Tümör Markerları
Kanser Nedir?
Organizmada hücrelerin kontrolsüz bir şekilde çoğalması, büyümesi, çevredeki ve uzaktaki dokulara yayılması
(metastaz) sonucunda ilgili dokuların ya da tüm vücudun fonsksiyon bozukluğuna yol açan bir hastalıktır.
Kanser ve komplikasyonlarından ölüm Amerikada ve birçok batı ülkesinde
kardiyovasküler hastalıklardan sonra 2.
sırada yer almaktadır.
Kanser Nedir?
Normal hücrelerin gelişimi, büyümeyi arttıran
‘protoonkogenler’ tarafından
düzenlenirken, hücrelerin gereksiz çoğalmaları ise büyümeyi kısıtlayıcı
‘tümör baskılayıcı genler’
tarafından dengede tutulur.
Kanser Nedir?
Kanser oluşumu,
Onkogen ekspresyonunun aktivasyonu,
Tümör baskılayıcı genlerin ise
inaktivasyonu ya da kaybı
sonucunda olur.
Kanser Nedir?
Tümörün indüksiyon evresinde
saptanabilmesi, klinik bulguların henüz belirti vermemesi nedeni ile mümkün olamamaktadır.
İkinci faz olan in situ fazda kanseri
yakalayabilmek erken tanı için en iyi şans olarak görülmektedir.
Kanser Nedir?
Kanserin erken teşhisi, tedavi sonucundan başarı elde edilmesinde en büyük ve en önemli etkendir.
Tümör dokusunun cerrahi yöntemlerele
tamamen çıkarabilecek kadar küçük iken tanı konulmuş olması, tedavide en ideal olandır.
Ancak pek çok kanser belirti verdiğinde; ya cerrahi yöntemlerle alınamayacak kadar
büyük , ya da kanser hücreleri diğer dokulara yayılmıştır.
TÜMÖR MARKERI NEDİR?
Tümör markerları kanser veya kanser olmayan durumlarda vücutta kanser
hücreleri veya normal hücreler tarafından üretilen maddelerdir. Çoğu tümr markerları kanser hücreleri tarafından üretilebildiği gibi normal hücreler tarafından da üretilebilir
fakat kanser durumunda daha fazla üretilirler.
Bu maddeler kanda, idrarda, gaitada, tümör dokusunda veya başka dokularda veya vucüt sıvılarında bulunabilir.
TÜMÖR MARKERI NEDİR?
Çoğu tümör markerı protein yapıdadır. Fakat son yıllarda gen ekspresyon modelleri ve DNA daki değişiklikler de tümör markerı olarak
kullanılmaya başlanmıştır. Bu son bulunan markerlar özel tümör dokularını belirlemede kullanılmaktadırlar.
Şimdiye kadar 20den fazla marker keşfedilip klinik olarak uygulamaya geçirilmiştir.
Bunlardan bazıları sadece tek bir tip kanserle ilişkilendirilirken bazıları da 2 veya daha çok kanser tipinde görülebilir.
TÜMÖR MARKERI NEDİR?
Tümör markerlarının kullanımında bazı kısıtlayıcı durumlar söz
konusudur. Bazen kanser olmayan
koşullar da belli tümör belirteçlerinde artışa sebebiyet verebilir. Bunun
yanısıra kanserli hastalarda o
kansere ait markerlarda artış
gözlenmeyebilir.
KANSER TEDAVİSİNDE
MARKERLAR NASIL KULLANILIR?
Tümör markerları bazı kanser tiplerinin,
Saptanması, Teşhisi ve
Kontrolünde kullanılır.
Yüksek düzeydeki tümör belirteçleri kanser varlığına işaret edebilirken teşhis için tek başına bu yeterli
değildir. Diğer testlerle beraber
yapılması gerekmektedir. (biyopsi
vs.)
KANSER TEDAVİSİNDE
MARKERLAR NASIL KULLANILIR?
Tümör marker düzeyleri tedavi öncesi ölçülüp
doktorların doğru tedaviyi planlamalarına yardımcı olur. Bazı kanser tiplerinde marker düzeyi hastalığın evresini belirlemede veya prognozda kullanılır.
Tümör belirteçlerine ayrıca kanser tedavisi sırasında da periyodik olarak bakılır. Markerların düzeyinde bir
azalış veya normale dönüş kanserin tedaviye yanıt verdiğini gösterebilirken, bir değişiklik görülmemesi veya artış da tedaviye yanıt alınamadığı şeklinde yorumlanabilir.
Markerlar ayrıca tedavi bittikten sonra ölçülüp hastalıkta nüks olup olmadığını teşhis etmede de kullanılabilirler.
Tümör Belirteçlerinin Yapılarına Göre Sınıflandırılması
Karbohidrat yapılı belirteçler
Plasental proteinler
Enzim tümör belirteçler
Hormon tümör belirteçleri
Protein yapılı belirteçler
Onkofetal antijenler
Monoklonal immünoglobulinler
Reseptörler
Onkogenler
Süpresör genler
KARBOHİDRAT
BELİRTEÇLER(CA)
Bu belirteçler, tümör hücresi
yüzeyindeki antijenler veya tümör hücresi tarafından salınırlar.
Karbohidrat belirteçler, enzim ve
hormonlar gibi doğal olarak salınan belirteçlere nazaran daha
özgüldürler.
Müsin türü karbohidrat belirteçler:
İsim: Kanser tipi:
CA 15-3---Meme,Over
CA 125---Over, endometrium, fallop tüp
CA 549---Meme, Over
CA 27.29---Meme
MCA(mucine like carcinoma-associated antigen)---Meme
DU-PAN-2---pankreas, akciğer, over,gastrointestinal sistem
Kan grubu antijen türü karbonhidrat belirteçler
İsim: Kanser tipi:
CA 19-9 --- Pankreas, gastrointestinal sistem, karaciğer
CA 19-5 --- Gastrointestinal sistem, pankreas, over
CA 50 --- Pankreas, gastointestinal sistem,kolon
CA 72-4 --- Over, meme, gastrointestinal sistem, kolon
CA 242 --- Gastrointestinal sistem, pankreas
PLASENTAL PROTEİNLER
İsim: Kanser tipi:
İnsan plasental laktojen(HPL) --- Trofoblastik, gonad, akciğer, meme
İnsan koriyonik gonadotropin(hCG)--Over, trofoblastik, testiküler
Plasental alkalen fosfataz --- Over, akciğer, trofo-
blastik, GİS, hodgkin
ENZİM TÜMÖR BELİRTEÇLER
Enzimlerin kullanımı, onkofetal antijenlerin bulunmasından öncedir.
PSA haricinde hiç biri, kanser tipini ya da organ
tutulumunu tanımlayacak kadar duyarlı ve özgül değildir.
Diğer hücre hasarları sonucunda da kana salınabilirler.
Genel olarak, enzimler dolaşıma salındıklarında tümör metastazı oluşmuştur.
Enzim aktivitelerindeki artışlar, malignite konusunda uyarıcı olarak değerlendirilmektedir.
ENZİM TÜMÖR BELİRTEÇLER
Enzim ismi Kanser tipi
Prostatik asit fosfataz(PAP)--- Prostat
Amilaz --- Pankreas
Kreatin kinaz BB izoenzimi(CK-BB)-- Prostat, akciğer, meme, kolon, over
Alkalen fosfataz --- Kemik, karaciğer, lösemi, sarkom
Laktat dehidrogenaz --- Karaciğer, lenfoma, lösemi
Nöron spesifik enolaz (NSE)--- Küçük hücreli
akciğer, nöroblastom, melanom,
nöroendokrin tümörler
HORMON TÜMÖR BELİRTEÇLER
Kanserde hormon üretimi iki şekilde artar:
Hormonu üreten dokuda üretim artışı
Hormonu üretmeyen (endokrin olmayan) bir dokuda üretim artışı (Ektopik sendrom).
Belirli bir kanser türü için tanısal özellik taşımazlar.
Hormon ismi Kanser tipi
hCG --- Trofoblastik ,testiküler,over
Epinefrin,norepinefrin---- Feokromositoma ve ilişkili kanserler
Gastrin --- Glukagonoma
Kalsitonin --- Medüller tiroid karsinomu
Ektopik hormonlar:
ACTH --- Küçük hücreli akciğer
ADH --- Küçük hücreli akciğer,adrenal korteks, pankreas, duodenal
İnsan plasental laktojen---- Trofoblastik, gonad, akciğer,
meme
Vazoaktif intestinal peptid (VİP)---- Pankreas, bronkojenik,
nöroblastom
ONKOFETAL ANTİJENLER
Fetal yaşam sırasında üretildiklerinden fetusun serumunda yüksek konsatrasyonda bulunurlar.
Doğumdan sonra düzeyleri düşer. Kanserli hastalarda tekrardan belirirler (Malign transformasyon sonucunda bazı genlerin yeniden aktivasyonu).
İsim: Kanser tipi:
Karsinoembriyojenik antijen(CEA)…Kolorektal,
GİS,akciğer,pankreas, meme
Alfa-fetoprotein(AFP) ……… Hepatosellüler, germ hücre
Prostat spesifik antijen(PSA)… Prostat
Doku polipeptid antijeni(TPA)..Çeşitli (meme, kolorektal,mesane, over)
Beta-onkofetal antijen………… Kolon
Tenessee antijen …………. Kolon, GİS, mesane
MONOKLONAL
İMMUNGLOBULİNLER
Monoklonal paraproteinler (MC:miyeloma komponentleri) serum elektroforezinde globin bölgesinde keskin bantlar olarak görülürler.
Multipl miyelomlu olguların 95 %’ inde bu bantlar görülür.
RESEPTÖR BELİRTEÇLER
Östrojen ve Progesteron reseptörleri
Meme kanseri değerlendirilmesinde hormonal tedavi ve prognoz belirteci olarak kullanılmaktadır.
Pozitif reseptörlü olan hastalara hormon tedavisi uygulanmaktadır. Negatif reseptöre sahip hastalara kemoterapi ve diğer tedavi yöntemleri öngörülür.
GENETİK BELİRTEÇLER
Bir hücrenin kansere dönüşürken farklılaşması esnasındaki genetik değişikliklerinin
incelenmesi, kanser riskinin değerlendirilmesi ve taramada önemli yer almaktadır.
Kanser gelişiminde 2 sınıf gen etkindir:
1.Onkogenler (hücre aktivasyon genleri)
2.Baskılayıcı genler (hasarlı DNA’ların tanınması ve tamiri ile ilgili genler).
İnsan Tümörlerinde Bulunan Bazı Onkogenler
Onkogen Fonksiyon Ürün Kanser tipi
N-ras mutasyonu Sinyal iletisi GDP/GTP bağlayıcı Nöroendokrin, protein AML
K-ras mutasyonu Sinyal iletisi GDP/GTP bağlayıcı Lösemi,lenfoma protein
c-erb B-2 Büyüme faktör resep. Tirozin kinaz Meme,over,GİS
Onkogen Fonksiyon Ürün Kanser Tipi
c-myc translokasyonu Transkripsiyon DNA ile bağlanma Burkitt lenfoması, düzenlenmesi B ve T hücreli lenfoma, küçük hücreli akciğer karsinomu N-myc amplifikasyonu Transkripsiyon DNA ile bağlanma Nöroendokrin düzenlenmesi
c-abl/bcr translokasyonu Sinyal iletisi Tirozin kinaz Kronik miyeloid (Philadelphia kromozomu) lösemi
ÖNEMLİ BAZI TÜMÖR BELİRTEÇLERİNİN SPESİFİK KULLANIMLARI
CA 125
Kanser tipi: Ovaryum kanseri Analiz edildiği doku türü: Kan
Kullanım şekli: Diagnozda yardımcı, tedavinin yanıtını incelemede ve nüksün belirlenmesinde
CA 19-9
Kanser Tipi: Pankreas kanseri, safra kesesi kanseri , safra kanalı kanseri ve gastrik kanser Analiz edildiği doku türü: Kan
Kullanım şekli: Tedavinin işe yarayıp yaramadığını belirlemede
CA 15-3
Kanser tipi: Meme kanseri Analiz edildiği doku türü: Kan
Kullanım şekli: tedavinin işe yarayıp yaramadığına bakılmasında ve nüksün belirlenmesinde
Doku polipetid spesifik antijeni (Sitokeratin)TPS
Kanser tipi: Akciğer kanseri Analiz edildiği doku türü: Kan
Kullanım şekli: Nüksün belirlenmesinde
Laktat Dehidrogenaz LDH
Kanser tipi: germ hücre tümörü Analiz edildiği doku türü: Kan
Kullanım şekli: Evrelendirme, prognoz ve tedaviye yanıtın incelenmesinde
Tiroglobulin
Kanser tipi: Tiroid kanseri
Analiz edildiği doku türü: Tümör
Kullanım şekli: Tedaviye yanıtın gözleminde ve nüksün belirlenmesinde
Kalsitonin
Kanser Tipi: iliksi tiroid kanseri Analiz edildiği doku türü: Kan
Kullanım şekli: Diagnoza yardımcı, tedavinin yanıt verip vermediğini incelemede ve nüksün belirlenmesinde
β-2 mikroglobulin
Kanser Tipi: Mutipl miyelom, kronik lenfositik lösemi ve bazı lenfomalar Analiz edildiği doku türü: Kan, idrar veya serebrospinal sıvı
Kullanım şekli: prognozun belirlenmesinde ve tedaviye yanıtın takibinde
Karsinoembriyonik antijen (CEA)
Kanser tipi: kolorektal kanser ve meme kanseri Analiz edildiği doku türü: Kan
Kullanım şekli: Kolorektal kanserde kanserin yayılımını incelemede ve meme kanserinde nüks ve tedaviye yanıtı değerlendirmede
Tedavide hedef olarak kullanılan ilaçlar;
Poxvirus-bazlı aşılar CEA üreten tümörlere karşı tekrarlanabilir Thücre cevabı oluşturmada etkili kabul edilmiştir.
Alfa-fetoprotein AFP
Kanser Tipi: Karaciğer kanseri ve germ hücresi tümörü Analiz edildiği doku türü:Kan
Kullanıldığı yerler: Karaciğer kanseri diagnozunda ve tedaviye yanıtın takibinde; germ hücresi tümöründe faz, prognoz ve tedaviye yanıtı incelemek için kullanılır.
Beta-Human Chorionic Gonadotropin (Beta-hCG)
Kanser Tipi: Koriyokarsinom ve testis kanseri Analiz edildiği doku türü: İdrar veya kan
Kullanım şekli: Evrelendirme, prognoz ve tedaviye yanıtı incelemede
Prostat spesifik antijen (PSA)
Kanser tipi: Prostat Kanseri Analiz edildiği doku türü: Kan
Kullanım şekli: Diagnozda, tedaviye yanıtın incelenmesinde ve nükse bakılmasında Tedavide hedef olarak kullanılan ilaçlar;
Cabozantinib (Cometriq™ , XL184 olarak da bilinir)
ALK gen modifikasyonu
Kanser Tipi: Küçük hücreli olmayan akciğer kanseri ve anaplastik büyük hücreli lenfoma Analiz edildiği doku türü: Tümör
Kullanım şekli: Tedaviyi belirlemede ve prognozda Tedavide hedef olarak kullanılan ilaçlar;
Küçük hücreli olmayan akciğer kanserlerinin %5inde ALK geninin değişikliğe uğradığı görülmektedir. Bu değişiklik genelde sigara içmeyen (veya çok az içen) kişilerde görülür. ALK gen değişikliği hücre büyümesine ve yayılmasına sebep olan anormal ALK proteini sentezine yol açar.
ALK yı hedefleyen ilaçlar;
Crizotinib (Xalkori®) Ceritinib (Zykadia™)
Bu ilaçlar anormal ALK proteinini bloke ederek tümörlerde küçülmeyi amaçlar. Bu ilaçlar aynı zamanda kemoterapi işe yaramadığında veya kemoterapi yerine kullanılır.
HER2/neu
Kanser tipi: meme kanseri, gastrik kanser ve özofagial kanser Analiz edildiği doku türü: Tümör
Kullanım şekli: Trastuzumab ile tedaviye uygun olup olmadığını incelemede Tedavide hedef olarak kullanılan ilaçlar;
Meme kanserli hastaların 5te birinin kanser hücrelerinde büyümeyi uyaran bir protein olan HER2/neu çok sayıda bulunur. Bu tür meme kanserli hastalarda tümör tedavi görmediği durumlarda daha hızlı büyür ve çok hızlı yayılım gösterir.
Trastuzumab (Herceptin®) Pertuzumab (Perjeta®)
Ado-trastuzumab emtansine (Kadcyla™) Lapatinib (Tykerb)
Trastuzumab ve pertuzumab monoklonal antikorlardır.
EGFR mutasyon analizi
Kanser tipi: Küçük hücre dışı akciğer kanseri Analiz edildiği doku türü: Tümör
Kullanım şekli: Tedavinin belirlenmesinde ve prognozda Tedavide hedef olarak kullanılan ilaçlar;
EGFR hücre yüzeyinde bulunan bir proteindir. Normalde hücrelerin büyüme ve gelişmesine katkıda bulunurlar. Bazı NSCLC li hücrelerin fazla miktarda EGFR içerdikleri görülmüştür. Bu da kanser hücrelerinin daha hızlı büyümelerine yol açar.
Erlotinib (Tarceva®) Afatinib (Gilotrif®)
Bu ilaçlar EGFR sinyal yolağını bloke ederler. İlerlemiş NSCLC hastalarında kemoterapisiz ilk tedavi olarak kullanırlar. Bu mutasyon kadınlarda ve sigara içmeyenlerde daha sık görülür.
BCR-ABL Füzyon geni
Kanser Tipi: Kronik Myeloid lösemi
Analiz edildiği doku türü: Kan ve/veya kemik iliği
Kullanım şekli: diagnozu kesinleştirmede ve hastalığın durumunu incelemede Tedavide hedef olarak kullanılan ilaçlar;
KML hücreleri BCR-ABL denilen ve normal hücrelerde bulunmayan bir onkogen içerir. Bu gen BCR-ABL adı verilen bir protein üreterek KML hücrelerinin kontrolsüz büyüme ve çoğalmasına yol açar. BCR- ABL bir tirozin kinaz proteindir. Tirozin kinaz inhibitörü olan ilaçlar KML nin standart tedavisinde kullanılırlar. Bu ilaçlar normal hücreleri pek etkilemez ve yan etkileri KML tedavisinde kullanılan diğer ilaçlar kadar ciddi değildir.
İmatinib (Gleevec) Dasatinib (Sprycel) Nilotinib (Tasigna ) Bosutinib (Bosulif®) Ponatinib (Iclusig®)
BAZI TÜMÖRLERDE ÖNERİLEN SPESİFİK BELİRTEÇLER
Tanı: Prognoz:
Tedavi:
Prostat kanseri PSA PSA PSA
Testiküler tümörler AFP,hCG,LDH AFP,hCG ,LDH AFP,hCG,LD
Meme tümörleri - ER,PR,HER-2 CA153,CEA
Kolorektal tümörler - CEA CEA
Mide kanseri - - -
Mesane kanseri - - -
Karaciğer kanseri AFP AFP AFP
Over kanseri CA 125 CA 125 CA 125
Pankreas kanseri CA 19-9 CA 19-9 CA 19-9
Tiroid kanseri - - Tiroglobulin
