1937 YILINDA GERÇEKLEŞTİRİLEN EGE MANEVRALARI VE MUSTAFA KEMAL ATATÜRK
Günver GÜNEŞ*
ÖZET
Hedeflediği Türkiye Cumhuriyeti ülküsü için ordunun güçlü ol- ması gerektiğini iyi bilen Mustafa Kemal Paşa, 1923-1938 yılları ara- sında yaptırdığı tatbikat ve manevralarla bu hedef için ordusunu ha- zırlamıştır. Mustafa Kemal Paşa, bu amacı için de 1921 yılından itiba- ren Genelkurmay Başkanı olarak her konuda yanında olan Mareşal Fevzi Çakmak başta olmak üzere İstiklal Harbi’ne katılmış ve orada büyük zaferler kazanmış olan paşaların ve komutanların tecrübelerin- den faydalanmıştır. Askeri manevralar içinde 1937 yılında gerçekleş- tirilen Ege Manevraları II. Dünya Savaşı öncesinde olası düşman teh- ditlerine yönelik güç gösterisi olarak gerçekleştirilen içte ve dışta bü- yük ses getiren Türk Ordusu’nun kendi bölgesinde barışı ve istikrarı korumak adına hazır olduğunun bir göstergesi ve ispatı olmuştur. Gö- zünü Anadolu topraklarına diken İtalya'ya gözdağı vermek, Türk Or- dusunun güçlü olduğunu göstermek için Ekim 1937 tarihinde gerçek- leştirilen Ege Manevraları, Germencik- Söke Ovası’nda binlerce aske- rin günlerce süren tatbikatına sahne olmuştur. M. Kemal Atatürk 1937 yılında Kuşadası- Selçuk –Söke- Germencik Bölgesinde gerçek- leştirilen Ege Manevraları adıyla anılan askeri tatbikata da bu hedefler doğrultusunda hasta olduğu halde katılmıştır. Ege Manevralarını izle- mek için 8 Ekim 1937 akşamı özel trenle Ankara’dan yola çıkan Mus- tafa Kemal Atatürk 9 Ekim1937 günü geldiği Nazilli’de Basma Fabri- kasının açılışında bulunmuştur. Aynı günün akşamı trenle saat 20.00
* Dr Öğretim Üyesi, Aydın Adnan Menderes Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Ta- rih Bölümü, ggunes65@gmail.com.
de Söke’ye gelmiş, 10-11 Ekim günlerinde Söke’de gerçekleştirilmekte olan manevraları izlemiştir. 11 Ekim 1937 tarihinde Akçakonak yakın- larında tatbikatı izleyip, bilgi aldıktan sonra 12 Ekim 1937 tarihinde Kuşadası üzerinden Çamlık’a, daha sonra da Ankara’ya dönmüştür.
Mustafa Kemal Paşa, icra edilen bu tatbikat ve manevra ile bir yandan ordusunun harbe hazırlık durumunu gözden geçirirken bir yandan da halk, yabancı askerî erkân ile yerli ve yabancı basın tarafından da takip edilen bu eğitimleri iç ve dış siyasette mükemmel bir şekilde kul- lanmıştır. Ege Manevralarıyla birlikte ordunun eğitim seviyesi ve gücü, manevra sonrasında yapılan ve tüm halkın da davet edildiği res- migeçitle tüm dünyaya duyurulmak istenmiştir. Ege Manevrası yak- laşmakta olduğu başta Atatürk olmak üzere, tüm Avrupalı devletlerce de dile getirilen yeni bir dünya savaşına Türk Ordusu’nun hazır oldu- ğunu da göstermiştir.
Anahtar Kelimeler: Mustafa Kemal Atatürk, Ege Manevraları, Germencik, Söke, Kuşadası.
AEGEAN MILITARY MANEUVERS CONDUCTED IN 1937 AND M. KEMAL ATATÜRK
ABSTRACT
Targets should be well known that the Republic of Turkey's powerful army to the ideals of Mustafa Kemal Pasha, with exercises and maneuvers, which was built between the years 1923-1938 was pre- paring the military for this goal. For this purpose, Mustafa Kemal Pasha participated in the War of Independence, mainly Mareşal Fevzi Çakmak, who was on his side as the Chief of the General Staff since 1921, and benefited from the experiences of the pashas and comman- ders who had won great victories there. Aegean maneuvers performed in military maneuvers in 1937 II. It was a testament and evidence of the readiness of the Turkish Army, both internally and externally, to be able to maintain peace and stability in its region, as a demonstration of power against potential enemy threats prior to World War II. The Aegean Maneuvers which took place in October 1937 to show that the Turkish army was strong and to intimidate Italy into the Anatolian territory, was the scene of the exercise of thousands of soldiers in the Germencik-Söke Plain for days. In 1937, Mustafa Kemal Atatürk par- ticipated in the military exercise called the Aegean Maneuvers in the Kuşadası-Selçuk -Söke-Germencik Region. On the evening of 8 Octo- ber 1937, Mustafa Kemal Atatürk departed from Ankara for private train to watch the Aegean Maneuvers. On the evening of the same day, the train arrived at Söke at 8 pm, followed by the maneuvers taking place at Söke on 10-11 October. On October 11, 1937, he was followed by a drill on Akçakonak and on 12 October 1937 he returned to Çam- lık from Kuşadası. While this exercise and maneuver, Mustafa Kemal Pasha, while reviewing the preparedness of the army, he also used these trainings in domestic and foreign politics perfectly by the people, foreign military men and the domestic and foreign press. Together with the Aegean Maneuvers, the level of education and power of the army, the maneuver after the maneuver and all the public was invited to be announced all over the world through official tails. The Aegean
Maneuver has also shown that the Turkish Army is ready for a new world war, which is also expressed by all European states, particularly Ataturk.
Keywords: Mustafa Kemal Atatürk, Aegean Maneuvers, Germen- cik, Söke, Kuşadası.
GİRİŞ
İstiklal Harbi’nden sonra yeni kurulan Türkiye Cumhuriyeti Dev- leti geçmişte yaşanan acı tecrübelerin tekerrür etmemesi, milletin fe- lakete sürüklenmemesi için ordusunu her an harbe hazır tutmak, bu sayede iç ve dış siyasette güçlü olarak, çağdaş medeniyet seviyesine duraksamadan ilerleyebilmek için, ordusuna büyük önem vermiştir.
Özellikle Mustafa Kemal Atatürk’ün önderliğinde Türk Ordusu’nun günün teknolojik koşullarına uygun halde teçhizatlandırılması, eğiti- minin buna yönelik yapılması için de tatbikat ve manevralar icra edil- miştir.1 Bu manevralar yeni silah ve teçhizatın uygulamalı olarak de- nenmesine fırsat yarattığı gibi Türkiye’nin İkinci Dünya Savaşı öncesi dönemde uluslar arası arenada fiziki güç göstererek siyasi mesaj ver- mesine de zemin hazırlamıştır. Bu mesaj dünya barışının korunması yönünde olmakla beraber Türk ordusunun gerektiğinde ülkesini ka- rarlı bir şekilde savunabileceği anlayışını da içermekteydi. Gerçek ko- şullara olabildiğince yakın bir şekilde tasarlanan bu manevralara üst düzey personelin katılımının yanında Atatürk tarafından da özel bir ilgi gösterilmiştir.2 Cumhurbaşkanı olarak Atatürk 1924 yılında İzmir Harp Oyunlarına, 1925 yılında İzmir Kemalpaşa’da manevralara, 1926 yılında Ankara Manevrasına, 1928 yılında İstanbul’da gerçekleş- tirilen Gelibolu Manevralarına, 1934 yılında İzmir’de önce askeri ma- nevralara, ardından İran Şahı’nın da katıldığı denetleme manevrala- rına 1936 yılında İstanbul Harp Akademisi manevralarına 1937’de Trakya ve son olarak yine aynı yıl Ege Manevralarına bizzat katılmış- tır.3
1 Fatih Özkurt, Mustafa Kemal Atatürk Döneminde İcra Edilen Askeri Manevra ve Tatbikatlar 1909-1938, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Bilim Dalı, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Konya 2013, s.292.
2 Derya Levent Miyak, Milli Müdafaa Vekaleti ve Güvenlik Politikaları (1923-1938), İstanbul Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, AİİT Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2018, s.629.
3 Fatih Özkurt, a.g.tez, s.X-XIII, Ercan Kostak, Mustafa Kemal Atatürk’ün Cumhur- başkanı Olarak Katıldığı Askeri Manevralar, Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Ta-
Ege Manevralarına Hazırlık
1937 yılı Türk Ordusu’nda diğer yıllara nazaran daha büyük bir hareketliliğe sahne olmuştur. Çünkü ordunun harbe hazırlık duru- munu tespit etmek amacıyla 17-20 Ağustos tarihleri arasında icra edi- len Büyük Trakya Manevralarından yaklaşık iki ay sonra bu kez Ege’de yine büyük kapsamlı bir manevra icra edilmesi kararlaştırılmış- tır. Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk’ün de teşrif edeceği, Ege Manevrası 2’nci Ordu Komutanlığı tarafından 8-15 Ekim 1937 tarih- leri arasında gerçekleştirilecekti. 1937 yılı yoğun gelişmelerin yaşan- dığı bir yıl olarak değerlendirilebilir. Özellikle belirtildiği üzere dış si- yasetteki gelişmeler ve Avrupa’nın siyasi hareketliliği karşısında Türk Hükümeti’nin, ordusunun zinde bir güç olarak her an harekete hazır olmasını arzulamakta olduğu açıktır. Bu düşünceden hareketle, 1’inci Ordu Müfettişliği sorumluluk sahasında icra edilen Trakya Manevra- ları sonrasında4 Genelkurmay Başkanlığı’ndan alınan emir üzerine ya- pılması planlanan Ege Manevrasının hazırlanan harekât meseleleri, cereyan tarzı ve idari hususlarını içeren yazısı, 2’nci Ordu Müfettişi Orgeneral İzzettin Çalışlar imzasıyla5 28 Mayıs 1937 tarihinde Genel- kurmay Başkanlığı’na gönderilmiştir. Gönderilen yazıda manevra için Aydın-Söke-Kuşadası-Aziziye-Çamlık mıntıkasının seçildiği, manevra- nın 15-18 Ekim tarihleri6 arasında icra edileceği belirtilmiştir. 19
rihi Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2016, s.VII-X.; Derya Le- vent Miyak, a.g, tez, s. X-XI.; Ali İhsan Kurtulan, Cumhuriyetin İlk Yıllarında Mus- tafa Kemal Atatürk’ün Katıldığı Harp Oyunları ve Askeri Manevralar, Adnan Men- deres Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Aydın 2010, s.X-XI.
4 MMV tarafından Başvekalet’e yazılan belgede manevra hakkında kısa bilgi verildik- ten sonra bu manevranın önemli ve faydalı bir faaliyet olacağı ve manevraya katılacak milletvekillerinin kimliklerinin bildirilmesi istenmekteydi. Bkz. BCA. Dosya: 5117, Fon Kodu: 30.10.0.0, Yer No: 5.26.2, Tarih: 4.10.1937, Cumhuriyet, 10 Eylül 1937, Cumhuriyet, 2 Teşrin-i Evvel 1937, Derya Levent Miyak, a.g.tez, s.505.
5 2’nci Ordu Tarihçesi, Malatya 2010, s. 4-2.
6 28 Mayıs 1937’de 15-18 Ekim olarak planlanan manevranın tarihi ile ilgili olarak, Genelkurmay Başkanı Fevzi Çakmak’ın imzasıyla yayınlanan yazıda “Aydın-Söke ve Kuşadası bölgesinde 15/I.Teş./937’de başlayıp 18/I.Teş./937’de bitirilmesi evvelce ter- tiplenmiş olan manevra günlerinin vekiller heyetinin bu tarihlerde ecnebi siyasi müs- teşarlarla yapacakları temaslar nazarı dikkate alınarak 10/I.Teş./937 de başlamak ve harekâtın 13/I.Teş./937 de bitmek üzere beş gün öne alınması, hazırlık ve tertibatın
Ekim’de kıtaların istirahat ettirileceği ve manevranın tenkidinin yapı- lacağı, 20 Ekim’de Germencik’te geçit resmi yapılacağı ve 21 Ekim ta- rihinden itibaren kıtaların garnizonlarına dönüşe geçeceği bildirilmiş- tir.7 Genel olarak tüm askeri tatbikatlarda, icra edilecek faaliyetin mak- sadına uygun olarak bir senaryo belirlenerek birliklere ayrı ayrı gö- revler verilmektedir. Bu bağlamda Ege Manevrasının senaryosuna uy- gun olarak, kırmızı ve mavi olmak üzere ikiye ayrılan birliklere ayrı ayrı görevler verilmiştir. Böylece birliklerin, verilen görevleri icra ederken incelenmesi ve tespit edilen noksanlıklar doğrultusunda ön- lemler alınması hedeflenmiştir.8
Atatürk’ün, son yıllarda dünyada ve bilhassa Avrupa’da gerginle- şen devletlerarası ilişkilerin durumu da dikkate alınarak, ordunun gü- cünü tüm dünya kamuoyuna göstermek suretiyle, bu manevradan bazı siyasi maksatları da elde etmek niyetinde olduğunu söyleyebiliriz.
Atatürk’ün Ege Manevralarını yaptırtması ve bilhassa katılmasının te- melinde; Kuzey Komşumuz Sovyet Rusya Lideri Stalin’in tüm komü- nist partisi üyeleri önünde yaptığı konuşmada, Türkiye’nin de içinde bulunduğu İran ve Ortadoğu’nun bütün memleketlerini Rus Bölge- leri olarak belirttiği tehdidine bir cevap olması ve yine Amerikan Ge- nerali Mac Arthur’la yapmış olduğu bir görüşmesinde, Almanya’nın İngiltere ve Rusya hariç olmak üzere bütün Avrupa Kıtası’nı işgal ede- bilecek bir orduyu kısa zamanda teşkil edebileceğine işaret ettiği Al- man tehlikesinin varlığı olduğu kaçınılmazdır.9
Ege Manevraları hakkında basında ilk haberler 1937 yılı Eylül ayı- nın ilk haftasında çıkmaya başlamıştır. Akşam gazetesi “Aydın havali- sinde büyük manevralar yapılacak” başlığıyla geçtiği haberinde Manevra- ların 7 Ekim’den 13 Ekim’e kadar devam edeceği Manevra sahasının da Aydın havalisi olduğunu belirtmiştir. Batı Anadolu’da yapılacak
buna göre yapılması” İkinci Ordu Müfettişliğine emir verildiği bildirilmektedir. BCA.
030.10.00.00/53.349.8, Tarih, 30.08.1937.
7 2’nci Ordu Tarihçesi, s. 4-2.
8 Fatih Özkurt, a.g.tez, s.249.
9 Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, ATAM, Ankara 2006, s. 458-459.
manevraların Trakya’da yapılan son manevralardan daha önemli ola- cağı, Manevralara çeşitli sınıflara mensup kıtaat, motorlu kıtalar, uçak- ların yanında Başvekil İsmet İnönü’nün de manevralarda bulunacağı kaydedilmiştir.10
Mustafa Kemal Atatürk 27 Eylül 1937 tarihinde Başvekil Celâl Ba- yar’a gönderdiği telgrafta, Trakya Manevrasında olduğu gibi, Ege Ma- nevrasında da komutan, subay ve sair iştirak edeceklere bir hatıra ma- dalyası vermenin münasip olacağını belirtmiştir. Madalyanın adedi hakkında Genelkurmay ile görüşülerek Darphaneye emir verilmesini istemiştir. Atatürk telgrafının devamında, Ege Manevrasının komu- tanı Orgeneral İzzettin Çalışlar ile beraber manevrada Kırmızı ve Mavi kuvvetleri komuta edecek üç korgeneral için, kademelerine göre, Trakya Manevralarında olduğu gibi, imzasının bulunduğu saat- leri hatıra olarak bırakmak istediğini ifade etmiştir. Bu saatlerin İstan- bul’dan tedarikinin müşkül olması sebebiyle İsviçre’de bulunan Hasan Rıza ile görüşmesinin çok yararlı olacağını belirtmiştir. Atatürk, Orge- neral İzzettin Çalışlar’a alınacak saatin kıymetli ve kullanışlı bir krono- metreye sahip olmasını istemiştir.11 Atatürk, Celal Bayar’a çektiği telg- rafın devamında; Trakya Manevrasında, manevra yapan komutan ve subayların tabldotlarına yardım olmak üzere, hükümetin 10.000 lira yardımda bulunduğunu hatırlatmıştır. Aynı yardımın bu manevrada da yapılmasını ve bu meblağın Orgeneral İzzettin Çalışlar’ın emrine zamanında verilmesini emretmiştir. Atatürk, yanında bulunan İzzettin Çalışlar’ın manevraya iştirak edecek olan komutan ve subay heyetinin, Trakya’dan daha fazla olacağından aynı miktarda yardımın biraz hak- sızlık olduğunu söylediğini, bu nedenle miktarın 15.000 liraya kadar çıkarılabileceğini, bu mevzunun telefonla sonuçlandırılmasını belirt- miştir. Telgrafın sonunda Atatürk, Ege Manevralarına bütün komu- tanların katılımının faydalı olacağını, manevranın 10 Ekim’de başla- yabileceğini, bu sebeple iştirak edecek komutanların 4-5 gün merkez- den uzak kalabileceklerini ifade etmiştir. Atatürk, komutanların bütün
10 Akşam 7 Eylül 1937.
11 T.C. Cumhurbaşkanlığı Arşivi, Kutu No:1/174(46-4), Fihrist No:6/18, Belge No:6.
işlerini bu bağlamda tanzim etmesini istemiş, hareket zamanı ve bu- luşma yeri gibi konuları bilahare açıklayacağını bildirmiştir.12 Celal Ba- yar Atatürk’ün telgrafına cevaben, emirlerinin harfiyen icra edilece- ğini, imzasıyla komutanlara verilecek saatlerin tedariki için Hasan Rıza ile temasa geçileceğini, Orgeneral İzzettin’in saatinin kronometre olması için Hasan Rıza’ya ayrıca yazılacağını ifade etmiştir.13 Bayar, madalyalar için Genelkurmay’la görüşülerek Darphane’ye gereken si- parişin yapılacağını, 15.000 liranın Orgeneralin emrinde bulundu- ğunu, bütün vekillerin iştirakini temin ve işlerinin ona göre tanzimi için Heyeti Vekile de tebligatta bulunulacağını bildirmiştir. Telgrafı- nın devamında, Birinci Beş Senelik Sanayi Programında ehemmiyetle yer alan ve Türkiye’de ilk defa kurulan Nazilli Basma Fabrikası’nın açılma merasimine Ulu Önder’i davet eden Başvekil, davete icabeti halinde şeref vereceğini belirterek, hürmet ve tazimlerle ellerinden öptüğünü ifade etmiştir.14 Atatürk 27 Eylül tarihinde İsmet İnönü’ye de bir telgraf çekmiştir. Telgrafında Trakya Manevraları sırasında ko- nuştukları gibi, Ege Manevralarında da bulunmayı çok faydalı gördü- ğünü, mühim bir sebep zuhur etmediği takdirde Ege mıntıkasına za- manında gideceğini, Hükümetin de kâmilen iştirak etmesi hususunda Celal Bayar’a tebliğde bulunduğunu belirtmiştir. Manevraya katılması halinde, birlikte gitmeyi düşündüğünü, nerede ve nasıl buluşacakla- rını bilahare bildireceğini beyan etmiştir.15 İsmet İnönü 27 Eylül tari- hinde Atatürk’e cevaben gönderdiği telgrafta, Trakya Manevrasında bulunmasının ordunun şevkini ve kendine itimadını artırdığını, Ege Manevrasında bulunmasının da ordunun neşesini ve kuvvetini bir kat daha artıracağından şüphe duymadığını ifade etmiştir. Ege Manevra- sına hükümetin iştirakini münasip görmesinin çok sevinilecek bir ka- rar olduğunu belirten İnönü, Başvekil Celal Bayar’ın İcra Vekilleri
12 T.C. Cumhurbaşkanlığı Arşivi, Kutu No:1/174(46-4), Fihrist No:6/18, Belge No:6- 1
13 Fatih Özkurt, a.g.tez, s.256.
14 T.C. Cumhurbaşkanlığı Arşivi, Kutu No:1/174(46-4), Fihrist No:6/18, Belge No:6- 7.
15 T.C. Cumhurbaşkanlığı Arşivi, Kutu No:1/174(46-4), Fihrist No:6/18, Belge No:6- 10.
Heyeti’yle beraber ordu içinde ve Ulu Önder’in refakatinde bulunma- sının, memleket müdâfaasının Cumhuriyet Hükümeti’nde haiz ol- duğu yüksek kıymeti, hariçte ve dâhilde canlandıracağı için çok faydalı olacağını bildirmiştir.16 İnönü, Celal Bayar’ın ağır işleri arasında fırsat bularak ordu manevralarını yakından tetkik etmekle bahtiyar olaca- ğını, mazinin ve istikbalin Başkumandanı Atatürk’e Ege Manevrala- rında nasıl ve nerede katılacağını öğrenmeyi sabırsızlıkla ve sevinçle beklediğini ifade etmiştir. 17
27 Eylül 1937’de manevra ile ilgili gerekli olan hazırlıkların yapıl- ması maksadıyla Millî Müdâfaa Vekilliği tarafından Başvekâlet maka- mına bir yazı gönderilerek manevraya izleyici olarak katılması öngö- rülen milletvekillerinin isimlerinin bildirilmesi istenmiştir. Başvekâlet- ten 4 Ekim 1937’de Millî Müdâfaa Vekilliği’ne gönderilen cevabi ya- zıyla, manevraya izleyici olarak katılması öngörülen milletvekillerinin isimleri bildirilmiştir. Bu vekiller şunlardır:18 Ali Kılıç (Gaziantep), Kâzım Sevüktekin (Diyarbekir), Muhiddin Akyüz (Kars), Hacim Ça- rıklı (Balıkesir), Hasan Reşit Tankud (Maraş), Hüsnü Konay (Tokat), Lütfi Müfit Öztaş (Kırşehir), Ruşeni Barkın (Samsun), Salih Bozok (Bi- lecik).
Nazilli Sümerbank Basma Fabrikası’nın Açılışı Atatürk Tarafından Gerçekleştiriliyor
Atatürk’ün 9 Ekim 1937’de Aydın ve ilçelerine ziyareti memleket çapında yankılar uyandıran bir seyahat olmuştur. Bu seyahat aynı za- manda Atatürk’ün Aydın’a yaptığı son seyahattir. Nazilli Sümerbank Basma Fabrikasını açacak olması ve Ege Manevralarını takip edecek bulunması nedeniyle mahalli basın ve ulusal basın gün gün gelişmeleri
16 Fatih Özkurt, a.g.tez, s.257.
17 T.C. Cumhurbaşkanlığı Arşivi, Kutu No:1/174(46-4), Fihrist No:6/18, Belge No:6- 11.
18 BCA., 030.10.00.00/5.26.2, Tarih, 27.09.1937/04.10.1937, Fatih Özkurt, a.g.tez, s.253, Ercan Kostak, Mustafa Kemal Atatürk’ün Cumhurbaşkanı Olarak Katıldığı Askeri Manevralar, Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü, Yayımlanma- mış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2016, s.205.
okurlarıyla paylaşmış, yaşanan hadiseleri ayrıntıları ile sütunlarına ak- tarmıştır. Atatürk, Ege Manevralarını izlemek üzere refakatindeki Başvekil İsmet İnönü, bakanlar ve milletvekilleriyle birlikte 8 Ekim 1937’de Ankara’dan Aydın’a doğru hareket etmiştir.19 Atatürk bu se- yahati nedeniyle Ankara’dan siyasi müsteşarlar, mebuslar, generaller, vekaletler ileri gelenleriyle, Ankara Valisi ve Emniyet Müdürü ile bü- yük bir kalabalık tarafından uğurlanmıştır.20 Atatürk’ün Aydın’dan ge- çerek Nazilli’ye geleceği haberi üzerine trenin geçeceği güzergah üze- rindeki İstasyonlar halk tarafından doldurulmuştu. Atatürk Çamlık, Ortaklar, Germencik, Erbeyli, İncirliova üzerinden Aydın İstas- yonu’na ulaşmış ancak burada hiç konaklamadan, doğrudan Nazilli’ye hareket etmiştir. Atatürk’ün Nazilli’ye geleceğini duyan halk ilçe mer- kezine akın etmiş, yapılacak karşılama törenleri nedeniyle Nazilli baş- tanbaşa bayraklarla süslenmişti.
Bütün nakil vasıtaları yakın vilayetlerden, kazalardan birbiri ar- dına Atatürk’ü görmek, Nazilli’de kurulan Basma Fabrikası’nın açılı- şında bulunmak için halk kitlelerini şehre ve tören alanlarına taşımış- tır. Ulus gazetesi muhabirinin ifadesiyle “Kasaba emsalsiz bir bayram şen- liği içinde çalkalanıyordu”.21 Nazilli’ye ilk gelenler saat 12.00’de Nazilli İstasyonu’nda yer alan Aydın-Nazilli heyetleriyle, Tire Bandosu’nun selam havası eşliğinde, Ege Manevraları için bölgede bulunan ordu komutanları oldular. Bu grup içerisinde Genelkurmay Başkanı Mare- şal Fevzi Çakmak, İkinci Ordu Müfettişi Orgeneral İzzettin Çalışlar, Genelkurmay Asbaşkanı Asım Gündüz, Jandarma Genel Komutanı Naci İldeniz bulunuyordu. Hemen sonra gelen ikinci tren ise Trakya Umum Müfettişi General Kazım Dirik ile İzmir Valisi Fazlı Güleç’i ge- tirmiş, kafile İstasyon’da birleşerek hep beraber Nazilli Halkevi’ne git- miştir.22 9 Ekim 1937’de saat 12.40’da Başvekil vekili Celal Bayar ile
19 Atatürk’ün Nöbet Defteri, Toplayan: Özel Şahingiray, C 9, 9.10.1937, Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Yayını, Ankara 1955, s.660, Utkan Kocatürk, Kaynakçalı Atatürk Günlüğü, Türkiye İş Bankası Yayınları, Ankara 1989, s.376.
20 Ulus 8 Teşrin-i Evvel 1937, Cumhuriyet 9 Teşrin-i Evvel 1937, Aydın 9 Teşrin-i Evvel 1937, Anadolu 9 Teşrin-i Evvel 1937, Yeni Asır 9 Teşrin-i Evvel 1937.
21 Ulus 10 Teşrin-i Evvel 1937.
22 Aydın 10 Teşrin-i Evvel 1937.
birlikte Dahiliye Vekili ve CHP Genel Sekreteri Şükrü Kaya, Nafıa Ve- kili Ali Çetinkaya, Hariciye Vekili Tevfik Rüştü Aras, Milli Müdafaa Vekili Kazım Özalp, Maliye Vekili Fuat Ağralı, Kültür Vekili Saffet Arıkan, Gümrük ve İnhisarlar Vekili Ali Rana, Orman Umum Muha- faza Komutanı Korgeneral Seyfi başka bir özel trenle Nazilli’ye gelmiş- lerdir. Bu ikinci kafile kendilerinden önce gelen komutanlar ve ko- nuklarla beraber Nazilli Halkevi’ne geçmişlerdir. Saat 13.30’da Ata- türk’ü taşıyan özel tren Nazilli’ye geldi.23 Atatürk’e bu seyahat esna- sında İsmet İnönü, Afet İnan, Kütahya Milletvekili Recep Peker, Zi- raat Vekili Şakir Kesebir refakat etmişlerdir.24 Atatürk’ü Mebuslar ve çevre il ve ilçelerden gelen on binden fazla halk coşkulu bir şekilde karşılamıştır. Atatürk burada sırasıyla Mareşal Fevzi Çakmak’a, vekil- lere iltifat ettikten sonra, Nazilli Halkevi’ne giden yolun iki tarafına sıralanmış ve geniş meydanı doldurmuş halkın tezahüratları arasında kısa süre dinlenmek için Nazilli Halkevine geçmiştir.25 Halkevinde kısa bir süre dinlenen Atatürk buradan kendisine eşlik eden kafile ile birlikte iki otorayla Nazilli Basma Fabrikası’na doğru yola çıkmıştır.
Atatürk Nazilli Basma Fabrikası İstasyonu’nda Sümerbank Meclisi Reisi Safa Bey, Genel Direktör, Basma Fabrikası Müdürü Fazlı Turga, Trakya Umum Müfettişi General Kazım Dirik, gazete temsilcileri ile orada toplanmış halk tarafından büyük tezahürat eşliğinde karşılan- mıştır. Fabrika’da toplanan halkın Nazilli İstasyonu’nda toplananlar-
23 Günver Güneş, “Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Türkiye’de Toplumsal Dönüşüm; Bir Kasaba Bir Fabrika: Nazilli Sümerbank Basma Fabrikası”, Altıncı Uluslararası Ata- türk Kongresi Bildiri Kitabı, C 1, Ankara 2009, s.960; Saadet Tekin, “Nazilli Basma Fabrikası”, Tarih ve Toplum, C 39, S 230, İstanbul 2003, s.24; Günver Güneş, “Ata- türk’ün Nazilli Seyahatleri ve Seyahatlerin Yarattığı Sonuçlar”,Atatürk Haftası Arma- ğanı, Genelkurmay ATASE Yayını, Ankara 2004, s.130.
24 Cumhuriyet 12 Teşrin-i Evvel 1937, Afet İnan, Atatürk Hakkında Hatıralar ve Bel- geler, Ankara 1968, s. 333.
25 Ulus 10 Teşrin-i Evvel 1937, Aydın 10 Teşrin-i Evvel 1937, Anadolu 10 Teşrin-i Evvel 1937, Yeni Asır 10 Teşrin-i Evvel 1937.
dan en az iki misli olduğu dönemin yerel ve ulusal basınında belirtil- miştir.26 Atatürk’ü görmek için İstasyon’dan fabrika müdüriyet bina- sına kadar parke döşeme yolun iki tarafında halk düzenli bir şekilde sıralanmıştı. Atatürk beraberindeki zevatla Basma Fabrikası’nın bu- lunduğu mahalle teşrif ettikleri zaman orada toplanmış on binlerce halk tarafından halkevi orkestrası olduğu halde, coşkun “yaşa”, “varol”
tezahüratlarıyla karşılanmıştır.27 Atatürk Müdüriyet Dairesine doğru yaya olarak çıkmış ve orada kısa bir süre dinlenmiştir. Sonra balkona çıkarak kendisine sevgi gösterisinde bulunup tezahürat yapan kalaba- lık halk kitlesini selamlamıştır.28
Atatürk Nazilli’ye gelişinde gri bir elbise giymişti ve siyah iskarpin- leri vardı. Fabrikanın Müdüriyet Binası’nın şeref direğinde Cumhur- başkanlığı bayrağı dalgalanıyordu. Fabrikanın giriş kapısının yan ta- rafına konulmuş kitabede de şu ifade dikkati çekiyordu.29 “Atatürk Bi- rinci Endüstrileşme Planı’na göre Sümerbank’ın kurduğu ilk Türk Basma Fabrikasını açtı. 9 Ekim 1937.”
Bu büst Atatürk’ün dikkatini çekmiş, “Güzel” diyerek fabrika mü- dürüne iltifatta bulunmuştur. Fabrika Müdürü Fazıl Bey de “Dünya durdukça büstünüz burada olacaktır.” diyerek karşılık vermiş, Atatürk’te müdüre iltifatlarda bulunmuştur.30 Fabrika’daki makinelerin pamuk- ları işlemeye başlamasının ardından bir geçit resmi yapılmıştır. Basma
26 Aydın 10 Teşrin-i Evvel 1937, Ulus 10 Teşrin-i Evvel 1937, Anadolu 10 Teşrin-i Evvel 1937, Cumhuriyet 10 Teşrin-i Evvel 1937.
27 Cumhuriyet 10 Teşrin-i Evvel 1937.
28 Aydın 10 Teşrin-i Evvel 1937, Anadolu 10 Teşrin-i Evvel 1937, Ulus 10 Teşrin-i Evvel 1937.
29 Aydın 10 Teşrin-i Evvel 1937.
30 “Nazilli Kombinası”, Cumhuriyet 12 Teşrin-i Evvel 1937, Kemal Zeki Genç Osman bir yazısında Nazilli Sümerbank Basma Fabrikası Atatürk’ün açtığı son fabrika olmuş- tur diye belirtmiştir, daha sonra pek çok araştırmacı bu değerlendirmeyi doğru kabul ederek böyle belirtmeye başlamışlardı. Kemal Zeki Genç Osman “ Nazilli Basma Fab- rikası Atatürk’ün Açtığı Son Tesis Oldu” Sümerbank Dergisi, S 197, Ankara 1978, s.38-39. Oysa Atatürk Nazilli Basma Fabrikasından sonra 2 Şubat 1938’de Bursa Me- rinos’u açmış, 10 Temmuz 1938’de de İzmir Klor Fabrikasının temelini atmıştır. Cum- huriyet 3 Şubat 1938.
Fabrikası’nın kadın ve erkek işçileri fabrikanın dokumuş olduğu elbi- seleri ile spor kulüpleriyle birlikte ellerinde Türk Bayrakları ve Parti bayraklarıyla Atatürk’ün önünden geçmişlerdir. Atatürk geçit resmi- nin ardından fabrika salonunda biraz istirahat etmiş, beraberinde İs- met İnönü, Celal Bayar, Mareşal Fevzi Çakmak, General Asım Gün- düz, Afet İnan, Sümerbank Genel Müdürü Nurullah Sümer, İdare Meclisi Reisi ve diğer misafirler olduğu halde fabrika gezilmiş, fabrika ile ilgili bilgiler alındıktan sonra Nazilli İstasyonu’na gelinmiştir.
Burada Heyet-i Vekile azaları, İsmet İnönü, Afet İnan, Mareşal Fevzi Çakmak diğer ordu komutanları ile mülki erkanın hazır bulun- duğu kalabalık bir protokol önünde trene bindirilen Atatürk Nazilli halkının aralıksız tezahüratları arasında saat 16.00’da Aydın istikame- tine doğru hareket etmiştir.31
Atatürk Manevra Sahasında
Fabrika açılışından sonra Nazilli’den trenle Söke’ye hareket eden Atatürk ve yanındaki zevat, bütün istasyonlarda, kasabalar ve civar köyler halkının coşkulu tezahüratı ile karşılanmış, özelikle Aydın’da büyük bir karşılama olmuştur.32 17.30 civarında Aydın’a gelen Ata- türk’ün özel treni burada iki dakika kalmıştır. Aydın İstasyonu’nda çok kalabalık bir halk kitlesi ile Orta ve Sanat Okulları ve Aydın’daki bütün ilkokulların öğrencileri tarafından sürekli alkışlanmıştır. Ata- türk heyecanlı tezahürat yapılarak Ege Manevralarının merkezi Ger- mencik’e doğru uğurlanmıştır.33 Aydın’da yapılacak manevraları34 iz- lemek üzere 9 Ekim gecesi saat 20.00’de Atatürk beraberinde Celal Bayar, İsmet İnönü, Prof. Afet İnan, İçişleri Bakanı Şükrü Kaya, Dı-
31 Atatürk Aydın’da, Haz. M. Kemal Şenol, Karınca Matbaası, İzmir 1981, s.58.
32 Tan Gazetesi, 10 Teşrin-i Evvel 1937.
33 Aydın 10 Teşrin-i Evvel 1937, Kurun Gazetesi, 10 Teşrin-i Evvel 1937, Tan Gaze- tesi, 10 Teşrin-i Evvel 1937.
34 Fahrettin Altay, 10 Yıl Savaş ve Sonrası 1912-1922, Eylem Yayınları, Ankara 2008, s.491. Günver Güneş, ‘‘Mustafa Kemal Atatürk ve Kuşadası”, Çakabey’den Günü- müze Kuşadası ve Çevresinde Türk Tarihi, Edit: Mustafa Yıldırım- Kemal Haykıran, Adnan Menderes Üniversitesi Yayınları No:61, Aydın 2018, s.203.
şişleri Bakanı Tevfik Rüştü Aras, Adliye Bakanı Şükrü Saraçoğlu, ge- neraller ve Aydın Valisi olduğu halde Söke’ye gelmiştir.35 Mareşal Fevzi Çakmak, bazı paşalarla birlikte Atatürk’ten önce manevranın icra edileceği bölgeye giderek tetkiklere başlamıştır.36 2’nci Ordu Mü- fettişi Orgeneral İzzettin Çalışlar’ın Harekât Müdürlüğü görevini37 üstlendiği manevraya birçok üst rütbeli askerden başka, İsmet İnönü, Başvekil Celal Bayar ve Mareşal Fevzi Çakmak38 olmak üzere devlet erkânından da geniş katılım olmuştu.39
Söke, Atatürk’ü gayet kalabalık bir biçimde, davullarla, zurnalarla, yollara dökülerek karşılamış, şehir baştanbaşa bayraklarla süslenmiş- tir. Atatürk bu alaka karşısında, halka gülümseyerek el sallamış, sık sık arabasını durdurarak halkla sohbet etmiştir.40 Atatürk gece Orgeneral İzzettin Çalışlar’dan Mavi ve Kırmızı tarafların son kararları hakkında malumat almış ve saat 02.30’da istirahata çekilmiştir.41 Burada daha önceden Söke’ye gelmiş bulunan Mareşal Fevzi Çakmak, diğer Paşalar
35 Atatürk’ü taşıyan özel tren saat 19.05’te Söke’ye ulaştı. Oysa Atatürk’ün yurt gezile- rini yazan Mehmet Önder Atatürk’ün geceyi Aydın’da geçirdiğini belirtmekte ve 10 Ekim’de Söke’de olduğunu kaydetmektedir. Seyahatin tanıkları ve dönemin gazete- cilerinin verdiği bilgiler doğru kabul edilecek olursa Mehmet Önder’in yanıldığını söyleyebiliriz. Mehmet Önder, Atatürk’ün Yurt Gezileri, Ankara 1975, s. 57-62. Ata- türk’ün gün gün saat saat hareketlerinin kaydedildiği defterde de kendisinin 9 Ekim akşamı Söke’de olduğu kayıt altındadır. Şahingiray, a.g.e., 09 Ekim 1937, s. 660.
36 Genelkurmay Başkanı Orgeneral Fevzi Çakmak, Ege Manevraları ile ilgili olarak, 7 Ekim 1937 tarihli şifreli yazısında, 7 Ekim 1937’de Ankara’dan akşam trenle hareket edeceğini, 9 Ekim 1937’de sabah saat 3.35’de Söke’ye varacağını, yanında Orgeneral Asım Gündüz ile birlikte 11 kurmay subay olduğunu, Orgeneral İzzettin Çalışlar ile aynı gün sabah saat 07.00’de Söke’de buluşacağını, geçtiği güzergâhlarda merasim istemediğini bildirmiştir. ATASE Arşivi, Kutu No: 40, Gömlek No: 48, Belge No: 48- 1, Tarih, 7.10.1937.
37 Fatih Özkurt, a.g.tez, s. 218, 226. Derya Levent Miyak, a.g.tez, s.505.
38 Genelkurmay Başkanı Fevzi Çakmak’ın Ege Manevraları için 7 Ekim 1937 tarihinde Ankara’dan hareket ederek 9 Ekim’de Söke’ye geleceğini ve yanında Genelkurmay İkinci Başkanı ve Jandarma Genel Komutanı ile on bir kurmay subay olacağının 2’nci Ordu Müfettişliğine bildirildiği mesaj için Bkz. ATASE Arşivi, Atatürk Koleksiyonu, K.: 40, G.: 48, Belge No.:1, 7.10.1937. Derya Levent Miyak, a.g.tez, s. 506.
39 Ege Manevralarını izlemeye gidecek 10 kişiden oluşan milletvekili kimlikleri için Bkz. BCA, Dosya: 5117, Fon Kodu: 30.10.0.0, Yer No: 5.26.2, Tarih: 4.10.1937, Derya Levent Miyak, a.g.tez, s.506.
40 Mehmet Önder, a.g.e., s. 67.
41 Şahingiray, a.g.e., 09 Ekim 1937, s. 660.
da kalabalık bir halk topluluğu tarafından karşılanmışlardır.42 Atatürk geceyi Söke İstasyonu’nda özel treninde geçirdi.11 Ekim 1937 Pazar- tesi günü saat 11.00 sıralarında vagonundan inen Atatürk birkaç poz fotoğraf çektirdikten sonra İsmet İnönü ve bir generalle, üstü açık bir otomobile binerek Güllübahçe istikametine hareket etmiştir.43
9 Ekim akşamı Söke’de kalan Atatürk, 10 Ekim sabah saat 08.00’de refakatinde Başbakan İsmet İnönü, bakanlar, Mareşal Fevzi Çakmak, Celal Bayar, Heyeti Vekile, Afet inan, Ordu, Kolordu ve Tü- men Komutanları olduğu halde Söke’den otomobillerle önce Kuşa- dası’na hareket etmiştir. Atatürk’ün bindiği üstü açık araba da yanında Mareşal Fevzi Çakmak bulunuyordu.44 Bu esnada Atatürk’ü görmek isteyen Sökeli öğrenci ve öğretmenler yol kenarına sıralanmışlardı.
Duatepe Okulu, Kocagöz Okulu ve İsmetpaşa Okulu Öğretmen ve öğ- rencileri araba üzerinde gördükleri Atatürk’e “Varol, sağol Mustafa Ke- mal Paşa” tezahüratı yapmış, Atatürk tezahürata karşılık vererek ayağa kalkmış öğretmen ve öğrencileri eliyle selamlamıştır.45 Benzer karşı- lama törenleri Atatürk’ün geçeceği bütün yollarda ve istasyonlarda ya- şanmıştır.46 Saat 09.30’da Dededağı47 Mevkiinden Kırmızı ve Mavi ta- rafın hareketlerini izlemeye müteakip,48 Kuşadası yolunu kullanarak
42 Ali İhsan Kurtulan, Cumhuriyetin İlk Yıllarında Mustafa Kemal Atatürk’ün Ka- tıldığı Harp Oyunları ve Askeri Manevralar, Adnan Menderes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Aydın 2010, s.60-61
43 Günver Güneş, “Mustafa Kemal Atatürk ve Kuşadası”, Çakabey’den Günümüze Kuşadası ve Çevresinde Türk Tarihi, Edit: Mustafa Yıldırım- Kemal Haykıran, Ad- nan Menderes Üniversitesi Yayınları No:61, Aydın 2018, s. 204.
44 M. Ali Asrav, “ Ege Manevraları”, Yeni Söke Gazetesi, 13 Haziran 1967, s.4.
45 Günver Güneş- Alper Tunga Göçmen, M. Ali Asrav’ın Anılarında Yakın Tarihte Söke ve Sökeliler, Yeni Söke Gazetesi Kültür Yayınları:1, Söke 2015, s.130.
46 Kuşadasındaki karşılama için Bkz. Mehmet Sarıdedeoğlu, “Dededen Tüccar Bir Aile; Okullu Yıllarım”, Kuşadası Yerel Tarih Dergisi, Yıl:2, S 18, Temmuz 2010, Ku- şadası 2010, s. 22-23.
47 Burasının; Yeniköy’ün 500 m. kuzeyindeki Yüksek Tepe olduğu tespit edilmiştir.
Şahingiray, a.g.e., s. 661, Fatih Özkurt, a.g.tez, s. 262, Derya Levent Miyak, a.g.tez, s.
506.
48 Aydın 12 Teşrin-i Evvel 1937, Anadolu 12 Teşrin-i Evvel 1937, Yeni Asır 12 Teşrin- i Evvel 1937, Ulus 12 Teşrin-i Evvel 1937, Akşam 12 Teşrin-i evvel 1937, Cumhuriyet
saat 11.15’te Çamlık’a gelmiştir.49 Atatürk Çamlıkta Kuşadası Kayma- kamı, vilayet ve kaza jandarma kumandanları emniyet müdürü tara- fından karşılanmıştır.50 Söke’den Çamlık’a gelene kadar geçtiği yol- larda, Kuşadası’nda ve Çamlık’ta halk, Atatürk’e derin saygı ve sevgi tezahürleri göstermiştir. Atatürk, Çamlık’ta Kuşadası Kaymakamı, vi- layet ve kaza Jandarma Komutanları ve Emniyet Müdürü tarafından karşılanmış, burada dinlenmiş ve öğle yemeğini yemiştir.51
Atatürk saat 16.00’da Çamlık civarındaki bir tepede Kırmızı taraf komutanı ile öğleden sonraki vaziyet hakkında görüşmüştür. Mütea- kiben Kurfallı Köyü52 civarında Mavi kuvvetlerin bir Alay Komutanına (64’üncü Piyade Alay Komutanı) bazı sorular sormuştur.53 Burgaz Köyü civarında Mavi Ordu Komutanı Korgeneral Mustafa Muğ- lalı’dan son vaziyet hakkında bilgi almış, saat 19.30’da Çamlığa döne- rek geceyi trende geçirmiştir.54 Hava Kuvvetleri ise şafakla beraber fa- aliyetlerine başlamıştır. Mavilerin hava keşif tayyareleri, avcı tayyare- lerinin himayesinde, cephelerde keşifler yapmıştır. Söke’nin üzerinde birkaç hava muharebesi olmuştur. Atatürk’ün manevi kızı Tayyareci
12 Teşrin-i Evvel 1937. Günver Güneş, Atatürk ve Aydın, Aydın Ticaret Odası Kültür Yayınları No:1, Aydın 2006, s. 68.
49 Özel Şahingiray, a.g.e., 10 Ekim 1937, s. 661, Günver Güneş, Mustafa Kemal Ata- türk ve Kuşadası…, s.205.
50 Aydın 12 Teşrin-i evvel 1937, Anadolu 12 Teşrin-i Evvel 1937, Ulus 12 Teşrin-i Evvel 1937.
51 Son Posta Gazetesi, 12 Teşrin-i evvel 1937, Akşam 12 Teşrin-i Evvel 1937, Tan 12 Teşrin-i Evvel 1937, Aydın 12 Teşrin-i Evvel 1937, Anadolu 12 Teşrin-i Evvel 1937.
52 Kurfallı’nın bugünkü adı Yeniköy’dür.
53 Atatürk Yeniköy’de manevraları takip eden foto muhabirleri ve gazetecilerle sohbet etmiştir. Nezahat Belen, 1900-1973 Yılları Arasında Kuşadası’nın Sosyal, Kültürel ve Ekonomik Tarihi, Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türkiye Cumhuri- yeti Tarihi Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İzmir 2004, s.54, Fatih Öz- kurt, a.g.tez, s. 263.
54 Özel Şahingiray, a.g.e., s.10. Ekim 1937, s. 661. Söke eşrafından Hilmi Fırat’ın Ege Manevraları ile ilgili anılarının 1981 yılında yayınlandığı “Atatürk Aydın’da” isimli eserde Atatürk’ün gece kalma konusunda kendisine önerilen Söke ve Kuşadası’nı ha- vasının kötü olduğu gerekçesiyle kabul etmediği, sinek olmadığı ve havasının temiz bulunması nedeniyle Aziziye’yi (Çamlık) tercih ettiğini ifade ederken ayrıca Söke hal- kının gelen misafirleri evlerinde ağırlamak için adeta yarışa giriştiklerini kaydetmiştir.
Kendi evinde de Mareşal Fevzi Çakmak ile birlikte ayrıca 5 general’in kaldığını belirt- miştir. Atatürk Aydın’da…, s.78-79.
Sabiha Gökçen, Mavi taraf bölgesinde başarılı keşif uçuşları yapmış- tır.55 Söke Ovasında motorize zırhlı tugay ile Kırmızıların bir süvari tugayı arasında muhtelif çarpışmalar olmuştur. Motorize tugay, çetin mukavemetlere maruz kalmakla beraber, Morali istikametinde ilerle- miştir. Kuşadası Cephesi’nde taarruza geçen Maviler, arazinin dalgalı ve müsait vaziyetinden istifade eden Kırmızıların inatçı mukavemetle- rine maruz kaldıklarından, ağır ağır ilerlemişlerdir. Mavi kuvvetler öğleden evvel büyük fedakârlıklar yaparak Murat Dağı’nı düşürdük- ten sonra, yine mukavemete maruz kalmışlar ve nihayet akşama yakın Söke’yi işgal etmişlerdir. Bu mıntıkadan geri çekilen Kırmızı kuvvetler bütün kuvvetleriyle, asıl kuvvetlerin toplanmalarına lazım gelen vakti kazandırmaya çalışmışlardır.56 Bu esnada uçaklar uçuyor, General İz- zettin Çalışlar komutasındaki çıkartma ve istila kuvvetleri, tankların desteğinde Söke yönünde ilerliyorlardı. General Mustafa Muğlalı Ko- mutasındaki kuvvetler ise düşmanın harekatını durdurmaya çalışıyor- lardı.57
Atatürk Gümelez (Akçakonak)’e 1 km kadar mesafede otomobil- den inerek, o mevkide küçük bir tepenin üzerinden bir saat kadar ha- rekatı takip etmiş, daha sonra beraberindekilerle birlikte Söke’ye dön- müştür.58 Kemal Paşa Mahallesi’ndeki Süvari Alay Karargahı’nı ve Mahfeli ziyaret etmiş, akşama doğru maiyeti ile birlikte Kuşadası yolu üzerinden Çamlık’a gitmiştir.59
55 Manevralara katılan ilk kadın pilot Sabiha Gökçen ile ilgili bir Fransız gazetesi
“L’Intransigeant” tarafından verilen bilgide Sabiha Gökçen’in kendisine verilen gö- revleri büyük bir başarı ile yerine getirdiği, rütbe kazanarak Hava Kuvvetleri’nde bir bombardıman filosu komutanlığını üstlendiği bildirilmekteydi. “Sabiha Gökçen: Bey- nelminel Şöhret”, Cumhuriyet, 16 Teşrin-i Evvel 1937, Derya Levent Miyak, a.g.tez, s. 507.
56 2’nci Ordu Tarihçesi, s. 4-9.
57 Atatürk’ün Nöbet Defteri, (Toplayan: Özel Şahingiray), Ankara 1955, s.661, Cum- huriyet 11 Teşrin-i Evvel 1937.
58 Günver Güneş, Atatürk ve Aydın…, s.69, İsmail Caner Genç, Söke; Bir Güzel Ana- dolu, Söke ve Çevresinin Coğrafyası ve Söke Tarihi, C I, Gazi Kitabevi, Ankara 2018, s. 438.
59 “Atatürk Manevra Sahasında”, Yeni Asır 14 Teşrin-i Evvel 1937, Atatürk Aydın’da, Haz. M. Kemal Şenol, Karınca Matbaası, İzmir 1981, s.27-28
İlk gün muharebeleri, Mavi (1’inci Kolordu)’nin bütün kuvveti ile karşısındaki Kırmızı Tugay (18’inci Dağ Tugayı)’a taarruz etmesi ve Söke-Gümüşdağı-Ovacık Dağı hattını ele geçirmesi ve 18’inci Tu- gay’ın oyalama muharebeleri yaparak Kurupınar Beleni-Neşetiye- Mursallı-Moralı-Yeniköy hattına çekilmesi ile son bulmuştur.60
Manevraların ikinci günü Saat 06.30’da Mavi tarafın taarruzu ile başlayan harekâtta, Akdeniz’e hakim Mavi bir devletle Kırmızı harp halindedir. Öğleden evvel düşman kuvvetlerini temsil eden Mavi ta- raf, Söke üzerinden Menderes mıntıkasına zırhlı vasıtalarla çetin mu- harebeler yaparak, Davut Dağı tarafından ilerlemiştir. Kırmızı taraf da buna çok şiddetli mukabelede bulunmuştur. Başta Atatürk olduğu halde Vekiller Heyeti ve Komuta Heyeti hareketleri yakından tetkik ve takip etmişlerdir.61 Atatürk, manevranın ikinci gününde saat 08.15’te manevra sahasına hareket etmiş, saat 09.00’da Mursallı Tepe’ye varmıştır. Burada, Ortaklar, Mursallı istikametinde ilerleyen Mavi taraf kuvvetlerinin vaziyetini tetkikle komutanlardan kararları hakkında izahat almıştır. Müteakiben bir tümenle takviye edilen ve Germencik Reisköy batı sırtlarında mevzii alan Kırmızı tarafın vaziye- tini görerek, Mursallı Grubu Komutanı Albay İsmail Hakkı Tekçe’den Kırmızı tarafın vaziyet ve hedefi hakkında izahat almıştır. Saat 11.45’te Çamlık İstasyonu’na hareketle öğleden sonra her iki tarafın inkişaf eden vaziyetlerini tetkik etmiştir.62 Mursallı ve civar köydeki halkın, manevra sırasında birliklere göstermiş olduğu saygı ve sevginin bir ni- şanesi olarak, Atatürk Mursallı halkına verilmek üzere o zamanın Mursallı Muhtarı Fehmi Önder’e üzerinde Atatürk’ün imzası bulunan bir madalya vermiştir. 13 Ekim 1937 tarihini taşıyan bu madalya “Ege 2. Ordu Manevra Hatırası” yazısını ihtiva etmektedir.63 Atatürk, bura-
60 2’nci Ordu Tarihçesi, s. 4-4.
61 Aydın 12 Teşrin-i Evvel 1937, Anadolu 12 Teşrin-i Evvel 1937, Yeni Asır 12 Teşrin- i Evvel 1937, Ulus Gazetesi, 12 Teşrin-i Evvel 1937.
62 Şahingiray, a.g.e., 11 Ekim 1937, s. 662, Fatih Özkurt, a.g.tez, s. 264, Ercan Kostak, a.g.tez, s. 212.
63 Trakya Manevrasında olduğu gibi, Ege manevralarında da görev alacak generallere Atatürk imzalı birer saat verilmesi 28 Eylül 1937 tarihli yazı ile uygun görülmüştür.
dan araçla Germencik Tren İstasyonu’na gelmiştir. Germencik İstas- yonu’nda Mareşal Fevzi Çakmak, İsmet İnönü ve Kırmızı taraf komu- tanlarıyla görüşmüştür. Müteakiben Abdurrahmanlar köyünün he- men kuzeyindeki gözetleme kıyısına çıkmıştır. Saat 18.30’a kadar bu bölgelerde kıtaların hareketlerini izlemiş, Yüksek Komuta Heyetiyle vaziyetin tetkikini müteakip saat 19.10’da otorayla Çamlık’a dönmüş- tür.64
Atatürk 10-11 gecesini Çamlık ’ta Aziziye’de geçirmişlerdir.65 11 Ekim sabahı saat yedide her tarafta gene taarruz başlamış çok sarp fundalık ve kayalık bir arazide ilerleme zorluklarına rağmen mavi ta- raf Ortaklar, Kuzeyi ve Moralı batı hattına ve daha içerlere kadar iler- lemişlerdir. Oldukça kuvvetli kıtalara karşı kırmızının karşı koyuşu, savunması takdirle karşılanmıştır.66 Atatürk iki gece Çamlık’ta kalmış, Ege Manevralarını buradan takip etmiştir.67 Atatürk manevralar esna- sında çevre yerleşim yerlerini de ziyaret etmeyi ihmal etmemiştir. Ger- mencik ve yakın çevresinin manevra idare merkezi konumunda bu- lunması nedeniyle Atatürk fırsat buldukça Çamlık istasyonundaki özel treninden ayrılıp Germencik ve Hıdırbeyli’yi gezmiş beraberindeki misafir ve komutanlarla Germencik çarşısı, Mursallı Köyünü dolaşmış- tır. Manevra alanlarını gözetlediği Çobantepe’den dönerken Abdur- rahmanlar Köyü’ne uğramıştır.68 Atatürk manevralar esnasında her iki tarafın hareketlerini yakından takip etmiştir. Atatürk Türk ordu- sunun disiplinini, enerjisini, subayların gayretlerini, büyük kuman- danlarda yüksek sevk ve idare kabiliyetini, memnuniyetle, takdirle müşahede ve tespitlerde bulunmuştur.69 Ege Manevraları sırasında
BCA., 030.10.00.00/197.349.6, Tarih, 28.09.1937, Fatih Özkurt, a.g.tez, s.264, Ercan Kostak, a.g.tez ,s. 212..
64 Şahingiray, a.g.e., 11 Ekim 1937, s. 662.
65 Ali İhsan Kurtulan, a.g.tez, s.63.
66 Ulus 11 Teşrin-i Evvel 1937.
67 Atatürk Aydın’da, s.27-28, Atatürk’ün Nöbet Defteri, s. 662, Cumhuriyet 13 Teş- rin-i Evvel 1937, Ali İhsan Kurtulan, a.g.tez, s.63.
68 Cumhuriyet’in Ellinci Yılında Aydın, 1973 İl Yıllığı, Aydın 1973, s.26-29.
69 “Atatürk Manevra Sahasında”, Yeni Asır 14 Teşrin-i Evvel 1937.
Atatürk rahatsızdır.70 Atatürk, 12 Ekim günü rahatsızlığı nedeniyle, manevra ile ilgili gelişmeleri araziye çıkmadan, Germencik İstas- yonu’nda trenden takip ederek,71 aynı gün beraberinde Başbakan İs- met İnönü, İçişleri Bakanı Şükrü Kaya, Dışişleri Bakanı Tevfik Rüştü Aras ve Adalet Bakanı Şükrü Saraçoğlu olduğu halde saat 16.30’da Ankara’ya hareket etmişlerdir.72 Germencik’te yapılacak olan resmi- geçide katılmadan, 13 Ekim 1937 Çarşamba günü Ankara’ya dönmeye karar verdi. Beraberinde İsmet İnönü olduğu halde aynı gün ma- nevra sahasından ayrılarak Aydın’dan trenle Ankara’ya hareket etmiş- tir.73 Atatürk’ün Yaveri Cevat Abbas Gürer’in anılarında manevranın ardından Ankara’ya dönüş yolunda bile Atatürk hiç dinlenmemiş, yol- culuk ettiği trende gece boyunca Türk Tarihi ve okullarda okutulan tarih kitapları konusunda sohbet edip, notlar tutturmuştur.74
1937 Ege Manevrasının Sonuçları
Ege Manevrasının sonunda 15 Ekim 1937 tarihinde Germencik ovasında görkemli bir resmigeçit yapılmıştır.75 Sabahın erken saatle- rinden itibaren Aydın, Çine, Nazilli, Söke, Muğla, Denizli, İzmir ve havalisinden muhtelif trenler otobüsler ve diğer nakil vasıtaları halkı
70 Günver Güneş, Atatürk ve Aydın…, s.72. Söke eşrafından Cemal Özbaş Ege Ma- nevraları hakkında anılarını aktarırken Çamlık İstasyonunda karşılaştığı Atatürk’ün oldukça yorgun olduğunu, kendisini arkasından gördüğünü hastalığı dolayısıyla en- sesinin epey incelmiş bulunduğunu benzinin uçuk, sararmış olduğunu ifade etmiştir.
Söylediklerini, Atatürk’ün aralıklarla Çamlık İstasyonuna gelerek Treninde dinlen- mesini kanıt olarak gösterir. Atatürk Aydın’da…, s.86. Günver Güneş, Atatürk ve Ay- dın…, s.91. Atatürk’ün 12 Ekim’de rahatsızlandığı farklı kaynaklarda da değerlendi- rilmektedir. Bkz. Özkurt, a.g.tez., s. 233; Şahingiray, a.g.e., s. 662. Atatürk’ün An- kara’ya dönüşü esnasında Alayurt istasyonunda Doktor Şakir Ahmet Bey’i kabul et- mişti. Derya Levent Miyak, a.g.tez, s. 506.
71 2’nci Ordu Tarihçesi, s. 4-4. Fatih Özkurt, a.g.tez, s. 265.
72 Şahingiray, a.g.e., 12 Ekim 1937, s. 662, Ali İhsan Kurtulan, a.g.tez, s.68.
73 Anadolu 14 Teşrin-i Evvel 1937, Yeni Asır 14 Teşrin-i Evvel 1937, Cumhuriyet 14 Teşrin-i Evvel 1937, Aydın 14 Teşrin-i Evvel 1937, Son Posta 14 Teşrin-i Evvel 1937, Akşam 14 Teşrin-i Evvel 1937, Ulus 14 Teşrin-i Evvel 1937, Turgut Gürer, Ata- türk’ün Yaveri Cevat Abbas Gürer, Cepheden Meclise Büyük Önder İle 24 Yıl, Tür- kiye İş Bankası Yayınları, 2. Baskı, İstanbul 2018, s.254, Atatürk Aydın’da,.., s. 80-86, Günver Güneş, Atatürk ve Aydın,… s. 92.
74 Söz konusu notlar için Bkz. Turgut Gürer, a.g.e, s.255-256.
75 Ali İhsan Kurtulan, a.g.tez, s.69.
Germencik ovasına taşımıştır. Dönemin kaynakları yüz binden fazla insanın bu büyük ovada toplandığını belirtmiştir.76 Mareşal Fevzi Çak- mak’la beraber generaller, Yunan, İngiliz, Sovyet, Yugoslav, Fransız ataşemiliterleri ve konsoloslar şerefine Germencik İlkokulu’nda bir öğlen yemeği verilmiştir. Yemekten sonra kısa bir dinlenmenin ardın- dan, misafirler otomobillerle resmigeçit sahasına gitmişlerdir.77 Saha- nın iki tarafını doldurmuş olan on binlerce insan Fevzi Çakmak ve ge- neraller ile yabancı davetlileri alkışlar arasında karşılamışlardır. Heyet hazırlanan tribünde yerini almıştır. Büyük resmigeçit saat 14.00’de başlamıştır. Evvela avcı ve bombardıman keşif tayyareleri alçaktan uçuş yaparak geçmişlerdir.78 Ege Manevraları sırasında ilk kez gazete- ciler uçaklara bindirilerek pilotlar tarafından Aydın semalarında do- laştırılmışlardır.79 Korgeneral Mustafa Muğlalı ile Keramettin Koca- man’ın karargâhları ile yaptıkları geçit, halk tarafından şiddetle alkış- lanmıştır. Sert adımlarla geçen toplam 15 piyade alayını, istihkâm, muhabere, topçu kıtaları takip etmiştir. Seyyar hastane, otomobilli nakliye kıtaları, motosiklet ve kamyonlara bindirilmiş kıtalarla tank- lardan mürekkep zırhlı tugayın geçidi de muhteşem olmuştur. Bil- hassa ağır motorlu topçunun def-i hava bataryalarının, bindirilmiş makineli tüfeklerle süvari alayının ve muhafız alayı süvari birliklerinin geçişleri halkın sürekli alkışlarını toplamıştır.80 Aralıksız üç saat süren resmigeçitte halk kıtaları candan selamlamaya fırsat bulmuştur. Geçit resmi çok muntazam ve parlak olmuştur. Akşam kıtalar garnizonla-
76 Kurun Gazetesi 16 Teşrin-i Evvel 1937, Tan Teşrin-i Evvel 1937, Akşam Teşrin-i Evvel 1937, Son Posta 16 Teşrin-i Evvel 1937, Cumhuriyet 16 Teşrin-i Evvel 1937, Aydın 16 Teşrin-i Evvel 1937, Anadolu 16 Teşrin-i Evvel 1937, Yeni Asır 16 Teşrin- i Evvel 1937.
77 Akşam 16 Teşrin-i Evvel 1937, Ercan Kostak, a.g.tez, s.216, Ali İhsan Kurtulan, a.g.tez, s.69.
78 Son Posta 16 Teşrin-i Evvel 1937, Anadolu 16 Teşrin-i Evvel 1937, Ulus 16 Teşrin- i Evvel 1937, Cumhuriyet 16 Teşrin-i Evvel 1937.
79 Murat Yümlü, “Yarım Asra Ulaşan Basın Emeği; Gazeteci Abidin Daver”, Türkiyat Mecmuası, C 29, S 1, İstanbul 2019, s.261.
80 Kurun Gazetesi 16 Teşrin-i Evvel 1937.
rına dönmeye başlamışlardır. Resmigeçit sonunda, Mareşal Fevzi Çak- mak ve refakatindeki generaller Ankara’ya; yabancı davetliler, askerî ataşeler, diğer generaller ve komutanlar da İzmir’e dönmüşlerdir.81
Her iki tatbikatta görev almış generallere, üzerinde Atatürk’ün imzası olan birer saatin hatıra olarak verilmesi Cumhurbaşkanlığı Ge- nel Sekreteri Hasan Rıza Soyak tarafından organize edildi.82 Manevra esnasında haber toplama vasıtalarının hava ve kara keşifleri ile elde ettikleri bilgileri zamanında kıymetlendirebilen tarafın başarılı olacağı beklenilmekteydi. Bu sebeple haber akışını kolaylaştırmak üzere ordu envanterine yeni giren muhabere vasıtalarının önemi daha da artmak- taydı.83 Planlanmış durumlar içerisinde kimyasal silahlardan ko- runma, gaz maskesi kullanılması ile hava taarruzlarına karşı uçaksavar birlikleri tarafından karşılık verilmesi, önemli bir yer tutmaktaydı.84 Bu manevrada ilk defa denenmiş çalışmalardan biri de demiryolu nakliyatı ile ilgili faaliyetlerdi. Bu kapsamda tren istasyonlarında bir- liklerin kendi rampalarını kullanarak malzeme indirme ve bindirme çalışmaları yapılmıştı. Bununla birlikte demiryolu ulaşımını engelleme çalışmalarına yönelik olarak planlanan demiryolu tahripleri hazırla- nan senaryolar içerisinde başarıyla uygulanmıştı.85 Manevraya katılan
81 Tan 16 Teşrin-i Evvel 1937.
82 Trakya Manevrası’nda olduğu gibi, Ege manevrasında verilmek üzere içinde Ata- türk’ün imzası olan 10 adet kronometreli saat tasarlanmıştı. Bu saatlerden bir tanesi Orgeneral İzzettin Çalışlar’a verilecekti. Bkz. BCA, Dosya: 232485, Fon Kodu:
30.10.0.0, Yer No: 197.349.6. Tarih: 28.9.1937
83 Orgeneral Fahrettin Altay manevrada bu kapsamda verdiği bilgide bir zamanlar haber alma ve haber verme vasıtalarının eksik olduğunu, ulaşılan seviyede ise artık kumandanın oturduğu yerden bile muharebe sahasını kafasında canlandırabilecek duruma gelindiğini belirtti. Bu kapsamda verdiği örnekte Trakya manevralarında ar- tık seyyar telsiz kullanılmaya başlandığını, artık zırhlı araçlarda da seyyar telsiz bulun- ması nedeniyle bu imkanların muharebenin neticesini fazlasıyla etkileyeceğini değer- lendirmekteydi. Bkz. “Fahrettin Altay Diyor ki: Biz Manevrayı Gösteriş İçin Yapmı- yoruz”, Tan 12 Teşrin-i Evvel 1937, s. 10, Derya Levent Miyak, a.g.tez, s. 506.
84 Cumhuriyet 11 Teşrin-i Evvel 1937, Tan 11 Teşrin-i Evvel 1937, Cumhuriyet,13 Teşrîn-i Evvel 1937, Tan 13 Teşrin-i Evvel 1937, Cumhuriyet 14 Teşrin-i Evvel 1937, Tan 14 Teşrin-i Evvel 1937, Derya Levent Miyak, a.g.tez, s. 506.
85 Özkurt, a.g.tez., s. 236; “Mavi Taraf Kuvvetlerinin Kırmızıya Karşı Giriştiği Taar- ruzlar Devam Ediyor”, Tan 11 Teşrin-i Evvel 1937, s. 8. Sarayköy demiryolu köprü-
birlikler, 28 saat devam eden bir yürüyüşün ardından Germencik böl- gesine geldikten sonra 15 Ekim 1937 tarihinde burada icra edilen ge- çit resmi ile manevrayı tamamladılar.86 Geçit resmi hakkında bilgi ve- ren Abidin Daver, töreni izlemekte olan yüz bin civarındaki halkın, gurur duyduğu ordusunu alkışlayarak sevinç ve heyecanlarını büyük bir coşku ile gösterdiklerini kaydederken, manevrada bulunan ve ge- çit resmini izleyen askeri ataşelerin de hayranlık içerisinde olduklarını vurguluyordu. Abidin Bey de kendi coşkusunu “…Varol yenilmez ordu!” sözleriyle ifade ediyordu.87 Cevat Abbas Gürer ise manevranın hakiki bir muharebe sahası olduğunu belirttikten sonra Aydın halkı- nın işini gücünü bırakarak günlerce manevraları takip ettiğini hatta bir kısmının gerçeği aratmayan muharebenin etkisinde kalarak kır- mızı kuvvetlere gönüllü kaydolmaya çalıştığını yazmıştır.88
Büyük başarıyla tamamlanan 2’nci Ordu Ege Manevraları’nın bi- timini müteakip Genelkurmay Başkanlığı’nın 13 Ekim 1937 tarih ve 4 sayılı 2’nci Ordu Müfettişliği’ne gönderdiği yazısında Genelkurmay Başkanı Mareşal Fevzi Çakmak, kendisinin ve Cumhurbaşkanı Mus- tafa Kemal Atatürk’ün manevra ile ilgili görüşlerini ifade etmiştir.89
sünün uçak bombardımanı ile tahribi, manevradaki demiryolu tahribine örnek göste- rilebilir. Bkz. “Manevraların Üçüncü Günü”, Cumhuriyet 12 Teşrin-i Evvel 1937, s.
1. Derya Levent Miyak, a.g.tez, s. 507.
86 Cumhuriyet 15 Teşrin-i Evvel 1937, Tan 15 Teşrin-i Evvel 1937, Cumhuriyet 16 Teşrin-i Evvel 1937, Tan 16 Teşrin-i Evvel 1937, Trakya ve Ege manevralarında MMV’nin tahsisatından başka Başvekâlet tahsisatının da kullanıldığı anlaşılmaktadır.
BCA, Dosya: 4047, Fon Kodu: 30.10.0.0, Yer No: 48.308.5. Tarih: 12.1.1938, Benzer şekilde MMV, İcra Vekilleri Heyeti’nin Trakya Manevrası’na gidiş ve dönüşleri için tahsis edilen yataklı ve yemekli vagon servisindeki 962 lira 17,5 kuruş tutan masraf için manevra faslında tahsisat kalmadığından dolayı bu paranın Başvekalet’çe karşı- lanmasını talep etmekteydi Bkz. BCA, Dosya: 11228, Fon Kodu: 30.10.0.0, Yer No:
13.76.10, Tarih: 17.12.1937, .Başvekalet’çe ilgili masraf ödendikten sonra, MMV’ye ayrıca bilgi verildi. Ayrıca Bkz. BCA, Dosya: 11228, Fon Kodu: 30.10.0.0, Yer No:
13.76.10, Tarih: 17.12.1937, Derya Levent Miyak, a.g.tez, s. 507.
87 Abidin Daver, “Varol Yenilmez Ordu!”, Cumhuriyet 17 Teşrin-i Evvel 1937, s. 1, 6. Derya Levent Miyak, a.g.tez, s. 507, Ercan Kostak, a.g.tez, s.223.
88 Cevat Abbas Gürer, “Atatürk Ege Manevralarında”, Yeni Sabah 9 Şubat 1942, Tur- gut Gürer, a.g.e, s.253.
89 Ercan Kostak, a.g.tez, s.220.
Atatürk’ün Ege Manevraları’nı başlangıcından itibaren bütün teferru- atıyla mahallinde takip ettiğini, Türk Ordusu’nun en modern silahları pekiyi kullanmasını, komutanlarla subayların sevk ve idaredeki kabi- liyet ve maharetlerini fevkalâde takdir ettiğini belirtmiştir. Berabe- rinde bulunan hükûmet erkânının da bu takdire iştirak ettiğini bildir- miştir. Atatürk’ün takdirinin yanında selamlarının da orduya iletilme- sini emrettiğini ifade etmiştir. Ayrıca Fevzi Çakmak, Türk Ordusu’na gösterilen bu yüksek iltifatların kendisinin de göğsünü iftiharla ka- barttığını belirtmiş, gösterilen bu gayret ve muvaffakiyete teşekkür et- miştir. Bu hususun bütün komutan, subay ve erlere tebliğ edilmesini isteyerek sözlerine son vermiştir.90 Manevralarla ilgili olarak yine Ata- türk Ankara’ya ulaştıktan sonra, 18 Ekim 1937 günü, 2’nci Ordu Ko- mutanı ve Ege Manevrası Harekât Müdürü Orgeneral İzzettin Çalış- lar’a hitaben bir telgraf çektirmiştir. Telgrafında Atatürk; Mareşal Fevzi Çakmak’ın kendisine; manevranın son günündeki enteresan saf- haları ve bu münasebetle kendisinin anılarak gösterilen hassasiyeti an- lattığını, bunun kendisini memnun ettiğini ifade etmiştir. Ege Manev- ralarına kıymetli bilgi, gayret ve mesaisini harcayan Orgeneral İzzettin Çalışlar’a, parlak muvaffakiyetinden dolayı bir defa daha takdirleriyle beraber teşekkür etmiştir. Atatürk’ün bu takdir mesajına, Orgeneral İzzettin Çalışlar tarafından aşağıdaki cevap sunulmuştur:91 “Çok büyük takdirlerine mazhariyetinden dolayı bahtiyarım. Yüksek lütuflarına teşekkürle- rimi ve sarsılmaz sevgi ve bağlılığımı derin saygılarımla sunarak ellerinizden öperim.”
SONUÇ
1937 yılında Ege ve Trakya’da yapılan manevralarla birlikte ordu- nun eğitim seviyesi ve gücü, manevra sonrasında yapılan ve tüm hal- kın da davet edildiği resmigeçitlerle tüm dünyaya duyurulmak isten- miştir. Aynı zamanda dönemsel olarak yaklaşmakta olan II. Dünya Sa- vaşı öncesinde olası düşman tehditlerine yönelik güç gösterisi olarak
90 2’nci Ordu Tarihçesi, s. 4-8. Fatih Özkurt, a.g.tez, s.268, Ercan Kostak, a.g.tez, s.220.
91 Fatih Özkurt, a.g.tez., s. 271. Ercan Kostak, a.g.tez, s.222.
gerçekleştirilen ve içte ve dışta büyük ses getiren bu manevralar Türk Ordusu’nun kendi bölgesinde barışı ve istikrarı korumak adına hazır olduğunun bir göstergesi ve ispatı olmuştur. Özellikle davet edilen Balkan Paktı ve Sadabad Paktı ülkelerinin en üst düzey askerî yetkili- leri manevraları yakından takip etmişlerdir. Yaptıkları değerlendir- melerle Türk Ordusu’nun gücünü ve kudretini dile getirmişlerdir.
Mustafa Kemal Paşa manevraya hasta olduğu halde katılmakla, bir yandan ordusunun harbe hazırlık durumunu gözden geçirirken bir yandan da halk, yabancı askerî erkân ile yerli ve yabancı basın tarafın- dan da takip edilen bu eğitimleri iç ve dış siyasette mükemmel bir şe- kilde kullanmıştır. Hatay sorunu gibi meselelerin çözümünde icra edi- len tatbikatların doğrudan veya dolaylı olarak katkısı olmuştur. Aynı zamanda bu manevralar, yaklaşmakta olduğu başta Atatürk olmak üzere, tüm Avrupalı devletlerce de dile getirilen yeni bir dünya sava- şına Türk Ordusu’nun hazır olduğunu göstermiştir. Manevra alanına 100 binlerce kişinin gelerek orduya sevgi gösterisinde bulunması Türk Ordusunun moral değerlerini de yükseltmiştir. Ege manevraları Ata- türk’ün katıldığı son askeri manevra olmuştur. Manevra alanına geç- meden önce açılışını yaptığı Nazilli Sümerbank Basma Fabrikası böl- geye yaşam kaynağı sunan Cumhuriyetin sanayileşme sahasında yap- tığı en büyük atılımlardan biri olarak tarihe geçmiştir. Atatürk manev- ralar sırasında sadece ordunun hareketlerini izlememiş, manevra sa- hasında yer alan halkla buluşarak devlet millet kaynaşmasının en gü- zel örneğini sergilemiştir.
KAYNAKÇA Arşivler
ATASE Arşivi, Atatürk Koleksiyonu, K.: 40, G.: 48, Belge No.:1, 7.10.1937.
BCA, Tarih: 4.10.1937, Dosya: 5117, Fon Kodu: 30.10.0.0, Yer No:
5.26.2.
BCA, Tarih: 4.10.1937, Dosya: 5117, Fon Kodu: 30.10.0.0, Yer No:
5.26.2, Ek:1-3.
BCA, 030.10.00.00/197.349.6, Tarih, 28.09.1937.
BCA, Dosya: 232485, Fon Kodu: 30.10.0.0, Yer No: 197.349.6. Tarih:
28.9.1937.
BCA, Dosya: 4047, Fon Kodu: 30.10.0.0, Yer No: 48.308.5 Tarih:
12.1.1938.
BCA, Dosya: 11228, Fon Kodu: 30.10.0.0, Yer No: 13.76.10, Ek: 3 Tarih: 17.12.1937.
BCA, Dosya: 11228, Fon Kodu: 30.10.0.0, Yer No: 13.76.10, Ek: 1-2.
Tarih: 17.12.1937.
T.C. Cumhurbaşkanlığı Arşivi, Kutu No:1/174(46-4), Fihrist No:6/18, Belge No:6
T.C. Cumhurbaşkanlığı Arşivi, Kutu No:1/174(46-4), Fihrist No:6/18, Belge No:6-1
T.C. Cumhurbaşkanlığı Arşivi, Kutu No:1/174(46-4), Fihrist No:6/18, Belge No:6-7.
T.C. Cumhurbaşkanlığı Arşivi, Kutu No:1/174(46-4), Fihrist No:6/18, Belge No:6-10.
T.C. Cumhurbaşkanlığı Arşivi, Kutu No:1/174(46-4), Fihrist No:6/18, Belge No:6-11.
Gazete ve Dergiler Akşam
Anadolu Aydın Cumhuriyet Kurun Gazetesi Son Posta Gazetesi Sümerbank Dergisi Tan Gazetesi Tarih ve Toplum Türkiyat Mecmuası
