ÖZEL
KÜTÜPHANELER
ÖZEL
KÜTÜPHANELER
Tanımı ve Özellikleri
Özel Kütüphane Nedir ?
Özel kütüphaneyi ifade etmek için her dilde birden çok terim kullanılmaktadır. Örneklersek,
o Türkçe’de “Özel Kütüphane”, “İhtisas Kütüphanesi”, “Bilgi Merkezi”, “Kurum Kütüphanesi”, “Enformasyon Merkezi”, “Dokümantasyon Merkezi” gibi
o İngilizce’de “Special Library”, “Information Center”, “Corporate Library”
o Fransızca’da “Bibliotheque Specialisee”,
o Almanca’da “Spezialbibliothek” ya da “Fachbibliothek”
Özel Kütüphane Tanımları
Özel Kütüphanenin ne olduğu konusunda bir çok tanım yapılmıştır.
NİÇİN? Özel kütüphanelerin birbirinden çok farklı
kuruluşlarda oluşturulmuşlardır. Her kuruluş özel
kütüphanesini kendi anladığı biçimde tanımlamıştır.
Yapılan bu tanımları, özellikle, vurguladıkları unsurlar açısından dört genel grupta toplayabiliriz:
o Kullanıcıları Temel Alan Tanımlar
o Hizmetin Niteliğini Temel Alan Tanımlar
o Koleksiyonunun Niteliğini Temel Alan Tanımlar o Bilgi Kaynaklarının Biçimini Temel Alan Tanımlar.
Tanımlardan Örnekler
Kullanıcıları Temel Alan Tanımlar:
Buna göre özel kütüphanenin en önemli niteliği, kullanıcılarının özellikleridir.
Özel Kütüphane, «..belirli bir kullanıcı grubunun ihtiyacını karşılamak üzere oluşturulan koleksiyondur..»
Hizmetin Niteliğini Temel Alan Tanımlar:
Bu tanımların ortak yanı, gerçekleştirilen hizmetlerin niteliğine ağırlık vermeleridir.
Özel kütüphaneyi özel yapan ne koleksiyonun içeriği, ne parçası olduğu kuruluşun karakteristiği, nede kullanıcılarının niteliğidir. Özel kütüphaneyi diğerlerinden farklı kılan en önemli karakteristiği sunduğu hizmetlerin niteliğinden kaynaklanmaktadır.
Tanımlardan Örnekler
Koleksiyonunun Niteliğini Temel Alan Tanımlar:
Bu grup tanımlar, koleksiyonun niteliğini özel kütüphanelerin en belirgin özelliği olduğu sayıltısına dayanırlar.
Özel kütüphane «..belirli bir ya da birden çok birbirleriyle yakinen ilgili konularda bilgi kaynaklarını bulunduran kütüphanedir…»
Bilgi Kaynaklarının Biçimini Temel Alan Tanımlar:
ALA’in tanımı örnek olarak gösterilebilir.
Özel kütüphane, bazı nedenlerden ötürü belirli bir zaman aralığında, belirli bir konuda ve belirli bir biçimdeki bilgi kaynaklarından oluşan koleksiyondur.
Özel Kütüphane Tanımında Aşamalar
20.yüzyılın başlarında gündeme giren özel kütüphanenin ne olduğuna ilişkin yapılmış tanımların zaman içinde aşamalardan geçerek olgunlaştığı söylenebilir.
Özel kütüphanelerin
o belirli bir konuda/konularda koleksiyon olduğu dönem,
o belirli bir biçimde ve/veya konuda koleksiyon olduğu dönem, o belirli bir kullanıcı grubunun bilgi gereksinimleri için
düzenlenmiş özel bir koleksiyon olduğu dönem,
o belirli bir kullanıcı grubunun bilgi gereksinimleri için özel hizmetler verme amacıyla düzenlenmiş özel bir koleksiyon olduğu dönem,
o belirli bir kullanıcı grubunun bilgi gereksinimlerini daha hızlı karşılamak için özel bir koleksiyon çerçevesinde düzenlenmiş özel bir hizmet olduğu dönem.
Özel Kütüphane Tanımı
Özel Kütüphane
Parçası bulunduğu mesleki, ticari, ekonomik, kültürel, endüstriyel, bilimsel, teknolojik ya da idari kuruluş çalışanlarının bilgi
gereksinimlerini mümkün olduğunca hızlı bir şekilde karşılamak amacıyla özel bir koleksiyon çerçevesinde özel hizmetler sunmak amacıyla yapılandırılmış bilgi merkezidir.
Özel Kütüphanelerin Ortak Özellikleri
Özel kütüphaneler birbirinden çok farklı ortamlarda çok farklı düzeylerde hizmet vermekle birlikte, bazı ortak özellikler de taşırlar. Bunlar;
o Parçası oldukları kuruluş tarafından ve bu kuruluşun ilgi duyduğu alan ya da alanlarda hizmet vermek için
oluşturulmuşlardır.
o Faaliyet gösterdikleri alan son derece belirgin olarak çizilmiş bir ya da birkaç konu ile sınırlıdır.
o Geleneksel kütüphane hizmetlerinin ötesinde özel hizmetler de sunarak parçası oldukları kuruluşun amaçlarının
gerçekleşmesine katkıda bulunurlar.
Özel Kütüphaneleri Diğerlerinden Farklı Kılan Özellikler
Hizmet Verdikleri Yer Bakımından Farklıdırlar:
Bu kütüphaneler kamu ya da özel sektöre bağlı çeşitli sanayi, ticari, iş, kültürel amaçlı kuruluşların yanısıra, mesleki kuruluş ve derneklerde, merkezi ve mahalli yönetimin çeşitli kademelerinde, ticari kazanç gütmeyen müze ve hastanelerde oluşturulmuşlardır.
Özel kütüphaneler temel amacı öğretim olmayan kuruluşlarda oluşturulmuşlardır.
Koleksiyonlarının Konusal İçeriği Bakımından Farklıdırlar:
Özel kütüphanenin parçası olduğu kuruluşun ilgilendiği konu ya da konular, bu kütüphanenin koleksiyonunda yer alan bilgi
kaynaklarının içerikleri hakkında bizlere ışık tutar.
Özel Kütüphaneleri Diğerlerinden Farklı Kılan Özellikler
Kullanıcılarının Nitelikleri Bakımından Farklıdırlar:
Özel kütüphaneler halk kütüphaneleri gibi herkese açık kütüphaneler değildir. Bu kütüphaneler parçası oldukları kuruluşun çalışanlarına hizmet verirler.
Küçük Olmaları Bakımından Farklıdırlar:
Özel kütüphaneler genelde halk ya da üniversite kütüphanesi gibi büyük değildir. Bunlar gerek kapsadıkları alan gerek personel sayısı gerekse koleksiyonlarının hacmi açısından diğerlerinden küçüktürler.
Bilgi Erişime Verdikleri Önem Bakımından Farklıdırlar:
Diğer kütüphanelerde amaç çoğu kez öğretime yardımcı olma, boş
zamanları değerlendirme ya da araştırmacılara yardımcı olma şeklinde ifade edilir. Özel kütüphanelerin amacı ise, artık özel kütüphaneciliğin sloganı haline gelmiş olan ‘Bilgiyi Çalışmaya Uygulamaktır’.
Özel Kütüphane Hangi Durumlarda Oluşturulmalıdır ?
Aşağıda belirtilen durumlardan herhangi birinin varlığı söz konusu olduğunda özel kütüphane kurulmalıdır.
o Aynı bilgi kaynağından birçok kopyanın alındığının anlaşılması, o Bilgi kaynaklarının çeşitli birimlerde dağınık ve denetimsiz olması, o Yoğun bilgi girdisi olmasına karşın aranılan bilgiye erişilememesi, o Kurumsal bilgi birikiminin uygun olarak kullanılamaması,
o Personelin kurumun ilgi duyduğu konulardaki gelişmeleri yeterince izlemediklerinin anlaşılması,
o Personelinin çevredeki kütüphanelerden yararlanmasının zor olduğu,
o Kurumda yapılacak araştırmaların daha önce yapılıp yapılmadığı hakkında bilgilerin yetersiz kalması ve
o Kurumla ilgili gerekli kararların ya da önlemlerin bilgi yetersizliğinden alınamaması durumlarında kütüphaneye gereksinim duyulur.
ÖZEL
KÜTÜPHANELER
Tarihsel Gelişim
İlk Özel Kütüphaneler NE ZAMAN,
NEREDE ve NASIL Ortaya Çıktı?
Özel kütüphanelerin oluşumunu ve gelişimini inceleyen kütüphane tarihçileri, bu konuda farklı saptamalarda
bulunmuşlardır. Bu saptamalar ışığında özel kütüphanelerin başlangıcını,
o İlkçağ Kütüphanelerinde o Manastır Kütüphanelerinde
o Öncü Üniversite Kütüphanelerinde o Özel Koleksiyonlarda
aranılması gerektiğini çeşitli nedenlerle ifade etmişlerdir.
İlkçağ Kütüphaneleri
İlkçağ kütüphanelerinin koleksiyonları belirli konularda örneğin dini, ticari ve hukuki alanlarda yoğunlaşan kil tabletlerden
oluşması nedeniyle bazı tarihçiler tarafından özel kütüphane olarak düşünülmüşlerdir.
Ancak, bu dönem kütüphanelerini özel kütüphane olarak düşünmek doğru olmaz. Çünkü kütüphane olarak tanımlanan bu kuruluşların koleksiyonları, gerçekte, devletin her türlü resmi işinin
yürütülmesinde yararlı olacağı düşünülen resmi belgelerden
oluşmaktadır. Bu kuruluşların ‘arşiv’ olarak tanımlamak uygun olur.
Manastır Kütüphaneleri
Hiristiyanlıkla ilgili bilgi kaynaklarının derlendiği ve çoğaltıldığı yerler olan manastır kütüphaneleri bazı araştırmacılar tarafından özel kütüphane olarak düşünülmüştür. Bu kütüphanelerdeki bilgi kaynaklarının konusal içerikleri dikkate alınarak yapılan bu
değerlendirme gerçekçi olmaktan uzaktır. Çünkü bu kütüphaneler bilgi kaynaklarının kullanılmasından çok korunması amacıyla faaliyet göstermişlerdir.
Öncü Üniversite Kütüphaneleri
Bu grup kütüphanelerin özel kütüphanelerin başlangıcını olduğu görüşü, bu kütüphanelerdeki bilgi kaynaklarının belirli birkaç
konuda (eğitim ve öğretimin yapıldığı alanlarda) yoğunluk kazanmış olmasından kaynaklanmaktadır.
Ancak bu durum, öncü üniversite kütüphanelerinin özel kütüphane olarak tanımlanması için yeterli değildir. Çünkü öncü üniversite kütüphanelerinin amacı öğretime yardımcı olmaktır. Özel
kütüphanelerin temel amacı ise ‘Bilgiyi Çalışmaya Uygulamaktır’
Özel Koleksiyonlar
Kişilerin genellikle evlerinde oluşturdukları özel koleksiyonlar, bireysel gereksinimler, tercihler ve çabalar sonucu ortaya
çıkmışlardır. Bazı durumlarda bu koleksiyonlar çeşitli tür
kütüphanelerin nüvesini oluşturacak kadar zengin de olabilmektedir.
Ne kadar özenle oluşturulsalar da bu koleksiyonları özel
kütüphanelerin başlangıcı olarak kabullenmek mümkün değildir.
Çünkü kütüphane kurumunun taşıdığı toplumsal sorumluluk ve kurumsal yapı bu koleksiyonlar için söz konusu değildir.
Özel Kütüphanelerin Oluşumuna Yol Açan Nedenler
Özel kütüphanelerin bugün anladığımız bağlamda ne zaman, nerede ve nasıl kuruldukları konusunda literatürdeki veriler yeterli değildir.
Bu nedenle özel kütüphanelerin gelişimini etkileyen olayları üç başlık altında ele alabiliriz.
o Bilimsel ve Mesleki Derneklerin Kurulması
o Sanayi Devrimi ile Başlayan Toplumsal Gelişmeler o Yayın Patlaması
Bilimsel ve Mesleki Derneklerin Kurulması
Günümüz bilimsel ve mesleki derneklerin öncüleri 16.y. Yılda İtalya’da kurulmuşlardır. Amaç, benzer konularda çalışma ve araştırma yapanların dayanışmalarını sağlamaktır. Bu çerçevede üyeler sahip oldukları bilgi kaynaklarını biraraya getirerek ortak
kullanıma açmışlar ve kütüphaneler kurmuşlardır. Bazılarına göre bu derneklerde yürütülen çalışmalar sanayi devriminin başlamasına da katkı sağlamıştır.
Bilimsel ve mesleki derneklerin en tanınmışları 17.yüzyılın ikinci yarısından sonra kurulmuşsa da, 19.yüzyılda sayıları hızla artmıştır.
Bu konuda araştırma yapan Predeek ‘özel kütüphane 19.yüzyılın çocuğu olarak Londra’da dünyaya geldi’ ifadesini kullanmıştır.
Sanayi Devrimi ile Başlayan Toplumsal Gelişmeler
Sanayi devriminin etkisiyle çeşitli iş kollarında verimliliğin arttırılması için işçi sınıfının eğitilmesi gerektiği anlaşılmıştır.
Ticaret ve sanayi kesiminde eğitilmiş insan gücüne duyulan ihtiyaç, 1820’lerden başlayarak İngiltere’de birçok kentte
‘Mechanic Institute’ların kurulmasına yol açmıştır. İşçi sınıfının eğitilmesi sorumluluğunu taşıyan bu kuruluşlardaki
kütüphanelerin özel kütüphanelerin başlangıcını oluşturduğu ifade edilmektedir.
Mechanic Institute’lerde kurulan bu kütüphaneler, daha
sonraları geniş halk kitlelerinin kültürel gelişimlerine yönelik sorumluluklar yüklenmiş ve kısa bir süre içinde halk
kütüphanelerinin nüvesini oluşturmuşlardır.
Yayın Patlaması
Özel kütüphanelerin gelişmesinde ve yaygınlaşmasında önemli etkenlerden bir diğeri, I. Dünya Savaşı sonrasında başlayan, II. Dünya Savaşını izleyen yıllarda hızlanan yayın artışıdır.
Bu artış karşısında bilimsel, ve mesleki kuruluşlar, ilgi
duydukları alanlardaki yayınlarla başedebilmek, üyelerinin bu yayınlardan yararlanmalarını mümkün kılmak amacıyla
kütüphaneler oluşturmuşlardır.
TÜRKİYE’DE ÖZEL
KÜTÜPHANELER
Tarihsel Gelişim
Tarihsel Gelişim
Ülkemizde özel kütüphane konusu, hakkında yok denecek kadar az araştırma yapılmış ender alanlardan biridir.
o Bunun en önemli nedenlerinden biri, bu kütüphane türünün
çeşitli özellikleri açısından hakkında kapsamlı ve derinlemesine araştırmalar yapmaya elverişli olmamasıdır.
o Bir diğer neden ise, bu kütüphane türüne yönelik mesleki bir otoritenin olmaması ve bu kuruluşların bir dernek çatısı altında örgütlenmelerine ortam sağlayacak alt yapının ülkemizde
kurulmamış olmasıdır.
Söz konusu nedenlerden ötürü ülkemizde özel kütüphanelerin tarihsel gelişimini, her kuruluşa ilişkin ayrı ayrı ele alıp
değerlendirmek gerekmektedir.
İstatistiki Veri Durumu
Ülkemizde özel kütüphaneler hakkında istatistiki bilgi olarak yararlanılabilecek iki temel kaynaktan söz edilebilir:
Bunlardan biri 1978 yılında TÜBİTAK tarafından diğeri ise, 1989 yılında Kültür Bakanlığı tarafından yayınlanmıştır.
o “Türkiye Bilgi Depoları”(TÜBITAK, 1978)
o “Türkiye Kütüphaneleri ve Diğer Bilgi Merkezleri” (Kültür ve Turizm Bakanlığı, 1989)
Her iki kaynakta yer alan ülkemizde özel kütüphanelere ilişkin
veriler hem eski hem de güvenilirlikten uzaktır.
ÖZEL
KÜTÜPHANELER
Yönetim ve Örgütlenme
Yönetimsel Başarı için Amacın İfade Edilmesi
Özel kütüphane hizmetlerindeki başarının düzeyi, nasıl
yönetildiği ile doğrudan ilgilidir. Bu nedenle de kütüphaneden beklentilerin ne/neler olduğunun (amaç) açıkça ifade edilmesi (yazılı olarak) gerekir.
Kütüphanenin amacının nasıl olması konusunda örnek vermek gerekirse,
«Kütüphanenin amacı, kurum çalışanlarının faaliyetleriyle ilgili olarak bilgi gereksinimlerini karşılamaktır. Bu doğrultuda
gereksinim duyulan yazılı, basılı ya da elektronik ortamdaki her türlü bilgiye erişimi sağlamak ve konuda hizmetleri planlamak ve geliştirmek kütüphanenin öncelikli sorumluluğudur. Kurum, bu amacın gerçekleşmesi yolunda başta bilgi teknolojileri olmak üzere gerekli görülen her türlü desteği kütüphaneye sağlamakla yükümlüdür».
Kütüphanenin Kurum İçindeki Konumu
Özel kütüphanelerin birbirinden çok farklı ortamlarda faaliyet
göstermeleri nedeniyle, parçası bulundukları kuruluşların örgütsel yapılarındaki konumları farklılık gösterir. Herhangi bir kuruluşta kütüphane oluşturmadan önce, ilgililerin bazı konularda fikir birliğine varmaları gerekir. Bunlar,
o Kütüphane hizmetlerinden öncelikle ve özellikle kimler yararlanacak?
o Kütüphane tarafından sunulması gereken hizmetler neler ne olacak?
o Kurumun örgütsel hiyerarşisinde kütüphanenin konumu ne olacak?
Özel Kütüphanenin Kurum İçinde Konumunda Nelere Dikkat Edilmeli ?
Bu konuda karar verilirken gözönünde bulundurulması gereken hususlar arasında başlıcaları şunlardır:
o Kütüphane kurum içindeki tüm birimlere eş düzeyde hizmet sunabilmelidir.
o Kütüphanecinin kurumdaki tüm birim amirleriyle doğrudan iletişim kurabilecek bir konumu olmalıdır.
o Kütüphaneci kurumdaki her birimin sorumluluk alanı ve işlevi konusunda yeterli bilgiye sahip olacak konumda
olmalıdır.
o Kurum çalışanları kütüphaneye rahatlıkla ulaşabilmeli ve hizmetlerinden yararlanabilmelidir.
Özel Kütüphanecinin Nitelikleri
Kütüphane hizmetlerinin sağlıklı yürütülebilmesi ve hizmetlerden beklenilen yararın sağlanabilmesi için özel kütüphanecinin taşıması gereken nitelikler: Özel Kütüphaneci,
o Kurumsal faaliyetlerden ve politikalardan haberdardır.
o Kurum çalışanlarının ne tür bilgilere gereksinim duyduklarını bilir, o Gereksinim duyulan bilgi kaynaklarının özellikleri konusunda yeterli
birikime sahiptir,
o Bilgi profesyonelinin taşıması gereken niteliklerle donatılmıştır, o Kurumun faaliyet gösterdiği alandaki diğer kuruluşları tanır ve
onlarla çeşitli düzeylerde dayanışma ve işbirliğinde bulunur, o Kurumda yürütülen araştırma projelerine katkıda bulunabilecek
nitelikler taşır.
o Yönetim teknikleri konusunda yeterli bilgiye sahiptir.
TÜRKİYE’DE ÖZEL
KÜTÜPHANELERİN
Yönetim ve Örgütlenmesi
Kurumsal Hiyerarşideki Konumları
Ülkemizde gerek kamu gerekse özel sektörün çeşitli kuruluşlarında faaliyet gösteren özel kütüphaneler çeşitli adlar altında
tanımlanmaktadır. Bunlar arasında sıklıkla kullanılanlar;
o Kurum Kütüphanesi o Bilgi Merkezi,
o Kütüphane ve Dokümantasyon Merkezi, o Enformasyon Merkezidir.
Çeşitli kuruluşlarda hizmet veren bu kütüphaneler gerek kurum
içindeki hiyerarşik yapı gerekse hizmetlerin örgütlenmesi açısından büyük farklılıklar gösterebilmektedir. Kütüphanenin hiyerarşik
yapıda konumları bazen «daire başkanlığı», bazen «şube
müdürlüğü», bazen «şeflik» bazen de de «memurluk» düzeyindedir.
Kalkınma Bakanlığı Müsteşarlığı
Müsteşar Yardımcılığı
Bilgi ve Belge Yönetimi Daire Başkanlığı
Teknik Hizmetler Okuyucu Hizmetleri
Sağlama
Kataloglama ve
Sınıflama Veri İşlem Birimi Süreli Yayın Ödünç Verme Danışma
Yönetim Hizmetleri Genel Müdürlüğü T.C. Kalkınma Bakanlığı
Kütüphane Yapılanması
Yönetim Sistem Daire Bşk.
Destek Hizm.
Daire Bşk.
Personel Dairesi Bşk.
Kurumsal Gel. Eğitim
Daire Bşk.
BAŞKAN
BİLİM KURULU BAŞKAN YARDIMCISI YÜRÜTME KURULU UZMANLAR
BİLİM VE UYGULAMA KOLLARI
ÇALIŞMA GRUPLARI
YAZI KURALLARI
KURUM SEKRETERİ
STRATEŞİ GELİŞTİRME ŞUBE MÜDÜRLÜĞÜ
İDARİ VE MALİ İŞLER ŞUBE MÜDÜRLÜĞÜ
KÜTÜPHANE ŞUBE MÜDÜRLÜĞÜ
TEKNİK HİZMETLER
OKUYUCU HİZMETLERİ
Türk Dil Kurumu’nda Kütüphane Yapılanması
BAŞKAN
Başkan Yardımcıları
Teknik Hizmetler
BİRİM
BAŞKANLIKLARI Teknik ve Mali İşler
Birim Başkanlığı
MÜDÜRLÜKLER
KÜTÜPHANE MÜDÜRLÜĞÜ
Kütüphane Yönlendirme
Kurulu
Okuyucu Hizmetleri
MÜDÜRLÜKLER
SAYIŞTAY BAŞKANLIĞI
İLETİŞİM VE DIŞ İLİŞKİLER GENEL
MÜDÜRLÜĞÜ
Haberleşme ve
Kütüphane Md. Protokol MD.
Özel Kalem Md. Uluslararası
İlişkiler Md.
T.C. Merkez Bankası
