali-idari anlamda özerklik tanınmış ve vilayet idarelerinin yerini alan bugünkü İl Özel İdareleri kurulmuştur. Dolayısıyla gerçekte, bu yıldan itibaren mahalli idareler maliyesi-merkez maliyesi ayrımını yapmak mümkün olacaktır.
3. Edirne ve Selanik’te Mali Yapı: Vilayet Bütçeleri (Gelirler ve Giderler) Bu başlık altında gelir ve gider bileşenlerinden kısaca bahsedeceğimiz vilayet bütçeleri, vilayet idarelerinin sorumluluğu altındaki gelir ve gider kalemlerinden oluşuyordu. Bu bütçeler aslında Tanzimat’la birlikte düzenli olarak hazırlanıp merkezi idarenin kontrolüne ve bilgisine sunulması istenen önemli mali kayıtlardı. Nitekim merkezi idare tarafından -araştırma dönemi boyunca- çeşitli yasal düzenlemeler6 eşliğinde vilayet gelir-gider bütçelerinin düzenli biçimde merkeze gönderilmesi için taşra idareleri baskı altında tutulmağa çalışılıyordu. Bu amaca ulaşılabildiğini söylemek oldukça zordur. Çünkü birçok arşiv kaydından ve merkez-taşra arasındaki diğer yazışmalardan tespit edildiği kadarıyla dönem sonuna kadar taşradan merkeze bütçelerin düzenli bir şekilde gönderilmemesi çok sayıda şikâyetin konusu olmuştu (BOA, Sadaret Mektubi Umum Vilayet Evrakı -A.MKT.UM- 77/45, Hicri (H). 1267; A.MKT.UM 81/44, H. 1268; Maliye Kalemi Defterleri -ML.d- 1731, H. 1279; Dâhiliye Mektubi -DH.MKT- 1697/72, H. 1307; DH.MKT
3 Hukukçu Mustafa Şeref’e göre, 1864 nizamnamesinin “esası merkeziyet üzerine müesses olduğu için hemen her meselede merkezden istizan icab ediyordu. Şu hale göre valiler vilayetin terakkisi için icab eden kuvve-i teşebbüsiyeden kanun ile mahrum edilmişlerdi.” Bkz. (Mustafa Şeref, 1329: 43).
4 Vilayet idarelerinden önce kısmi mali özerklik kazanan Osmanlı belediyelerinin gelir ve giderleri araştırma döneminde (1864-1913) merkez/devlet bütçesi dışında yer aldığından, başka bir ifadeyle merkez maliyesiyle direkt ilişkili olmadığından belediyeler bu çalışmanın kapsamı (taşra maliyesi) dışındadır.
5 VKM: İdare-i Umumiye-i Vilayat Kanun-ı Muvakkatı.
6 Örneğin, 1871 tarihli vilayet masraf muvazenesi talimat ve tarifnamesiyle vilayetlerde yapılacak olan masrafların artık daha standardize bir biçimde düzenlenip merkeze gönderilmesi amaçlanmıştı. Bu uygulamanın altında yatan sebep taşrada yapılan masrafların genel bütçe fasıl ve maddelerine uygun biçimde kontrol altında tutulması ve bütçe dışı harcama yapılmaması arzusuydu. Bkz. (Başbakanlık Osmanlı Arşivleri -BOA-, İrade Dâhiliye -İ.DH- 631/43891, Hicri (H). 1288).
1905/44, H. 1309; 1327 MUS7, Rumi (R). 1328: 74).8 Bu önemli bir sorundu; çünkü merkezdeki idarecilerin mali anlamda önlerini görebilmeleri yani devlet bütçesini hazırlayabilmeleri ancak vilayetlerden düzenli biçimde gönderilecek olan, tahmini ve kesin nitelikteki, gelir-gider verisiyle mümkündü (Akkuş, 2013: 147-178). Vilayet bütçelerinin önemi yukarıda belirtildiği gibi;
vilayetlerin 1913 yılına değin tüzel kişilik hakkına sahip olmamasından, dolayısıyla Osmanlı taşra maliyesinin merkez maliyesine eklemlenmiş olmasından ileri gelmektedir. Bu sebeple, vilayet bütçelerini incelemek hem taşra maliyesinin mevcut durumunu ve gidişatını, hem de - taşradaki mali değişmeler direkt olarak merkez maliyesini de etkileyeceğinden- bu durumun merkez maliyesine ne yönde yansıdığını tespit etme imkânı sunacaktır.
Osmanlı taşrasında dolayısıyla Edirne ve Selanik vilayetlerinde toplanılan en önemli gelir kaynağı, hububat, sebzeler, meyveler, sap bitkiler, cezr denilen bitkiler ile tütün ve ipek gibi birçok ürün üzerinden alınan Aşar Vergisi’ydi. Kadim bir vergi olan Aşar Vergisi Tanzimat’tan itibaren onda bir oranında alınmağa başlanmış, araştırma dönemi boyunca birçok yasal düzenlemeye konu olmuştur. Dönem boyunca Aşar’ın tahsilâtı için, devlet görevlisi emin tarafından “emaneten idare”
ve gerçek kişi mültezim tarafından “maktuen ihale (iltizam)” ile bunların türevi biçimindeki çeşitli yöntemler denenmiştir (İhsaiyat-ı Maliye, 2000: 74-78; Abdurrahman Vefik, 1999: 522-523; Şener, 1990: 132-139). Aşar Vergisi araştırma dönemi boyunca, taşradan tahsil edilen en önemli gelir kaynağı olma konumunu sürdürmüş ve vilayet bütçelerindeki ağırlığını korumuştur.
Diğer bir gelir kaynağı olan ve tevziata (mükellefler arasında bölüştürmeye) dayanılarak tahsil edilen Virgü ise Tanzimat’la birlikte lağv edilen/edilmeye çalışılan birçok örfi verginin yerine ihdas edilmişti. Bu yolla vergi sisteminde süreklilik, istikrar ve basitlik amaçlanmıştı. Yaklaşık yirmi yıl süren Virgü uygulamasından sonra 1858’de Hüdavendigar ve ardından Yanya’da9, 1860’da ise diğer vilayetlerde başlanan tahrir çalışmalarında sadece servetin değil; ticaret ve sanayi faaliyetlerinden elde edilen kazançların da vergilendirilmesi hedeflenmişti. Böylece emlak, arazi ve temettü vergilerinin temeli atılmış oluyordu (BOA, Maliyeden Müdevver Defterler -MAD- 13577:
40, md. 65, R. 1280; Güran, 2003: 4; İhsaiyat-ı Maliye, 2000: 25-26; Süleyman Sudi, C. 1, 1307:
94). Sonraki yıllarda tahriri biten vilayetlerde Virgü iki kısma ayrılarak emlak-akar ve temettü vergisi biçiminde tahsil edilmeye başlanacaktı (BOA, Sadaret Muhasebe Kalemi -A.MH- 9/100, H. 1320;
A.MH 9/34, H. 1320; A.MH 9/32, H. 1320).
Vilayet bütçelerinin diğer önemli gelir kalemleri ise koyun ve keçi üzerinden alınan ve aslında Aşar gibi bir tür brüt gelir vergisi olan Ağnam ile askere gitmeyenlerden alınan Bedel-i Askeri idi. Ağnam Vergisi 1858-59 yılından itibaren koyun veya keçi yavrusu, yünü ve elde edilen sütü dikkate alınarak yapılan brüt gelir tahmini üzerinden % 10 oranında alınmağa başlandı. İnceleme döneminin sonunda Ağnam’ın tarh, tahakkuk ve tahsili yine ayrı ayrı yapılıyordu. Koyun sayısını belirlemek üzere her köye sayım memuru gönderilir, bu tarh ya da sayım işleminden sonra tahsildarlar vergiyi mal sandığına yatırırlardı. Bazı yerlerin Ağnam Vergisi geliri Duyun-ı Umumiye İdaresi’ne verildiği için bu kurum tarh ve tahsili bizzat kendisi yapardı (Abdurrahman Vefik, 1999:
64-65, 480-482, 489-93; Süleyman Sudi, C. 2, 1307: 126-129; Şener, 1990: 142-144, 205; İbrahim Fazıl, 1332: 222-223). Duyun-ı Umumiye İdaresi’ne terk edilen bu ağnam gelirleri doğal olarak vilayet bütçelerinde yer almıyordu.
7 1327 MUS: 1327 Senesi Martından Şubatı Gayesine Kadar Hazine-i Celiliye’den Memurin-i Maliyeye Yazılan Muharrerat-ı Umumiye Suretlerini Muhtevi Mecmuadır, R. 1328.
8 Vilayet bütçelerinin taşradan merkeze eksik gönderilmesi ya da hiç gönderilmemesi bu çalışmaya da olumsuz yönde yansımıştır. Zira hem Osmanlı arşivlerinin dağınık yapısı (vilayet bütçelerinin farklı arşiv fonlarında bulunması ve yapılan arşiv taramalarında mali veriye güçlükle ulaşılması) hem de birçok bütçenin merkeze gönderilmemiş olması, Edirne ve Selanik vilayetlerinin 1864-1913 yılları arasındaki mali verisine eksiksiz biçimde ulaşmamızı engellemiştir.
9 Hüdavendigar ve Yanya eyaletlerindeki tahrir işlemleri için hazırlanan 8 Eylül 1859 tarihli tahrir talimatnamelerinin transkripsiyon metinleri için bkz. (Abdurrahman Vefik, 1999: 370-378).
Islahat Fermanı’nın (1856) yayınlanmasıyla Cizye Vergisi kaldırılmış, gayrimüslim erkeklerin askerlik vazifesine karşılık olarak Bedel-i Askeri adı altında bir vergi tahsis edilmişti.
1909’da tüm vatandaşlara fiili askerlik mükellefiyetinin getirilmesiyle Bedel-i Askeri kaldırıldı.
1911 yılı bütçe kanunuyla (Devlet-i Osmaniye’nin 1327 Senesine Mahsus Bütçesidir, 1327: md. 3) bu verginin bakayası da affedilmiş ve 14 Haziran 1911’den itibaren kimseden askerlik bedeli istenmemesi Maliye Nezareti tarafından maliye memurlarına tebliğ edilmişti (1325 MUS10, 1326: 7, md. 24; 1327 MUS: 42). Askerlikten muaf olmak isteyen Müslüman tebaadan alınan Bedel-i Nakdi tahsili ise dönem sonuna kadar devam etti (Devlet-i Osmaniyenin Hazine Hesab-ı Umumisi, 1333).
Tabii ki vilayet bütçeleri Emlak, Tapu, Mahkeme vs. harçlar, Orman ve Maden Hasılatı, Canavar (domuzlardan alınan vergi) ve çeşitli vergiler gibi birçok gelir kalemini de kapsıyordu.
Ancak bunların bütçelerdeki sayısal ağırlıkları hiçbir zaman yukarıda kısaca bahsettiğimiz ana gelir kalemlerinin miktarlarına ulaşamamıştı ve dahası, emlak ve tapu harçları ile orman ve maden hasılatı gibi bazı kalemler -vilayet bütçelerinde yer alsa da- aslında ilgili oldukları merkezi idarelerin tasarrufu altındaydı. Ayrıca Osmanlı merkez/devlet bütçelerinin önemli kalemlerinden biri olan gümrük vergilerinin önemli bir kısmı da taşrada toplanıyordu. Ancak bu gelirler vilayet idarelerinin değil Rüsumat Emaneti’nin (yani merkezi idarenin) sorumluluğu altında idi. Bu sebeple gümrük vergileri gibi direkt olarak merkezi idareye ait olan vergiler vilayet bütçelerinde yer almıyordu (Akkuş, 2013: 165-166). Kısaca, araştırma dönemi içerisinde taşra maliyesi merkez maliyesinin bir parçası olduğundan, vilayetlerde/taşrada toplanılan her vergi aynı zamanda devlet bütçesinin de kalemiydi. Bununla beraber, devlet bütçesinde yer alan her vergi gelirinin vilayet bütçelerinin bir kalemi olması mümkün değildi.
Gider bahsine gelince, merkeze bağlı vilayetlerin (ve dolayısıyla Edirne ve Selanik’in de) gider bütçeleri temel anlamda mahalli masraflar, merkezi idarelerin vilayetlerdeki kendi birimlerinin harcamaları için gönderdikleri ödeme emirlerinden (havaleler) ve taşradan merkeze gönderilen miktarlardan (irsalat) oluşuyordu. Mahalli masraflar içerik olarak temel anlamda Dâhiliye, Maliye, Maarif (Eğitim), Ticaret, Nafia (Bayındırlık) ve Şer’iyye (Adalet) idarelerinin (BOA, MAD 9431, R.
1290: 396-97) taşradaki harcamalarından oluşmaktaydı. Yani vilayet gelirleriyle finanse edilen iç işleri, maliye, eğitim, bayındırlık, ticaret ve adalet bakanlıklarının o yöredeki masrafları mahalli masraflar olarak adlandırılıyordu. Taşrada harcanmak üzere vilayet gelirleri üzerine havale edilen konuların büyük bir kısmını askeri masraflar oluşturmaktaydı. Bunlar Nizamiye Orduları, Tophane ve Bahriye masraflarıydı. Ayrıca vilayetlerde sonradan oluşturulan kolluk kuvvetleri (jandarma ve zabtiye-polis) havale kısmında gösterilen diğer önemli harcama konularıydı (BOA, ML.d 1372).
Yukarıda sayılan gelir ve giderler dışında vilayet bütçelerinde fevkalade gelir ve giderler de yer almaktaydı. Dolayısıyla vilayet bütçelerini temelde, olağan ve fevkalade gelir-giderler biçiminde sınıflandırabiliriz. Osmanlı idaresinin 1887-1902 yılları arasında yayınladığı kesin hesaplarda vilayet bütçeleri olağan ve fevkalade gelir-giderlerden oluşmaktadır. Buna göre fevkalade gelirler;
vilayetlerin Osmanlı Bankası’ndaki “hesab-ı cari” kullanımları, maaş kesintileri, maarif ve menafi hisselerinden alınan paylar, geri alımlar (istirdadat), kabzı emr olunan meblağlar ile Rüsumat İdaresi’nden, vilayetlerden ve Hazine’den alınan yardımlardan oluşmaktaydı. Fevkalade giderler ise, yine Osmanlı Bankası’ndaki hesab-ı cari kullanımları, geri ödemeler (reddiyat), kişilere olan borçlar, zorunlu masraflar, sarfı emr olunan meblağlar, irsalât ve sair masraflardı (BOA, ML.d 1174, R. 1304;
MAD 13327, R. 1291).
10 1325 MUS: 1325 Senesi Eylülünden Şubatı Gayesine Kadar Hazine-i Celiliye’den Memurin-i Maliyeye Yazılan Muharrerat-ı Umumiye Suretlerini Muhtevi Mecmuadır, 1326.
4. Osmanlı Rumelisi’nde Mali Reformların Etkinliği/Etkinsizliği Üzerine
Osmanlı idarecileri için yapılan birçok idari reform aslında mali etkinliğe ve istikrara ulaşma hedefinin bir parçasıydı. Bu amaçla merkez ve taşrada oluşturulan maliye organizasyonuyla vergi tahsilâtında daha kurumsal ve daha etkin bir teşkilat yapısı oturtulmağa çalışılmıştı. Bu hedeflere uygun biçimde, 1840’tan itibaren tek hazine sistemine geçilmiş, taşrada ise tek hazine sistemine bağlı ve merkezi mali teşkilatın taşradaki uzantıları olan defterdarlıklar, muhasebecilikler ve mal müdürlükleri tesis edilmişti. Diğer mali reformlara örnek olarak, tahmini bütçelerin hazırlanması, devlet muhasebesinde tahakkuk esasının ve egzersiz yönteminin benimsenmesi, çift kayıtlı muhasebe sistemine geçilmesi ve 1910 yılında Muhasebe-i Umumiye Kanunu’nun (Düstur, Tertip:
2, C. 2: 300-311) yayınlanması gibi formelleşme çabalarını sayabiliriz.11
Ayrıca dönem sonuna kadar vergi reformu kapsamında peş peşe tahsil-i emval nizamnameleri hazırlanmış, tahsilât işinin belli bir formasyonda ve teşkilat yapısı içerisinde gerçekleşmesi hedeflenmişti. Ancak kâğıt üzerinde yapılan bu mali reformlar uygulamada siyasi, sosyo-ekonomik, teknik ve mali sorunlar vd. sebeplerden dolayı aynı karşılığı bulamamıştı. Burada Osmanlı bürokratlarının vergi üzerine yaptıkları yasal düzenlemeler, ortaya çıkan yüzlerce sayfa kanun ve tahsilât idaresinin kurumsal yapısının oturması için gösterilen çabalar kayda değerdir.
Ancak az sonra resmetmeye çalışacağımız gibi, teoriyle pratiğin bitmeyen savaşı, taşranın büyük bir bölümünde olduğu gibi incelediğimiz vilayetlerde de yüzünü gösterecektir.
Aşağıda, Osmanlı Rumelisi’nin en önemli iki vilayeti12 olan Edirne ve Selanik’te yukarıda bahsedilen idari ve mali reformlara nasıl cevap verildiği ve merkezi idarenin bu iki vilayette mali anlamda istediği başarıyı yakalayıp yakalayamadığı sorgulanacaktır.
4.1. 1864-1913 Döneminde Edirne ve Selanik’te Mali Performans
Osmanlı vilayetlerinde vergi tahsilâtı, önceki dönemlerde de olduğu gibi, Tanzimat’ın başından beri devlet için en çetrefilli konulardan biri idi. Osmanlı halkı, Tanzimat’ın ilk yıllarından itibaren birçok yerde vergilerini ödememekte direnmişti. Vergi tahsilâtına gösterilen aşırı tepki, devlet görevlilerinin haksız uygulamalarından ve de bazı kişilerin bu uygulamaları fırsat bilerek organize biçimde halkı devlete karşı kışkırtmalarından ileri geliyordu. Dahası, Rumeli’de yaşanan
‘vergi ihtilalleri’ sırasında devletin takındığı sert tutum sonucu olaylara diğer ülkeler de müdahil olmuş ve Osmanlı merkezi idaresine sert tepkiler göstermişlerdi (Çakır, 2001: 76-86; Özbek, 2009:
46-50).
Taşra maliyesinde yaşanan en önemli sorunların başında belki de tahsil edilemeyen ve bakayaya kalan gelirler yer alıyordu. Edirne ve Selanik vilayetlerinden spesifik örnekler verilecek olursa; Selanik Vilayeti’nin 1879 yılında Virgü’den tahsil edilmesi gereken bakaya miktarı 108.111.063 kuruş iken tahsilât ancak 35.687.659 kuruşta kalmıştı. Aynı yıl Bedel-i Askeri için de durum farklı değildi. Bakaya miktarı 51.653.159 kuruş iken tahsilât 15.005.689 kuruşa ulaşabilmişti
11 İdari reformlar eşliğinde yapılan mali reformlar konusunda ayrıntı için bkz. (Akyıldız, 1993: 93-98, 111-114; İhsaiyat-ı Maliye, 2000: 4; Pakalın, 1977: 25-26; Güran, 1989: 7-9; Öner, 2005: 239-241, 267, 280, 312-313, 420; Güvemli, 2000:
91, 221-239, 526-534). Tanzimat’ın ilanından itibaren diğer birçok alanda da reformlar yapılmış ve dönüşümler yaşanmıştır. Örneğin reformlar eşliğinde; serbest ticaret faaliyetlerinde ve ekonomik alanda yaşanan gelişmeler ile bunların mali sektöre yansımaları için bkz. (Serdaroğlu ve Yıldırım, 2015: 925-929, 937).
12 Edirne ve Selanik, Rumeli bölgesinin mali ve idari açıdan en önemli vilayetleri olması yanında, tüm vilayetler arasında da kayda değer bir yere sahiptir. Örneğin gelir açısından; 1867-68, 1876-77 ve 1901-02 mali yıllarında Edirne’de yapılan tahsilâtın tüm taşranın/vilayetlerin tahsilâtı içerisindeki payları sırasıyla % 12, % 8,5 ve % 4,7’dir. Selanik Vilayeti’nin aynı konu ve tarihler için oranları ise sırasıyla, % 10, % 5 ve % 4’tür. Bu oranlar Edirne ve Selanik vilayetlerinin Osmanlı taşra maliyesi içerisinde hem birlikte hem de ayrı ayrı önemli bir ağırlığa sahip olduklarını göstermektedir. Bu oranların hesaplandığı 1867 ve 1876 yılları verisi için bkz. (“Report by Mr. E. F. Harrison”, 1984: 185). 1901 yılı verisi için bkz.
(BOA, ML.d. 1351).
(BOA, MAD 13264). Selanik‘te 1902 yılı sonuna kadar biriken bakaya, tahsil edilemediği için affedilmek zorunda kalınmıştı (BOA, Yıldız Maruzat Defterleri -Y.MRZ.d- 11260).13 1900’lerin başında Selanik’te Mart ayı sonu geldiği halde ağnam sayımının yapılamadığı oluyordu (BOA, Yıldız Perakende Umum Vilayet Evrakı -Y.PRK.UM- 53/76). Aynı yıllarda Edirne Vilayeti’nde üst üste birkaç yıl boyunca Ağnam Vergisi’nin tahsilinde birçok yolsuzluk yaşanmıştı (BOA, Yıldız Perakende -Y.PRK.MK- 18/6, H. 1321).14 Diğer vilayetlerde olduğu gibi Edirne ve Selanik’te de mali kayıtların doğru biçimde tutulmaması ve tahsilât vb. mali işlemlerin eksik ya da hatalı yapılması diğer önemli sorunlardı (BOA, Maarif Mektubi -MF.MKT- 136/9, H. 1309; BOA, Rumeli Müfettişliği Selanik Evrakı -TFR.I.SL- 143/14202, H. 1324). Araştırma döneminin sonuna doğru aynı sorunlar yine halkın ve devletin gündemindeydi. Örneğin Edirne’de tüccar ve esnafın mali ve ekonomik durumları tespit edilmeden yüklü miktarda Temettü Vergisi’nin tarh edilmesi mükelleflerin şikâyet konusuydu. Üstelik vergi verecek düzeyde olmayanların gelirleri zapt ediliyor eşyaları da satılığa çıkarılıyordu (BOA, DH.MKT 2753/33, H. 1327). Bu sorunlara karşı yetersiz de olsa bazı tedbirler alınıyordu; 1906 yılında Rumeli vilayetlerinde suiistimalde bulunan memurların azline gidilmiş, maliye şubelerinin birçoğunda da tensikat (düzenlemeler) yapılmıştı (Asr, No: 1100, 06.08.1906: 2).15
Osmanlı mali idaresi yaşanan bu sorunların sebeplerini tespit etmeye çalışıyordu. Bu amaçla son döneme doğru tahsilâtta yaşanan gecikmelere sebep olarak başlıca dört unsur tespit edilmişti. İlk sebep vergi tezkirelerinin Maliye Hazinesi tarafından henüz birçok yere gönderilmemiş olmasıydı.
İkincisi taşrada maaşlarını alamayan memurların görevlerini yerine getirmekte takındıkları gayretsiz tavırlardı. Üçüncüsü Tahsil-i Emval Nizamnamesi’nin ilanından sonra muhtarların tahsilât işine eskisi kadar yardım etmemesi, yeni Tahsil-i Emval Nizamnamesi’nin uygulanmasının ve yeni tahsildarların istihdam edilmesinin gelecek Eylül’ün başından itibaren mümkün olmasıydı.
Dördüncüsü ise Kosova, Musul ve Van gibi özel durumu olan vilayetlerde tahsilât sırasında askeri kuvvetlerin yardımına ihtiyaç duyulmasıydı (BOA, Dahiliye Tesri-i Muamelat Komisyonu- Muamelat -DH.TMIK.M- 128/42, H. 1320).16
Selanik ve Edirne vilayetlerindeki maliye müfettişinin kaleme aldığı bir rapora göre, 1905 yılında bakaya tahsilini yapmak üzere oluşturulan Tetkik-i Bakaya Komisyonlarının etkinliği tartışma götürürdü. Çünkü kaza mal kalemleri görevlerini layıkıyla yerine getirmiyorlar ve bakaya hesaplarını düzenli biçimde tutmayıp deftere kaydetmiyorlardı. Bu komisyonlara yardımcı olacak muhtarlar dahi kaza merkezlerine gelmiyor ve yine üyelerden olan mal müdürü muavinleri bırakın komisyonda çalışmayı kendi işlerini dahi yetiştiremiyorlardı (BOA, TFR.I.SL 143/14202, H. 1324).
Yani müfettişe göre ne tetkik edilecek defterler tutuluyor ne de tetkiki yapacak olan komisyon işlev gösterebiliyordu.
Jandarmanın vergi tahsilâtı sırasında takındığı sert ve haksız tutumu da burada anmak gerekir. Bu durumun farkında olan merkezi idarenin, dönem sonuna doğru sivil bir vergi tahsildarlığı kurumu oluşturma çabası devam etmiştir. Ancak özellikle Rumeli bölgesinde bu konuda başarıya ulaşılabildiğini söyleyemeyiz. Zira 1896’da vergi tahsilât işinin tahsildarlar tarafından yapılması ve
13 Tabii ki zaruri hallerde de bir yörenin mükellef olduğu vergiler affedilebiliyordu. Örneğin Edirne Vilayeti’yle Çatalca Sancağı ahalisinin savaş sebebiyle içinde bulundukları zor durumdan dolayı gerek cari yıl gerekse geçen yıllardan kalan Emlak, Akar, Arazi, Temettü vergileriyle Tarik Bedel- Nakdisi, Ağnam ve Canavar rüsumundan olan borçları affedilmişti. Bkz. (BOA, Meclis-i Vükela -MV- 231/295, H. 1331).
14 Edirne’deki diğer yolsuzluk vak’aları için bkz. (BOA, Sadaret Mektubi Şura-yı Devlet Evrakı -A.MKT.ŞD- 89/15, H.
1306; A.MKT.ŞD 91/90, H. 1307).
15 (Asr, bir Selanik gazetesidir). Ayrıca, “Su-i hali anlaşılan Selanik vergi başkâtibi Osman Efendi” azl edilmişti. Bkz.
(BOA, Rumeli Müfettişliği Evrakı -TFR.I.A- 3/234, H. 1320).
16 Selanik valisi 1897 yılında tahsildar sayısı artırılmadıkça tahsilâtın da ileri götürülemeyeceğinden dem vuruyordu. Bkz.
(BOA, Dahiliye Tesri-i Muamelat Komisyonu-Islahat -DH.TMIK-S- 16/24, H. 1315).
jandarmanın tahsilât işlerine karıştırılmaması talimatına rağmen17 Rumeli bölgesinde yine jandarma ve hatta ayrıca askeri müfrezeler istihdam edilmek zorunda kalınmıştı. Nihayet 1902 ve 1903 yıllarında Rumeli’de ortaya çıkan Cuma-i Bala ve İlinden ayaklanmalarını takip eden süreçte, Avrupa devletlerinin gözetimi altında yapılacak jandarma reformunun Rumeli Genel Müfettişi Hüseyin Hilmi Paşa’nın denetiminde uygulanması kararlaştırılmıştı. Tahsilâtın direkt olarak jandarma birlikleri tarafından yapılmasına alışkın olan halkın sivil vergi memurlarının vergi talebine olumlu cevap vermemesi de tahsilâtta askeri güç kullanma politikasının bahanelerinden biriydi (Özbek, 2009: 47-50). Selanik ve Edirne’de tahsilât işini sekteye uğratan sadece memurlar değildi.
İklim koşulları, savaşlar ve çete isyanları diğer önemli sebepler arasındaydı.
Yukarıda nitel veriyle sunulan mali manzarayı daha açık ve somut biçimde ortaya koymak amacıyla 1863-1913 dönemindeki aynı yıllara ait farklı arşiv kayıtlarından karşılaştırmalı biçimde seçilen gelir-gider verisi (vilayet bütçeleri), aşağıda özet biçimde grafikler yardımıyla analiz edilecektir. Öncelikle vilayetlerin genel mali durumlarını ve performanslarını görmek için vilayetlerin toplam gelir ve giderlerinin tahmin, tahakkuk ve gerçekleşme miktarları sunulacaktır.
Çalışmada vilayet bütçelerinin temel gelir kalemleri olan Virgü, Bedel-i Askeri, Ağnam ve Aşar Vergisi ile temel gider kalemleri olan Mahalli Masraflar, Askeri Havaleler ve İrsalat’ın dönem boyunca gösterdikleri trendler analiz edilecektir.18
Not: Metin içerisindeki tüm grafiklerin kaynakları için bkz. EK: GRAFİK KAYNAKÇASI
17 Tahsilâtta jandarma kullanılmaması Anadolu vilayet ve sancaklarına da ısrarla tebliğ ediliyordu. Bkz. (BOA, DH.TMIK- S 8/50, H. 1314; DH.TMIK-S 9/53, H. 1314).
18 Önceki kısımlarda bahsedilen diğer gelir ve giderler, vilayet bütçelerinde önemli bir ağırlığa sahip olmadıkları için sadece toplam değerler içerisinde gösterilmiş, ayrı kalemler biçiminde analiz edilmemiştir. Bunlardan sadece fevkalade masraflar içerisinde yer alan ve vilayetlerden merkeze gönderilen irsalat ayrı bir kalem olarak grafiklere eklenmiştir.
Ayrıca çalışma döneminin 1864-1913 yılları arası olarak belirlenmesine rağmen ulaşabildiğimiz bazı veri 1863 yılından başlatılmıştır. Böylece 1863 yılından 1864 yılına hangi mali koşullarda geçildiği görülmüş olacaktır.
Grafik 1: 1863-1912 Döneminde Edirne Vilayeti Toplam Olağan Gelirler (Tahmin-Tahakkuk-Tahsilât) -Kuruş- T
0 50.000.000 100.000.000 150.000.000 200.000.000 250.000.000 300.000.000
1863 1865 1867 1869 1871 1873 1875 1880 1883 1887 1889 1891 1893 1895 1897 1899 1901 1903 1908 1910 1912
TAHMİN TAHAKKUK TAHSİL
Grafik 1’den görüldüğü üzere Edirne’de 1863-1882 yılları arasında tahakkuk miktarı tahsilât miktarının oldukça üstünde seyretmiştir. 1887-1902 yılları arasında ise tahakkukla tahsilât başa baş gitmektedir. Bu durum teknik bir sebebe dayanmaktadır. 1882-1902 dönemi için tahakkuk verisi geçen yıla ait olup tahsil edilemeyen bakaya miktarları ile cari yıl tahakkuk miktarlarını içermektedir.
1863-1882 döneminde ise tahakkuk miktarları cari yıl ve tespit edilebilen bütün önceki yıllara ait bakaya miktarlarını da içermektedir. Bu sebeple 1863-82 döneminde tahsilât ve tahakkuk arasındaki makas gittikçe açılmış; tahakkuk verisi tahsilât verisinin oldukça üzerinde seyretmiştir. Vilayet maliyesinin gerçek durumunu tabii olarak tahsilât rakamları gösterecektir.
1887-1902 dönemine nazaran önceki dönemde tahsilât miktarının yüksek olduğu gözlenmektedir. Ancak 1873-1876 yılları arasında Edirne Vilayeti’nde tahsilâtta % 47’lik büyük miktarlı bir düşüş gerçekleşmiş, 1876’dan sonra vilayetteki tahsilât eski oranlarına bir daha ulaşamamıştır. Zira 1873-1876 yılları arası hem dünya hem de Osmanlı maliyesi ve ekonomisi için en zorlu yıllardan biriydi. 1873’te dünya çapında yaşanan kıtlık ve büyük çaplı ekonomik kriz Osmanlı’yı da etkilemiş, histerisi sonraki yıllarda devam etmişti. Osmanlı’da 1875’te birçok vilayette mahsul alınamamış, devlet açlığı önlemek için bazı yerlerde halka yiyecek dağıtmak zorunda kalmıştı. Seller önceki yıllara göre daha şiddetli olmuş, bazı yerlerde ise hastalıklar baş göstermişti. Aşar ve diğer gelirler bu olumsuzluklar sebebiyle zorlukla tahsil ediliyordu (Quataert, 2008: 280; Blaisdell, 1979: 75). Taşrada mali bozulmanın bir sebebi daha vardı: iç ve dış güvenlik!
Hersek isyanı, Sırbistan-Karadağ savaşları ve Bulgar ayaklanması, 1875 ilkbaharı ile 1876 sonbaharı arasında baş göstermiş ve 1877-78 Türk-Rus Savaşı’na giriş niteliğinde olmuştu (Blaisdell, 1979:
73). 1873-76 döneminde merkez maliyesinin durumu da taşraya bağlı olarak gittikçe kötüleşecekti.
Şöyle ki, 1873, 1874, 1875 ve 1876 yıllarında devletin yaptığı toplam tahsilâtlar sırasıyla 1.935.676.900, 1.928.257.800, 1.878.137.700, 1.585.671.400 kuruş olarak gerçekleşmişti. Yani bu dönemde devletin gelirleri fiili olarak % 18 azalmıştı (“Report by Mr. E. F. Harrison”, 1984: 171).
Bu tarihlerde Osmanlı’nın borçlarını ödeyemeyecek duruma geldiğini ve moratoryuma mahkûm olduğunu da hatırlatalım.
1890 yılına gelindiğinde, Edirne’de bütün yaz devam eden kuraklık sebebiyle Filibe ve Tatarpazarcık yöresinde pirinç hâsılatından verim alınamamıştı ve çeltiklerin yarısından fazlası da susuzdu. Üretici önceki yıl da zarar etmişti (Ceride19, No: 9, 11.11.1890: 68). 1889 yılında Edirne Vilayeti’nin toplam olağan gelirleri 75.842.780 iken 1890’da 69.019.981 kuruşa düşmüştü. 1895 yılında ülke çapında yaşanan mali bunalıma Ermeni İsyanı da eklenmiş; eylemler 1897 yılına kadar sürmüştü (Quataert, 1987: 36). Bu kargaşa döneminden Edirne Vilayeti de nasibini almış; 1895’de 70.079.141 olan toplam tahsilât, 1897’de 63.907.455 kuruşa düşmüştü (bkz; Grafik 1).
1901 yılında toplam tahsilât 73.834.341 kuruş iken 1902’de 69.149.519 kuruşa düşmüştü 1902’te toplam vergi tahsilâtı tahmini 69.674.378 kuruş iken 1903’te 55.000.00020 olarak belirlendi (bkz; Grafik 1). Dönem sonundaki artış 1912 yılında 1911 yılına nazaran yaklaşık % 45’lik bir azalışla sonuçlanmıştı. Balkan Savaşlarının yaşandığı bu yıl Edirne Vilayeti için oldukça kötü geçmişti. Savaş yılında hem vilayette tahsilât yapılamaması hem de tahsilât yapılsa bile bunun kaydının tutulup merkeze ulaştırılamaması tahsilâttaki düşüş miktarını artırmıştı. Oysa bu dönemde 1908-1912 yılları arasında Edirne’de masraflar büyüyerek artmağa devam edecekti (bkz; Grafik 3).
19 Ceride, bir Edirne gazetesidir.
20 1903 yılı Nisan ayında bu tahmin 57.474.189 kuruş olarak belirlenmiştir. Bkz. (BOA, Rumeli Müfettişliği Edirne Evrakı -TFR.I.ED- 3/274, H. 1321). Sonrasında, tahminin revize edildiği anlaşılıyor.
Grafik 2, 1887-1902 yılları arasında yayınlanmış olan kesin hesaplardan elde edilmiştir.
Dönem boyunca durağan/istikrarlı bir eğilim gösteren –ve vilayet bütçesinin ana iki bileşeni; olağan gelirler ile fevkalade gelirlerin toplamından oluşan- tahsilât ve tahakkuk grafikleri, Edirne’de on beş yıl boyunca tahsilâtın bir türlü tırmanışa geçemediğini göstermektedir. Buna karşılık tahsilât grafiğinin üst bantlara çıkmasını fevkalade gelirler sağlamıştır. Bu gelirlerin çok büyük bir kısmını ise aslında vilayetin Osmanlı Bankası’ndaki “hesab-ı cari”si oluşturmaktadır. Örneğin toplam vilayet gelirlerinin en üst noktaya çıktığı 1892 yılında (143.438.225 kuruş) bu artışın en önemli sebebi, vilayet idaresinin Osmanlı Bankası’ndaki hesab-ı carisinden 62.575.723 kuruş değerinde borç almasıdır. Bu yılda hesab-ı cari geliri toplam fevkalade gelirlerin yaklaşık % 96’sını oluşturmaktadır. Dolayısıyla 1887-1902 döneminde vilayet gelirlerinin ayrıntısına bakmadan toplam değerleri dikkate almak oldukça yanıltıcı sonuçlar verecek; vilayetin tahsilâtında önemli artışlar yaşandığı sanılacaktır. Oysa bu fevkalade gelir ihtiyacının sebebi, finanse edilmesi gereken askeri ve fevkalade masraflar gibi harcama konularıdır. Grafik 2’de tahakkuk miktarlarının tahsilâtın altında seyretmesinin tek sebebi de hesab-ı carinin tahakkuk değerinin vilayet bütçelerinde gösterilmemesidir.
Bu durum gider bahsinde de aynıdır. Yine ödemelerin en yüksek olduğu 1892 yılını dikkate aldığımızda; hesab-ı cariye bu yılda 61.911.117 kuruş aktarılmıştır. Hesab-ı carinin toplam fevkalade masraflara oranı ise % 89’dur. 1892 yılında tahakkuk değerleri –tahsilât bahsinde olduğu gibi- tediyatın altında seyretmiştir. Bunun sebebi yine gelirlerde olduğu gibi hesab-ı carinin gider tahakkuk değerinin vilayet bütçelerinde yer almamasıdır.21
Kısaca, Edirne ve Selanik vilayetlerinin 1887-1902 arasında yayınlanan kesin hesaplarına göre toplam gelirleri ve giderleri artıran temel unsur, bu vilayetlerin Osmanlı Bankası’nda bulunan - ve fevkalade gelir-giderlerin en önemlisi olan- hesab-ı cari kalemindeki değişmelerdir. Dolayısıyla vilayetlerin fiili mali durumu açısından çok fazla önemli olmayan; çift kayıtlı biçimde hem gelir hem de gider gerçekleşmelerinde yer alıp sadece bütçenin toplam gelir ve gider miktarlarını şişiren bu
21 Ayrıntı için bkz. (BOA, ML.d 1205 -Edirne ve Selanik vilayetlerinin 1892 yılı bütçeleri/kesin hesapları).
Grafik 2: 1887-1902 Döneminde Edirne Vilayeti Olağan + Fevkalade Gelirler (Tahakkuk-Tahsilât) -Kuruş-
0 20.000.000 40.000.000 60.000.000 80.000.000 100.000.000 120.000.000 140.000.000 160.000.000
1887 1888 1889 1890 1891 1892 1893 1894 1895 1896 1897 1898 1899 1900 1901 1902
TAHAKKUK TAHSİL
kalem, çalışmada dikkate alınmayacaktır. Buradan itibaren vilayetlerin mali durumu hakkında daha gerçekçi bilgi sunan olağan gelir ve giderler konu edilecektir. Toplam giderleri etkileyen ikinci en önemli kalem ise irsalâttır. Bu fevkalade gider kalemi, gelir ve giderlerle olan organik ilişkisinden dolayı çalışmamızda dikkate alınmıştır.
Grafik 3’e göre Edirne Vilayeti’nin 1864-188722 dönemine ait verisi oldukça sınırlıdır ve farklı arşiv kayıtlarından derlenerek elde edilmiştir. Hem dünya hem de Osmanlı için bunalımlı bir dönem olan 1872-1875 yılları arasında toplam tediyat miktarı % 371 oranında artmıştır. 1872, 1873 ve 1875 yıllarında toplam harcama miktarları sırasıyla 29.845.466, 55.113.475 ve 140.656.498 kuruştur. 1887-1902 yılında gelirler gibi durağan bir seyir izleyen gider tahakkuk ve ödeme (tediye) grafikleri 1909’dan itibaren tırmanışa geçmiştir. 1903-1908 yılları için tahakkuk ve tediye değerlerine ulaşamamamıza rağmen 1902, 1903 ve 1905 yıllarına ait yükselen tahmini gider eğrisi, bu yıllarda da masrafların yükseleceğini haber vermektedir.
1903-1908 yılları arasındaki bilgi eksikliğimizi diğer arşiv kayıtları kısmen de olsa kapatıyor. Şöyle ki; 1903 yılı Ağustos başlangıcına devreden bakaya 33.600.000 kuruşa ulaşmıştı ve yılsonuna kadar da tahsilât yapılamayacağı anlaşılıyordu. Oysa mevcut vilayet gelirleri ordunun
“muayyenat” masraflarını dahi karşılamağa yetmiyordu (BOA, Yıldız Mütenevvia -Y.MTV- 250/79, H. 1321). 1903 yılı içerisinde Edirne’de ödenemeyen erzak bedelleri yanında kolluk kuvvetlerinin maaş ve tayinatları da çözülmeyi bekleyen diğer bir önemli sorundu. Jandarmaların ve polislerin maaş ve tayinatları zamanında ödenemediği için bu görevlilerden bazıları görevlerini terk etmişlerdi (BOA, TFR.I.ED 3/274, H. 1321). 1904-05 yılında Rum ve Bulgar çeteleri önemli siyasi ve ekonomik maliyetlere sebep oluyordu.Tabii ki bu maliyetler Selanik ve Edirne vilayetlerinin olduğu bölgeden merkeze yansıyacaktı (BOA, Yıldız Perakende Komisyonlar Maruzatı -Y.PRK.KOM- 13/84, H. 1322). Aynı şekilde 1907-08’de Vilayet-i Selâse’de (Selanik, Kosova ve Manastır) Rum ve Bulgar çeteleri ve eşkıyalarla çatışılmış önemli masraflara katlanılmıştı (BOA, Y.PRK.KOM 15/31, H. 1325). 1907’de Edirne vilayet masraflarının 67.700.000 kuruşluk miktarı karşılıksız
22 1880 yılına ait tahakkuk verisi dokuz aylık mahalli masraf ve havalelerden oluşmaktadır. Bkz. (BOA, MAD 13421).
-
0 20.000.000 40.000.000 60.000.000 80.000.000 100.000.000 120.000.000 140.000.000 160.000.000 180.000.000 200.000.000
TAHMİN TAHAKKUK TEDİYE
Grafik 3: 1864-1912 Döneminde Edirne Vilayeti Olağan Giderler (Tahmin-Tahakkuk-Tediyat) -Kuruş-
kalmıştı. Bunun üzerine merkezi hükûmet, en azından maaşların ödenmesi için 3.000.000 kuruşun vilayete gönderilmesine karar vermişti (BOA, MV 116/56, H. 1325).
1909’dan itibaren vilayet giderleri gelirlerini büyük oranda aşmış (krşlştrnz; Grafik 1) ancak gelirlerde olduğu gibi yine 1912 yılında düşüş yaşanmıştır. Gelirlerdeki düşüş kadar olmasa da 1911 yılına oranla yaşanan azalmanın bir kısmı -Grafik 1 deki gelir bahsinde değinildiği gibi- savaş dönemi olduğu için vilayetten merkeze eksik bilgi gönderilmesinden kaynaklanabilir (krşlştrnz;
Grafik 1). Artan giderler, Edirne’de kamu harcamalarındaki artışların teknik, askeri zorunluluklardan ve özellikle savaş/çatışma ortamından kaynaklanan gerçekte artışlar olduğunu göstermektedir.
Edirne Vilayeti’nin toplam gelir ve giderlerinin bahsinden sonra dönem boyunca vilayetin ana gelir ve gider kalemlerinin gerçekleşme değerleri kullanılarak trendleri incelenebilir. Böylece toplam miktarların yönünü belirleyen ya da etkileyen gelir-gider kalemleri tespit edilecektir.
Grafik 4: 1863-1911 Döneminde Edirne Vilayeti Virgü, Bedel-i Askeri, Ağnam ve Aşar (Tahsilât) -Kuruş-
0 10.000.000 20.000.000 30.000.000 40.000.000 50.000.000 60.000.000 70.000.000 80.000.000 90.000.000 100.000.000
1863 1865 1867 1869 1871 1873 1875 1879 1887 1889 1891 1893 1895 1897 1899 1901 1908 1910
VİRGÜ BEDEL-İ ASKERİ AĞNAM AŞAR
Grafik 4’ten Edirne Vilayeti’nde Aşar Vergisi tahsilâtının toplam olağan gelirlerin çok büyük bir kısmını oluşturduğu görülmektedir. Aşar tahsilâtındaki ilk büyük azalma 1868’den sonra yaşanmıştır. 1868-1870 arasındaki ani düşüşte aşar % 50 oranında azalmıştır. İkinci ani düşüş 1873- 1876 arasında yaşanmıştır. 1873 yılında dönemin en yüksek değerine ulaşan Aşar (93.700.732 kuruş), 1876’da 27.974.000 kuruşa düşmüştür (bkz; Grafik 4). Araştırma döneminin -% 70 oranındaki- bu en büyük tahsilât düşüşü temel anlamda 1873-76 arasındaki kuraklıklar, mali bunalımlar ve siyasi kargaşadan kaynaklanmıştır. 1897-98’de hububat kıtlığıyla (BOA, DH.MKT 2137/65, H. 1316) boğuşan Edirne’de Aşar tahsilâtı düşmüştür. Aşar tahsilât verisine ulaşamadığımız 1906’da, Rumeli vilayetlerinde buğday hasılatının genel olarak vasat derecede kaldığını ve geçen yıla nazaran oldukça düşük bir artış yaşandığını Asr Gazetesi’nden öğreniyoruz (Asr, No: 1120, 15.10.1906: 2).
İlginç olan 1875 yılından sonra tüm ana gelir kalemlerinde bir düşüş eğiliminin olmasıdır.
Virgü, 1875 yılındaki 25.279.071 kuruş tahsilât miktarına dönem sonuna kadar bir daha ulaşamamıştır. Ağnam Vergisi tahsilâtı da aynı dönemde, bir önceki döneme nazaran, oldukça düşük seviyede kalmıştır. Bütün mali reformlara rağmen Edirne Vilayeti’nde ana gelir kalemlerindeki azalmalar ve giderlerdeki artışlar (bkz; Grafik 3) dolayısıyla mali performanstaki düşüş manidardır.
Grafik 5: 1863-1911 Döneminde Edirne Vilayeti'nde Ana Gelir Kalemlerinin Toplam Olağan Gelirler İçerisindeki Ağırlıkları (Tahsilât) -% oran-
0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7
1863 1865 1867 1869 1871 1873 1875 1882 1888 1890 1892 1894 1896 1898 1900 1902 1909 1911
VİRGÜ ORANI BEDEL-İ ASKERİ ORANI AĞNAM ORANI AŞAR ORANI
Grafik 5’ten görüldüğü üzere, özellikle 1863-1875 yılları arasında yaşanan büyük düşüşlere rağmen Aşar Vergisi tahsilâtının olağan gelirler içerisindeki ağırlığı % 40’ın altına düşmemiştir.
Başka bir deyişle, Edirne’de dönem boyunca vergi yükü yine üreticinin sırtına yüklenmiştir. Ancak 1911 yılında aşar tahsilâtında görülen artış, aşarın toplam gelirler içerisindeki ağırlığının düşmesini engelleyememiştir. Aynı yıl Bedel-i Askeri’deki yaklaşık 6.000.000 kuruşluk tahsilât artışı Aşar’ın ağırlık oranındaki bu düşüşün sebebidir. Ağnam Vergisi ve Virgü ise dönem boyunca % 25 oranını dahi aşamamıştır. Bedel-i Askeri’nin tahsilât oranı ise % 20’ye ulaşamamış; oldukça düşük oranlarda seyredip dönem sonunda % 10’nun altına düşmüştür. 1863-1911 döneminde Edirne Vilayeti’nde zirai üretimden alınan toplam vergi (Aşar ve Ağnam) ağırlığının, kişiler üzerinden alınan toplam vergi (Virgü ve Askerlik Bedeli) ağırlığından çok daha yüksek olması dikkat çekicidir. Dönem sonunda Edirne vilayet idaresi ve dolayısıyla merkezi idare, gelirler açısından hala toprağa bağımlıdır; yani vergi bir türlü kişiselleştirilememiştir.
1882-1911 yılları arası için Grafik 4’te verilen Virgü tahsilâtları Emlak-Akar ve Temettü Vergisi’nin toplamlarından oluşmaktadır. Grafik 6’da bu toplam değerler bileşenlerine ayrılmıştır.
Grafiğe göre, Virgü tahsilâtının yönünü, tüm gelirler içerisindeki oranı düşük de olsa tahsilât miktarı Temettü Vergisi’ne oranla yüksek olan, Emlak–Akar Vergisi belirlemiştir. Görüldüğü üzere, bu iki vergi arasındaki makas son yıllarda giderek açılmış; Temettü Vergisi’nde önemli miktarda azalma yaşanmıştır.
Grafik 6: 1882-1911 Döneminde Edirne’de Virgü Tahsilâtının Bileşenleri (Emlak-Akar ve Temettü Vergisi) –Kuruş-
0 2.000.000 4.000.000 6.000.000 8.000.000 10.000.000 12.000.000 14.000.000 16.000.000 18.000.000 20.000.000
1882 1887 1888 1889 1890 1891 1892 1893 1894 1895 1896 1897 1898 1899 1900 1901 1902 1908 1909 1910 1911
EMLAK-AKAR TEMETTÜ TOPLAM VİRGÜ
Edirne’de Aşar hasılatının düşüş sebeplerinden biri de tahsilât işine devletin el sürmesi olmalıydı. Çünkü 19. yüzyılda Osmanlı mali idaresinin vergi tahsilâtında tercih ettiği yöntem aslında hala iltizam idi. Gelir kaynağı iltizama verilemediği zaman mecburen emaneten idare ediliyordu.
Ancak sorun şu ki yıldan yıla tahsilât miktarı azalan bir gelir kaynağının ihalesine katılacak mültezim sayısı da doğal olarak azalıyordu (BOA, A.MKT.ŞD 95/46, H. 1307; DH.MKT 269/12, H. 1312).
Nitekim 1887-1902 yılları arasında gerçekleşen en düşük tahsilât miktarı (20.553.203 kuruş) 1894 yılında yaşanmış, bu düşüş aynı yıl iltizamla (maktuen ihale) idare edilen Aşar Vergisi’ndeki azalmadan kaynaklanmıştır. Emaneten idare yöntemi de iltizam yönteminin eksiğini tazmin edememiştir. Yine aynı dönemde en yüksek tahsilâtın 1897’de gerçekleşmesinin sebebi Aşar Vergisi’nin % 97’sinin mültezimler tarafından tahsil edilmesidir. Tabii ki bu sonuçları tüme yaymak doğru olmayacaktır. Sonuçta tercihin iltizam yöntemi olması ve ağırlığın bu yönteme verilmesi sebebiyle toplam miktardaki büyük değişimleri de iltizam miktarları belirleyecektir. Ancak bunun tersi de geçerlidir. Örneğin 1899 ve 1901 yıllarında maktuen ihale edilen aşar tahsilâtı azalmış, buna karşılık emaneten idare edilen Aşar tahsilâtı da artarak toplam Aşar gelirini artırmıştır. 1902’de ise maktuen ihale miktarının artmasına ve emaneten idare edilen Aşar’ın azalmasına rağmen toplam hasılat azalmıştır (bkz; Grafik 7). Dolayısıyla burada iltizam yönteminin son döneme doğru gerekli ağırlığa sahip olmaması sebebiyle tahsil yöntemleri ve toplam Aşar tahsilâtı arasında bir değiş- tokuşun varlığından söz etmek ve genelleme yapmak oldukça zordur.
0 5.000.000 10.000.000 15.000.000 20.000.000 25.000.000 30.000.000 35.000.000 40.000.000
1887 1888 1889 1890 1891 1892 1893 1894 1895 1896 1897 1898 1899 1900 1901 1902
MAKTUEN (İLTİZAM) EMANETEN
TOPLAM AŞAR TAHSİLATI
Grafik 7: 1887-1902 Döneminde Edirne Vilayeti’nde Aşar Vergisi Tahsilât Yöntemleri (Maktuen-Emaneten) - Kuruş -
Grafik 8, Edirne Vilayeti’nde askeri havalelerin masraflar içerisinde en önemli yeri işgal ettiğini göstermektedir. Askeri havalelerin ortalama % 90’ını vilayetteki Nizamiye Ordusu’na gönderilen havaleler oluşturmaktadır. Araştırma dönemi sonuna doğru askeri masraflardaki ani sıçrama vilayet ana gelirlerindeki artışı büyük oranda aşmıştır (krşlştrnz; Grafik 4). 1887-1902 yılları arasında durağan bir seyir izleyen mahalli masraflar da 1909’dan itibaren sıçrayışa geçmiştir.
Fevkalade giderlerden biri olan irsalat, önemli bir kalem olduğu için grafiğe eklenmiştir. Dönem başında irsalattaki ani yükseliş ve düşüş dikkat çekicidir. İrsalat kalemi vilayet gelirleriyle doğru orantılı, masraflarıyla ise ters orantılı biçimde değişim göstermektedir. 1873-1875 yılları arasındaki
% 98’lik ani azalmanın sebebi 1873’ten sonra vilayet gelirlerindeki ani düşüş (bkz; Grafik 1) ve vilayette artan askeri masraflardır (bkz; Grafik 8). Yani vilayet gelirleri ne kadar az, yapılması gereken masraflar ne kadar çok ise merkeze gönderilecek para miktarı da o kadar az olacaktır.
Merkez maliyesiyle taşra maliyesinin iç içeliği burada resmedilmiş gibidir. 1873-1876 döneminin hem mali ve ekonomik hem de siyasi anlamda bunalımlı bir dönem olduğu hatırlandığında, mali kötüleşmenin taşra ile merkez arasında karşılıklı olarak iki yönlü bir bozulmaya sebep olduğu;
merkez maliyesinin altyapısını oluşturan taşra maliyesindeki ani bozulmaların direkt olarak merkeze yansıdığı görülmektedir. Nitekim 1876 yılından sonra vilayette artan giderler ve azalan gelirler merkeze gönderilen paraların da azalmasına sebep olmuştu. Yani mali durumu kötüleşen vilayet, merkez maliyesini besleyemez duruma gelmişti. Aynı şeklide taşradan beslenen merkezi idarenin bu dönemde mali durumu kötü olan ve yardım isteyen Edirne Vilayeti’ne yardım etmesi de olanaklı değildi.
Edirne’de 1890 yılında önceki yıla göre Aşar ve Ağnam vergilerinden 5.000.000 kuruş noksan tahsilât yapılmıştı. Oysa gelirler azalırken askeri masraflar da giderek artıyordu (BOA, Y.PRK.UM 20/105, H. 1308). Grafik 8’de 1890’dan itibaren askeri havalelerde önemli bir artış eğilimi olduğu ve 1892’de -1909 yılına kadarki- en yüksek askeri masrafın (51.743.153 kuruş)
Grafik 8: 1864-1912 Döneminde Edirne Vilayeti’nde Mahalli Masraflar-Havaleler ve İrsalat (Tediyat) -Kuruş-
0 20.000.000 40.000.000 60.000.000 80.000.000 100.000.000 120.000.000 140.000.000 160.000.000
1864 65 72 73 75 79 82 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 1900 01 02 09 10 11 12
TOPALM MAHALLİ MASRAFLAR TOPLAM ASKERİ HAVALELER İRSALAT
