Uluslararası
BOLU HALK KÜLTÜRÜ ve
KÖROGLU SEMPOZYUMU
BİLDİRİLERİ
Yayma Hazırlayan:
Doç. Dr. Erol Öztürk
Editörler Doç. Dr. Erol Öztürk Doç. Dr. Halit Karatay Yrd. Doç. Dr. Zeki Gürel
Doç. Dr. Ali Yaman
Al<
AG
iV. ULUSLARARASI BOLU HALK KÜLTÜRÜ VE
KÖROGLU SEMPOZVUMU BİLDİRİLERİ
Yayına Hazırlayan:
Doç. Dr. Erol Öztürk Editörler:
Doç. Dr. Erol Öztürk Doç. Dr. Halit Karatay Yrd. Doç. Dr. Zeki Gürel Doç. Dr. Ali Yaman
ISBN: 978-605-342-190-0 Sertifika no.: 11382
AkçağYayınları: 1,277 Türk Halk Edebiyatı: 66 1. Basım: Ankara 2015 Mizanpaj: Emel YALÇIN
©Bu kitabın bütün hakları Akçağ AŞ.ne aittir.
Baskı
Poyraz Ofset
Tel: (312) 38419 42
Cilt
Balkan Cilt Sanayi ~ · Tel: (312) 267 09 52
Akçağ Basım Yayım Pazarlama A.Ş.
Tuna cad. No. 8/1 Kızılay-Ankara
Tel: (312) 432 17 98 - 433 86 51 Faks: (312) 432 28 52 akcag@akcag.com.tr
www.akcag.com.tr
Bu kitap Bolu Bağışçılar Vakfı tarafından bastırılmıştır.
Özet:
HAYRETTİN TOKADİ TÜRBESİ Yrd. Doç. Dr. Hüseyin İ. Yeğin*
Bu çalışmada, bireylerin türbe ziyaretlerinin psiko-sosyal-ne- denler ile ziyaret yerleri hakkındaki algısal ve duygusal değer
lendirmeye ilişkin tutum ve davranışları ele alınmıştır. Buna
bağlı olarak, Ziyaret yerlerinin inanma psikolojisi üzerinde etki- lerinin olup olmadığı araştırılmıştır.
Bu bağlamda, ziyaret fenomeninin kavramsal çerçevesi ortaya konduktan sonra, Bolu'da bulunan Hayrettin Tokadi Türbesini ziyaret edenler üzerinde bir anket çalışması yapılmıştır. Ardın
dan elde edilen verilerin frekansları verilmiştir.
Bu çalışmaya göre, kutsal mekan ile insan arasında genel an- lamda bir psiko-sosyal bir ilişki olduğu, türbe ziyaretlerinin in-
sanın dini inanç ve davranışları üzerinde etkilerinin olduğu ve Hayrettin Tokadi Tğrbesinin Bolu şehrinin kültürel yapılanma
sında önemli bir dinsel fenomen olduğu söylenebilir.
Anahtar Kelimeler: Türbe ziyareti, Hayrettin Tokadi, Bolu, zi- yaret fenomeni, din psikolojisi.
• AİBÜ. İlahiyat Fakültesi Din Psikolojisi ABD. Öğretim Üyesi, huseyinyegin@ibu.edu.tr
24 iV. ULUSLARARASI BOLU HALK KÜLTÜRÜ ve
Abstract:
İn this study, individuals who visit the shrine they head psycho- social reasons for evaluating the perceptual and emotional atti- tudes and behaviors are discussed.
In this context, after talking about the theoretical framework of the visit phenomenon, a survey was conducted on those who visit shrine in Bolu. Then the data obtained are given frequen- cies.
According to this study, a general sense of shrine visit ofa psy- cho-social and human relationship. In addition, shrine visit have an impact on man's religious beliefs and behaviors. However, said that, The shrine of Hayrettin Tokadi can be an important religious phenomenon in cultural construction of Bolu city.
KeyWords:
Shrine visit, Hayrettin Tokadi, Bolu, visit phenomenon The psy-'-
chology of religion.
GİRİŞ
İnsanın sosyo-kültürel kimliğinin oluşmasında, hem örf, adet ve gelenek- lerin hem de din! ve ahlak! değerlerin önemli rolü vardır. Çünkü dini ve ahlaki değer yargıları, toplumun kültürüne, 'yaşama biçimlerine ve gelenek- lerine sinmiştir.
Günümüzde kutsal mekan ve buralara yapılan ziyaretler konusu hem bi- reyde hem de toph.iinda yankı bulmuştur. Bu durum din ile modernite, sos- yal oluşumlar ve mekansal değişimler arasındaki ilişkiyi de gündeme ge-
tirmiştir. Buna paralel olarak kutsal zaman ve mekanların insanların dünya
görüşünü etkileyen ve kültürlerin ye~iden yapılanmasında önemli bir rolü olan dinsel fenomen olduğu da söylenebilir. 1
İnsanlar kutsal saydıkları açık veya kapalı mekanları ziyaret edip, dua ederler. Bu yerler Allah'a adanmış mabetler olabileceği gibi peygamber ve din büyükleri gibi kutsal kişilerin yaşamış oldukları alanlar ve bölgeler ola- bilir. 2
Birçok inanç ve din sistemlerinde ortak bazı özellikler içeren türbe, yatır ve mezar ziyaretleri yaygın bir dini fenomen haline gelmiştir. Bu bağlamda
1 Kiong Tong Chee - Lily, Kong, Religion And Modernity: Ritual Transformations And The Reconstruction Of Space And Time, Social and Cultural Geography, October 1999, s. 19-22.
2 Ekrem Sarıkçıoğlu, Din Fenomenolojisi, S.D.Ü Yayınları, Isparta, 2002. s.131.
"Bazı insanlar, bir kısım ihtiyaçlarını özellikle türbelerde yatan kişilerden
ya doğrudan doğruya ya da onlar aracılığı ile Allah'tan istemeye başlamış
lardır. Çünkü türbelerde Allah'ın emirlerini yerine getiren, Allah'ın sevdiği kişilerin yattığına inanılmakta ve buralar adeta kutsal mekanlar olarak dü-
şünülmektedir." 3 Aynı şekilde eskiden beri bazı kişilere birtakım üstün
vasıflar, kerametler atfedilmiş, onlarda gizemli güçlerin bulunduğuna ina-
nılmıştır. Bu nedenle o kişileri ziyaret etmenin, onları aracı kılarak dua etmenin yarar sağlayacağına, onların şefaatiyle birtakım mükafatlara ulaşı
labileceğine inanılmıştır.4
2-ZİYARET FENOMENİ
Ziyaret, umumiyetle dini manada; ibret almak için kabirleri, sevap ka- _ zanmak için de mübarek yerleri, akrabaları ve hastaları görmeyi ifade eder.5
Ziyaret fenomenine asıl konu olan şey, yatır, türbe, kümbet, tekke, ziya- ret, dede mezarı gibi çeşitli isimlerle anılan ve çoğunlukla kendilerine vell, evliya, eren, ermiş, abid, zahid, alim, sofu, seyyid, şeyh, gazi, mübarek, pir, dede, baba, abdal yahut şehit gibi türlü isim ve sıfatlar verilerek manevi güç ve meziyetlerine inanılan kişilerin yattıkları kabul edilen yerlere, belli hacet, dilek, isteklerle yapılan ziyaretler ve bu çerçevede oluşmuş bulunan inanç ve uygulamalardır. 6 Bu durum Din Psikolojisi açısından önemli bir olay olarak görülmektedir.7
Ziyaret yerleri, sadece, her zaman için, kendilerinde belli bir manevi güç, feyiz ya da bereket bulundurduğuna inanılan kişilerin mezarları, türbeleri yahut onlara ithaf olunan makamlar değildir; zira kutsal bilinen birtakım taş, ağaç, kaynak, göl, kaya ve dağ gibi mekanlar ve eşyalar da ziyaret yeri kategorisine dahil edilmektedir.8 Zira dini tecrübeyi yaşama arzusunda olan insan Allah'ın işaret, alamet, tezahür ve delillerini doğrudan kullanarak kutsal ve ilahi kudretle sezgisel ve duygusal ilişki kurma çabası içindedir.
Bu çaba içinde kutsallık atfedilen mezar, türbe, taş, kaya, ağaç vb. mekan ve nesneler uygun ortamı oluşturmaktadır.9
Hüseyin Peker, "Türbe Ziyaretlerindeki Dini ve Psiko-Sosyal Nedenler", s. 448-449; Bkz.
M. Şemseddin Günaltay, Ölüleri Kutsallaştırma: "Türbeler ve Ziyaret Yerleri", Sadeleşti
ren: Ahmet Gökbel, C:Ü.İ.F.D. Sivas, 1996, S:l, s. 187-191.
4 Ali Köse, vd, Popüler Kültür, Popüler Dindarlık: Türk Toplumunda Türbe Fenomeni Üze- rine Psiko-sosyolojik Bir Araştırma, 16. Ulusal Sosyal Psikiyatri Kongresi -Kongre Kitabı,
Safranbolu, Karabük, 1-4 Temmuz, 2009, s.202.
Mehmet Yaşar Kandemir, "Ziyaret", İslam Ansiklopedisi (1-Xlll), MEB Yayınları, İstanbul.
1978-1986, Xlll/620.
Ünver Günay, Ziyaret Fenomeni Üzerine Bir Din Bilim Araştırması-Kayseri Örneği-E.Ü.
Yayınları, E.Ü. Matbaası, Kayseri, 2001, s. 9
Hikmet Tanyu, Ankara ve Cevresinde Adak ve Adak Yerleri, s. 329, İskender Oymak, "Ma- latya ve Çevresinde Ziyaret ve Ziyaret Yerleri Üzerine Bir Araştırma", s. 288.
Günay, a.g.e, s.10.
Oymak, a.g.e., s.113.
26 iV. ULUSLARARASI BOLU HALK KÜLTÜRÜ ve
Fenomenolojik açıdan bakıldığında ziyaret fenomeni, kendilerinde beşer
üstü ilahi güç ve kudretlerin bulunduğuna inanılan, birtakım mezarların,
, türbelerin ve ağaç, su, dağ, taş vb. gibi mevkilerin çeşitli amaç ve usullerle ziyaret edilmesini ifade etmekle birlikte, insanları buralara cezbeden şey,
onlarda bulunduğuna inanılan manevi güç, feyiz ve bereket veyahut da fe- nomenolojinin diliyle ifade etmek gerekirse, kutsalın, onunla birtakım ritüel usüllerle temasa geçilmesi halinde insanlara faydasının dokunacağına ina-
nılmakta oluşudur. O halde yapısal bakımdan ziyaret fenomeni; kutsalın bir tür tezahürü ve yaşanış biçimi olarak kabul edilebilir. 10
Türk toplumunda türbe ve yatır ziyaretleri önemli bir gelenektir. En eski
yatırların, çoğu zaman Anadolu'ya fetih ve İslamlaştırma mücadelesinde
kahramanlıklar, kerametler, faziletler gösteren kimselere ait olduğu düşü
nülmektedir. Bunları müteakip tarikat öncüleri, şeyhleri, pirleri, babaları ve dedeleri zikredilebilir.11 Bu dedeler, babalar, şeyhler ve pirler içinde şehit
ve gaziler olduğu gibi, özellikle dikkati çeken nokta bunların çoğunun birer tarikata bağlı zatlar-. olduğudur.12 Günümüzde tarikatlara mensuplarının çoğunluğunun türbe, mezar, tekke ziyaretlerine ve adakta bulunma işlerine çoğu zaman taraftar olduklarını ve çeşitli menkıbeler anlatarak bu tür yer- leri ziyarete teşvik ettikleri bilinmektedir.13
Bununla birlikte, kökleri tarihin derinliklerine uzanan ziyaret fenomeni- ni, sadece iktisadi, sağlık ve kültürel şartlar ile ilgili görmek ve bu konudaki
ihtiyaçların karşılanması halinde bu ziyaretlerin ortadan kalkacağını dü-
şünmek14 bilimsel bir görüşü yansıtmamaktadır. Zira günümüzde iktisadi ve bilimsel yönden ileri derecede olmalarina rağmen Amerika, İngiltere ve Japonya vb. ülkelerde de bu tür ziyaretler görülmektediı:-.15 -
Bolu'nun dini ve sosyo-kültürel hayatının şekillenmesinde önemli bir yere sahip olan unsurlardan biri de şehir merkezinde ve ilçelerinde bulu- nan din büyüklerinin türbeleri ve buralara yapılan ziyaretlerdir. Bunlardan biri de Bolu' da en çok bilinen ve ziyaret yoğunluğu ile dikkat çeken Hayret- tin Tokadi Hazretlerinin türbesidir.
10 Ünver Günay-v.d., a.g.e., s. 104; Yahya Mustafa Keskin, "Turhal, Yeşilyurt ve Sulusaray İlçelerindeki Halk Dindarlığının Bir Boyutunu Oluşturan Ziyaret, İnanç ve Uygulamaları",
s. 186. '
ıı Tanyu, a.g.e., s. 321; Oymak, a.g.e., s. 289.
12 Tanyu, a.g.e., s. 300-301; Oymak, a.g.e., s. 289.
ı3 Oymak, a.g.e., s. 289. ·
14 Mediha Berkes, "Elvan Köyünde Bir Sosyal Araştırma", Dil Tarih ve Coğrafya Fakültesi Dergisi, Ankara, 1943, Cilt: III, Sayı: 1/135; Oymak, a.g.e., s. 288; İskender Oymak, "Akça-
dağ ve Çevresinde Kutsal Mekan Anlayışı", s. 447.
15 Tanyu, a.g.e., s. 321-322; İskender Oymak, "Malatya ve Çevresinde Ziyaret ve Ziyaret Yerleri Üzerine Bir Araştırma", s. 288; İskender Oymak, "Akçadağ ve Çevresinde Kutsal Mekan Anlayışı", s. 447.
Bu çalışma ile Hayrettin Tokadi türbesini ziyaret eden bireylerin türbe- leri ziyaret etmedeki psiko-sosyal nedenlerin neler olduğu, türbe ziyaretleri
sırasında ve sonrasında yapılan uygulamalar ve yapılan ziyaretin bireyin dini düşünce ve davranışları üzerindeki etkisi ile bireylerin türbeler hak-
kındaki inanç ve düşünceleri ortaya konmaya çalışılacaktır.
3-ZİYARET FENOMENİ KAPSAMINDAKİ UYGULAMALAR
insanların ihtiyaçları çok çeşitlidir. Bu bakımdan ziyaret yerlerine de çok çeşitli dilek, istek, adak, murat ve hacetlerle gidilmektedir. Bununla birlikte bir ya da birkaç amaç için gidilen ziyaret yerkrine de rastlanılmak
tadır. Kendisinde maddi ve manevi güç olduğu kabul edilen ve çeşitli fayda- lar umularak ziyaret edilen kutsal yerlerin ziyaret edilme sebep ve amaçla-
rını incelediğinde temelde ild noktada toplandığı görülmektedir.
1- Manevi Maksatla Ziyaret:
Kutsal yerleri ziyaret edenlerin bir kısmının ziyaretleri maddi amaçlı olmayıp, sadece orada dua etmek, Allah'a yalvarmak, manevi bir haz ve feyiz almak içindir. Bu kimseler türbede, adak adama, kurban kesme, çaput ve bez bağlama davranışlarında bulunmadığı gibi, bu mekanlarda namaz dahi kılmamaktadırlar. Sadece bir Fatiha üç İhlas okuyup, bu sürelerin se-
vabını orada yatan zatın ruhuna bağışlamaktadırlar. Bu ziyaretçiler, ziyaret yerinden ve yatırdan hiçbir şey talep etmemektedirler, taleplerini Allah'tan beklemektedirler.
2- Maddi Menfaat Temini İçin Kutsal Yerleri Ziyaret:
Bu tür ziyaretleri yapanlar aslında ziyaret yerinden direkt olarak maddi bir şey istememekte, esas arzusunu Allah'a arz etmektedirler. Ancak ziyaret
ettiği yeri adeta isteğinin kabulü için bir vasıta olarak kullanmaktadırlar.
Fakat bazı durumlarda ziyaret mahalli veya yatır, birinci plana çıkarak, her
şeyi onun sağlayabileceği gibi bir durum ortaya çıkmaktadır. İşte bu nokta- da, çaput ve bez bağlama, dilek taşları yapıştırma, türbe duvarına dileği
ifade eden yazılar yazma, mum yakma, kurban kesme, ziyaret yerinde bulu- nan ve kutsal olduğuna inanılan suyu içme ve yıkanma, toprağı yeme, orada bulunan ve kutsal olduğuna inanılan taşı vücudunun ağrıyan yerlerine sür- me ve benzeri birtakım uygulamalar ortaya çıkmaktadır.16
Genellikle Türbe ziyareti sır~sında yapılan dua ve istekler arasında; has-
talıklardan şifa bulmak, dilek tutmak ve adak adamak, kısmetin açılması, iş,
16 lskender Oymak, "Malatya ve Çevresinde Ziyaret ve Ziyaret Yerleri Üzerine Bir Araştır
!'Ila", s. 296- 297; İskender Oymak, "Akçadağ ve Çevresinde Kutsal Mekan Anlayışı", s. 462;
Iskender Oymak, "Gelibolu Yöresinde Ziyaret Fenomeni", s. 146.
28 ıv. ULUSLARARASI BOLU HALK KÜLTÜRÜ ve mal-mülk sahibi olmak, aile huzurunun sağlanması, maddi ve manevi sıkın
tılardan kurtulmak, rızkın artması ve geçim sıkıntısının aşılması, içki ve .kumar gibi kötü alışkanlıklardan kurtulmak, kaybolan eşyasının bulunması,
korku ve vesveseden kurtulmak, nazardan korunmak, .. gibi şeyler yer al-
maktadır.17
4-HAYRETTİN TOKADİ'NİN HAYATI
Şeyh Hayredd!n-i Tokadı Hazretleri, hicri 9 ve 10. asırdan itibaren geli-
şen Halvetiye Tarikatının kurucusu olan Şeyh Muhammed Cemalüddin-i Halveti Hazretlerinin yetiştirdiği, büyük velilerden birisidir.18
Halveti yolunun yirmisekizinci halkasını oluşturan Hayreddin-i Tokadı
Hazretleri hakkında çok az bilgi vardır. Nerede ve kaç yılında doğduğu bi- linmemekle beraber mürşidi Çelebi Cemalettin Hazretlerine Tokat'ta iken intisap ettiği talebeliğini Amasya'da devam ettirdiği, daha sonra da mürşi
dinin emri ile İstanbul'a geldiği bilinmektedir. İstanbul'da bugün de "Süm- bül Efendi" olarak bilinen dergaha yerleştirilen Toka.E11 Hazretleri, irşat
hizmetlerini on yıla yakın bu dergahta sürdürmüştür. Bir yandan da İstan
bul medreselerinde tahsiline devam etmiştir. Bir müddet sonra Çelebi Ce- malettin Hazretleri tarafından irşad hizmetleri için Bolu'ya gönderilmiştir.
Bolu'daki ilk _dergahı İmaret Camii yanında olmuştur. Hayreddin-i Tokadi Hazretleri'nin manevi tesiri Osmanlı toplumunda yankı bulmuştur. O devrin
irşad kutuplarından olan talebesi Kastamonu'lu Şeyh Şaban-ı Veli Hazretle- rini halife olarak bırakmışlardır. 1535 yılında vefat eden Hayreddin-i To- kadi Hazretlerinin kabrinin bulunduğu mekan önemli bir ziyaret yeridir.
Bugün Bolu'nun batı cihetine düşen ve şehrin kenarında diyecek kadar
yakın bir yerde, ~ütevazı türbesinde ziyaret edilen Şeyh Tokadi Hazretleri, Bolu'nun iman ve irfan sembolü olmuştur.
1-ARAŞTIRMAYA KATILAN ZİYARETÇİLERİN GENEL BİLGİLERİ
Ziyaret fenomeni çerçevesinde ziyaretçi olgusuna kültürlü olmak, yaş,
meslek ve cinsiyet gibi birtakım faktörler açısından baktığımızda farklı
durumlarla karşılaşmaktayız. Bu bağlamda ziyaret yerlerine rağbet edenle- rin büyük bir kısmının toplumun alt tabakasına mensup, refah ve gelir dü- zeyi düşük, orta yaş üstü kimselerden meydana geldikleri gözlenmektedir.
Ancak bu durum, söz konusu ziyaret yerlerinin, toplumun üst tabakasına
mensup, kültürlü, refah ve gelir seviyesi' yüksek kimseler tarafından ziyaret edilmedikleri anlamına gelmemektedir.
11 Galip Atasagun, "Ziyaret Fenomeni", SÜİFD, S.21, s.58-59.
18 Rahmi Serin, İslam Tasavvufunda Halvetilik ve Halvetiler, Petek Yayınları, İstanbul, 1984, s. 110-116.
Ziyaretçi olgusu söz konusu olduğunda, şüphesiz en önemli unsurlardan birisini de cinsiyet faktörü oluşturmaktadır. Ziyaret yerlerine rağbet eden- lerin çoğunluğunun orta yaş üstü, belli bir eğitim ve kültür düzeyinden yok- sun kadınlardan oluşması dikkat çekicidir ki, ziyaret yerlerinde, çocuk sa- hibi olmak, çocuğunun yaşamasını isteyen ve kısmetinin açılması gibi daha çok kadınları ilgilendiren dileklerin yapıldığı, bunun bir göstergesi olarak karşımıza çıkmaktadır.19
Bu bölümde, ankete katılan ziyaretçiler hakkında bazı bilgi verilecektir.
Bu çerçevede, ankete katılan ziyaretçilerin kişisel, sosyo-ekonomik, sosyo- kültürel, ve din! durumlarıyla ilgili özellikleri tablolar halinde verilecektir.
1- Cinsiyet Durumları
Tablo-1: Deneklerin Cinsiyete Göre Dağılımı
Cinsiyet Sayı %-
Erkek 55 145,8
Kadın 65 54,2
Toplam 120 100,0
Tablo-1'c:te görüldüğü üzere araştırmaya katılan deneklerin %45;8'ini erkekler, %54,2'sini ise kadınlar oluşturmaktadır. Buna göre, kadın denek- lerin oranlarının erkeklerden daha fazla olduğu görülmektedir. Bu durum,
araştırma alanımız olan kutsal mekanları ziyaret edenlerin çoğunlukla ka-
dınların olmasından kaynaklandığı söylenebilir.
2-Yaş Durumları
Tablo-2: Ziyaretçilerin Yaşlara Göre Dağılımı
Yaş Sayı %
15-25 19 15,8
26-40 53 44,2
41-59 40 33,3
60 ve yukarısı 8 6,7
Toplam 120 100,0
Tablo-2'ye göre deneklerin, %15,B'ni 15-25 yaş arası, %44,2'sini 26-40
yaş arası, %33,3'ünü 41-59 yaş qrası, %6,7'sini ise 60 yaş ve yukarısı oluş
turmaktadır.
19 Ünver Günay-v.d., a.g.e., s. 91-93; Yahya Mustafa Keskin, "Turhal, Yeşilyurt ve Sulusaray İlçelerindeki Halk Dindarlığının Bir Boyutunu Oluşturan Ziyaret, İnanç ve Uygulamaları", s. 199-200.
30 iV. ULUSLARARASI BOLU HALK KÜLTÜRÜ ve
3- Medeni Durumları
Tablo-3: Ziyaretçilerin Medeni Durumlanna Göre Dağılımı
Medeni Durum Sayı %
Bekar 21 17,5
Evli 99 82,5
Toplam 120 100,0
Tablo-3'e bakıldığında, araştırmaya katılan deneklerin %82,5'ini evli- ler, %17,5'ini bekarların temsil ettiği görülmektedir.
4-Öğrenim Durumları
Tablo-4: Ziyaretçilerin Öğrenim Durumlarına Göre Dağılımı
Öi!renim Durumu Sayı %
Okuma-yazma bilmiyor
o o
Okur-yazar
o o',
İlköğretim 23 19,2 '·
Lise mezunu 51 42,5
Üniversite-Yüksekokul mezunu 46 38,3
Toplam 120 100,0
Tablo-4'te deneklerin öğrenim durµmları dağılımı görülmektedir. Buna göre; %19,2'sini ilköğretim mezunu olanl<ilr, %42,5'ini lise mezunu olanlar ve %38,3'ünü de üniversite ve yüksekokul mezunu olanlar oluşturmaktadır.
5- Sosyo-Ekon_omik Durumları
Tablo-5: Ziyaretçilerin Sosyo-Ekonomik Durumlarına Göre Dağılımı
Sosyo-Ekonomik Durum Sayı %
Fakir
o o
Orta-altı 7 5,8
Orta 71 59,2
Orta-üstü 42 35,0
Zengin
o o
Toplam 120 100,0
Tablo-5'de görüleceği gibi, sosyo-ekonomik yönden deneklerin yarısın
dan fazlasını %59,2 ile orta durumda olanlar oluşturmakta, ortanın üstünü gösterenlerin oranı %35, ortanın altı olanların oranı %5,8 dir. Kendisini fakir veya zengin olarak gören olmamıştır.
6- Mesleki Durumları
Tablo-6: Ziyaretçilerin Mesleki Durumlarına Göre Dağılımı
Meslek Sayı %
Ev Hanımı 39 32,5
Esnaf - Serbest Meslek 15 12,5
Memur 12 10,0
işçi 21 17,5
Öğretmen 11 9,2
Öğrenci 14 11,7
Emekli 8 . 6,7
Toplam 120 100,0
Tablo-6'daki veriler incelendiğinde mesleki durumlara göre en yüksek
oranı %32,5 ile ev hanımlarının oluşturduğu g!>rülmektedir. Bunu, %17,5 ile işçiler, o/o 12,5 ile esnaf ve serbest meslek sahipleri izlemektedir. En dü-
şük oranı ise o/o 6, 7 ile emekliler oluşturmaktadır.
7-İkamet Ettikleri Yer
Tablo-7: Ziyaretçilerin İkamet Yerlerine Göre Dağılımı
İkamet Yeri Sayı o/o
Bolu-il-ilçe-köy 51 42,5
Bolu ili dışı 69 57,5
Toplam 120 100,0
Tablo-7'de görüldüğü gibi, ziyaretçilerin %57,5'ini Bolu dışında ikamet edenler, o/o 42,5'ini de Bolu ilinde ikamet edenler oluşturmaktadır. Bu du- rum anket uygulamasını yaptığımız zaman ve türbenin yol güzergahı üze- rinde olması ile açıklanabilir.
8- Din Eğitimi Aldıkları\' erlere Göre Durumları
Tablo-8: Ziyaretçilerin Din Eğitimi Aldıkları Yerlere Göre Dağılımı
Seçenekler Savı o/o
Ailemden 43 35,8
Cami ve Kur'an Kurslarından 34 28,3
Cemaatlerden 21 17,5
Okulda Din Kültürü derslerinden 3 2,5
İmam Hatip Lisesi mezunuyum 10 8,3
Kendi kendime öğrendim 9 7,5
Toplam 120 100,0
32 IV. ULUSLARARASI BOLU HALK KÜLTÜRÜ ve Tablo-8'de görüldüğü gibi, ankete katılanların %35,S'i din eğitimini aile- den aldığını ifade etmiştir. Deneklerin %28,3'ünü cami ve Kur'an kursların
, dan, %17,5'ini imam-hatip lisesinden, o/o 2,5'ini okulda din kültürü dersle- rinden, o/o 7,5'ini ise kendi kendine öğrendiğini, ifade etmiştir.
9- Dini Yaşantı Algılama Durumları
Tablo-9: Ziyaretçilerin Dini Yaşantı Algılama Durumlarına Göre Dağılımı
Seçenekler Sayı %
İnanıyorum ve bütün ibadetlerimi yerine getiriyorum. 53 44,2 İnanıyorum ama ibadetlerimin bir kısmını yerine 67 55,8 getirebiliyorum.
İnanıyorum ama hiçbir ibadetimi yerine getiremiyo-
o o
rum.
İnanmıyorum.
o o
Toplam
' 120 100,0 Tabloda "Kendinizi dini yaşantı bakımından nasıl değerlertdiriyorsunuz?"
şeklinc;l.eki soruya ankete katılan deneklerin %55.i' "İnandığını,ama ib- adetlerinin bir kısmını yerine getirebildiğini", İl/o44,4'si 'de "İnandığını ve bütün ibadetlerini yerine getirdiğini" ifade etmişlerdir.
A-TÜRBEYİ ZİYARET ÖNCESİ TUTUM VE DAVRANIŞLAR
Bu başlık altında deneklerin ziyaret ettikleri kutsal mekanlar hakkında
bilgi sahibi olup olmadıkları, bu bilgiyi nereden aldıkları, bu türbeyi ziyaret sıklığı, ziyaret öncesi hazırlık, 'ziyaret nedenleri, ziyarete iten bireysel ve çevresel etkenlerle ilgili bulgulara yer verilecektir.
1- Türbe Hakkmda Bilgi Sahibi Olma İle İlgili Durumlar
Tablo-10: Ziyaretçilerin Ziyaret Ettikleri Türbede Medfun Olanın Kim
Olduğu Hakkında Bilgi Sahibi Olma Durumlarına Göre Dağılımları
Türbede Yatan kişi Sayı o/o
Peygamberdir
o o
Sahabedir 9 7,5
Velidir-Şeyhtir 109 90,8
Savaş Kahramanıdır
o o
Bilmiyorum 2 1,7
Toplam 120 100,0
"Türbede yatan kişi kimdir?" şeklindeki sorumuza ziyaretçilerin vermiş oldukları dağılım görülmektedir. Buna göre, ankete katılan ziyaretçile- rin %90,8'i türbede yatanın veli-şeyh olduğunu ifade etmiş, %7,5'i sahabe
olduğunu, %1,7'si de kimin olduğunu bilmediklerini ifade etmişlerdir.
2- Türbeden İlk Defa Haberdar Olma İle İlgili Durumlan
"Bu türbeden ilk defa nasıl haberdar oldunuz?" şeklinde sorduğumuz so- ruya verilen cevaplar aşağıdaki şekildedir.
Tablo-11: Ziyaretçilerin Türbeden İlk Defa Nereden Haberdar
Olduklarına Göre Dağılımları
Seçenekler Sayı %
Ailem ve çevremden 97 80,8
Din adamları ve Tarikat büyüklerinden 11 9,2
Kitap ve dergilerden 2 1,7
Televizyon ve basından 3 2,5
Diğer 7 5,8
Toplam 120 100,0
Yukarıdaki tabloda ziyaretçilerin türbeden ilk defa nereden haberdar
olduklarının frekans dağılımları görülmektedir. Buna göre, ziyaretçilerin % 80,8'i bunu aile ve çevresinden, %9,2'si din adamları ve tarikat büyüklerin- den, %2,5'i de televizyon ve basından, %1,7'si kitap ve dergilerden, %5,8'i de bunların dışında olarak, rastlantı sonucu haberdar olduklarını ifade et-
mişlerdir. Bu dağılıma göre, ziyaretçilerin kutsal mekanlar hakkındaki bilgi
kaynağının daha çok aile ve çevrenin olduğu görülmektedir. Çünkü insan ilk bilgileri, davranışları ailesinden öğrenmeye başlar, aynı zamanda aile- den aileye değişen özel tavırları ve kıymet hükümlerini de kazanır ve za- manla toplumsal bir takım değerlerle hayatını sürdürecek zengin bir biri- kime ulaşır.20 Bu anlamda, ister din! olsun ister olmasın bireyin davranış ve inançlarının gerisinde bulunan önemli etkenlerden biri, ailenin, arkadaş çevresinin ve kitle iletişim araçlarının sosyal etkisi21 olduğu bilinmektedir.
Yine, deneklerin kitap, dergi, televizyon ve basın gibi kitle iletişim araç-
larından22 bu bilgiyi edinme oranlarının toplamı %27,l'dir. Teknolojinin
20 Naci Kula, "Kur'an Işığında İnsan-Çevre İlişkisinin Ruh Sağlığı Açısından Önemi", U.Ü.İ.F.D., S: 9, c. 9, Bursa, 2000, s. 361; Haluk Yavuzer, Çocuk Psikolojisi, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1992, s. 135; Ayrıca bkz. Çiğdem Kağıtçıbaşı, İnsan Aile Kültür, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1991, s. 61-66.
21 M. Argyle, "Dinin Yedi Psikolojik Temeli", Çev: Mehmet Dağ, Eğitim Hareketleri Dergisi, 5:272-273, c. 23, (Mart-Nisan, 1978), s. 7.
22 Meral Tekin, Yetişkin Eğitiminde Radyo ve Televizyon, Yüksel Matbaacılık, Ankara, 1996, s.50.
34 IV. ULUSLARARASI BOLU HALK KÜLTÜRÜ ve
hızlı gelişimiyle kitle iletişim araçlarının kullanımı yaygınlık kazanmıştır.
Aynı anda çok geniş bir hedef kitleye ulaşma imkanı sağlayan kitle iletişim ,araçları,23 bireylerin duygu, düşünce ve davranışları üzerinde oldukça yön-
lendirici bir etkiye sahiptir. Bu bağlamda, kitle iletişim araçlarının en yay-
gını, ses ve görüntüyü birlikte vermesi nedeniyle en etkilisi olan televizyon- larda, kültürel ve dini içerikli programlar kapsamında kutsal mekanlar hak-
kında yapılacak doğru, eğitici ve bilgilendirici programlar, bireylerin kutsal mekanlar hakkındaki duygu, düşünce, tutum ve davranışlarını önemli ölçü- de etkileyeceği söylenebilir.
3- Türbe Ziyareti Öncesi Hazırlık Yapıp Yapmama İle İlgili Durumlar
"Bu türbeyi ziyaret öncesi herhangi bir hazırlık yaptınız mı?" şeklinde so- rulan soruya verilen cevaplar;
Tablo-12: Ziyaretçilerin Türbe Ziyareti Öncesi Hazırlık Yapıp Yapmama
Durumlarına Göre Dağılımları
Ziyaret Öncesi Hazırlık Savı "-%
Abdest aldım 97 80,8. 1 1
Sadaka verdim
o o
Nafile namaz kılarım
o o
- Hiçbir şey yapmam 23 19,2
Toplam 120 100,0
Tablo-12'de deneklerin, ziyaret ettikler~ türbeye gelmeden önce herhan- gi bir hazırlık yapıp yapmadıklarına dair sormuş olduğumuz soruya karşı vermiş oldukları cevapların dağılımları görülmektedir. Ziyaretçilerin % 80,S'i ziyaret ettik!eri türbeye gelmeden önce abdest aldıklarım, % 19,2'si de hiçbir şey yapmadıklarını ifade etmişlerdir.
4- Türbeyi Ziyaret Sıklığı İle İlgili Durumlar
Tablo-13: Ziyaretçilerin Türbeyi Ziyaret Sıklığı İle İlgili Durumlarına Göre
Dağılımları
Ziyaret Sıklım Sayı %
Çok sık gelirim
o o
Ara sıra gelirim 80 66,7
Mübarek !!Ün ve gecelerde gelirim
o o
İlk defa geliyorum 40 33,3
Toplam 120 100,0
23 Bkz. Abdülkerim Bahadır, "Günümüz Kitle İletişim Araçlarının Ruhsal ve Toplumsal Haya- tımız Üzerindeki Etkileri ve Korunma Yolları" S.Ü.İ.F.D. S. 7, Konya, 1997 s. 469-497.
Yukarıdaki tabloya göre, ziyaretçilerin, % 66, 7' si ara sıra geldiğini, % 33,3'ü da ilk defa geldiğini ifade etmiştir.
5- Türbeyi Ziyaret Nedenleri İle İlgili Durumlar
Bu başlık altında "Bu türbeyi ziyaret sebebiniz nedir?" şeklindeki soru- muza deneklerin vermiş olduğu cevapların frekans dağılımları ile ilgili bul- gular verilecektir.
Tablo-14: Ziyaretçilerin Türbeyi Ziyaret Nedenleri İle İlgili Durumlarına Göre Dağılımları
Ziyaret Sebepleri Sayı %
Dilekte bulunmak 7 5,8
Dua etmek 75 62,5
Gezip görmek -19 15,8
İbret almak ve tefekkür etmek için 19 15,8
Toplam 120 100,0
Tabloya göre, ankete katılanların %62,5'i bu türbede dua etmek, %15,S'i ibret almak ve tefekkür etmek, yine %15,S'i gezip görmek ve %5,8'i dedi- lekte bulunmak için bu türbeyi ziyaret ettiklerini ifade etmişlerdir.
Bu ve benzeri türbeler, bu inançlar doğrultusunda her türlü sıkıntıda başvurulan yerler olmaktadır. Görüldüğü gibi bu mekanları ziyaret eden ziyaretçilerin tamamı bir takım psiko-sosyal nedenlerden dolayı bu
mekanları ziyaret ettiklerini ifade etmişlerdir. Ali Murat Yel'in Portekiz'de
Hıristiyanlarca kutsal kabul edilen Fatima isimli mekanda yaptığı çalışma
sında ziyaretin altında yatan motivasyonu, 1. Hastalık, bireysel ve toplum- sal acıların (ekonomik ve eğitimle ilgili olumsuzluklar) Meryem' e sunularak ondan yardım dilenmesi. 2. Namusu koruma konusunda Meryem'e söz vermek 3. Dileklerin en kısa zaman.da kabul edilmesini istemek, şeklinde açıklamaktadır. 24
Tablodaki frekans dağılımına baktığımızda, genellikle ziyaretçilerin bu türbeyi ziyaret etme nedenlerinin en önemlisi burada dua etmek olduğunu
görmekteyiz. Çünkü insan, her türlü arzu ve isteklerini dua vasıtasıyla Rab- binden istemektedir. Recep Yaparel'in yaptığı araştırmada insanların dua etme durumları ile psiko-sosyal uyum ve depresyon arasında anlamlı bir
ilişkinin olduğu tespit edilmiş, yükselme gösteren depresyon ile birlikte dua
davranışında da yükselmenin olçluğu görülmüştür.25
24 Yel, a.g.m., s. 68.
25 Recep Yaparel, Yirmi Kırk Yaşlar Arası Kişilerde Dini Hayat İle Psiko-Sosyal Uyum Ara- sındaki İlişki Üzerine Bir Araştırma, A.Ü.S.B.E., (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara, 1987, s.130-131.
36 IV. ULUSLARARASI BOLU HALK KÜLTÜRÜ ve
6- Türbeyi Ziyaretin Yapılan Dileklerle İle İlgili Durumlar Tablo-15: Ziyaretçilerin Türbe Ziyaretinde Yapakları Dileklerle İlgili
Durumlarına Göre Dağılımları
Türbede Yapılan Dilekler Sayı %
Çocuk sahibi olabilmek 6 5,0
Evlenebilmek 4 3,3
Hastalığıma ve sıkıntılarıma çare bulmak 22 18,3 İş bulmak ve geçim sıkıntısından kurtulmak 5 4,2
Sınavlarda ve derslerde başarılı olmak 5 4,2 Aile içi geçimsizliğin düzelmesi 8 6,7 Hiçbir dilekte bulunmadım 70 58,3
Toplam 120 100,0
Yukarıdaki tabloya göre ziyaretçilerin %58,3'ü türbede hiçbir dilekte bu-
lunmadığını, yapılan dileklerin %18,3'ü "hastalıklara ve sıkıntllara çare bul- ma': % 6,7'si aile içi geçimsizlikten kurtulma, % S'ini çocuk sahibi olma, % 4,2'sini iş bulma ve geçim sıkmasından kurtulma, % 4,2'sinLsınavlarda ve derslerde başarılı olma, % 3,3'ünü de evlenebilmek oluşturmaktadır. ~
7-Türbe Ziyaretine İten Bireysel Etkenlerle İlgili Durumlar
"Daha çok hangi durumda bu türbeyi ziyaret edersiniz?" şeklindeki sormuş olduğumuz soruya verilen cevaplar;
Tablo-16: Ziyaretçilerin Türbeyi Ziyarete İten Bireysel Etkenlerle İlgili Durumlarına Göre Dağılımları
Bireysel Etkenler Sayı %
Kendimi sıkıntılı ve stresli hissettiğim zamanlarda 32 26,7 Mutlu ve huzurlu olduğum durumlarda 16 13,3 Dini yaşantımın zayıf olduğu durumlarda 4 3,3 Dini yaşantımın kuvvetli olduğu durumlarda 5 4,2 Gelecekle ilgili isteklerim olduğunda 3 2,5
Hiçbiri 60 50,0
Toplam 120 100,0
Tablo-16'da ziyaretçilerin kutsal mekanları ziyarete iten bireysel etken- lerin frekans dağılımları görülmektedir. Buna göre, ziyaretçilerin yarısı
(%50) hiçbir bireysel etken olmadığını ifade ederken, yarısı da (%50) çeşit
li etkenlerin olduğunu ifade etmişlerdir. Bunlardan; o/o 26,Tsi kendilerini
sıkıntılı ve stresli hissettikleri zaman, o/o 13,3'ü mutlu ve huzurlu olduğu
durumlarda,% 4,2'si dini yaşantısı kuvvetli olduğu durumlarda, %3,3'ü dini
yaşantısının zayıf olduğu durumlarda ve % 2,5'i de gelecekle ilgili istekleri
olduğunda bu türbeyi ziyaret ettiklerini ifade etmişlerdir.
B-TÜRBEYİ ZİYARET ANI VE SONRASI TUTUM VE DAVRANIŞLAR
1- Türbe Ziyareti Sırasında Yapılanlarla İlgili Durumlar Tablo-17: Ziyaretçilerin Türbe Ziyaret Sırasında Yaptıkları İle İlgili
Durumlarına Göre Dağılımları
Ziyaret Sırası Neler Yaparsınız Sayı %
Türbeden bazı şeyler alırım o
o
Şeker lokum dağıtırım
o o
Kur'an okur veva okuturum - 27 22,5 Bez bağlama ve anahtar açma faalivetleri
o o
Dua ederim 93 77,5
Toplam 120 100,0
Tabloya göre, ziyaretçilerin ziyaret sırasında yaptıkları işlerin dağılımla
rı yer almaktadır. Buna göre, ziyaretçilerin % 77,5 lik büyiik bir kısmının
dua ettiği, % 22,5'nin de Kur'an okuduğu veya okuttıığu görülmektedir.
Genelde türbe ziyaretlerinde görülen bazı faaliyetlerin bu türbede yapılma
dığı ortaya çıkmıştır. Yapmış olduğumuz gözlemlerimiz bu durumu destek- lemektedir.
2- Türbede Dua Etme İle İlgili Durumlar
Tablo-18: Ziyaretçilerin Türbede Yaptıkları Duaların ve İsteklerin Kabul Olacağına İnanıp.İnanmama Durumlarına Göre
Dağılımları
Seçenekler Sayı %
Evet inanıyorum 81 67,5
Hayır inanmıyorum 20 1 16,7
Kararsızım 19 15,8
Toplam 120 100,0
Buna göre, deneklerin %67,5 ile büyiik bir kısmı bu türbede yapmış ol-
dukları duaların kabul olacağına inandığını, % 15,S'i karasız olduğu
nu, %16,7'si de inanmadığını ifade etmiştir. Bu dağılıma göre, ziyaret eden-
38 IV. ULUSLARARASI BOLU HALK KÜLTÜRÜ ve
lerin genellikle bu türbede yapılan duaların kabul olacağına inandıklarını
·söylemek mümkündür.
3- Türbeyi Ziyaret Sonrası Dini Yaşantı ve Davranışlarda
Değişiklik Olup Olmama İle İlgili Durumlar
Bu başlık altında, "Bu türbeyi ziyaret ettikten sonra dini yaşantınızda aşağıdaki değişikliklerden hangisi olmuştur?" şeklindeki sormuş olduğumuz
soruya verilen cevaplar;
Tablo-19: Deneklerin Türbe Ziyareti Sonrası Dinf Yaşantı ve Davranışla
rında Değişiklik Olup Olmama Durumlarına Göre Dağılımları
Ziyaret Sonrası Dini Yaşantıdaki Değişiklikler Sayı %
Dine olan ilgim daha da arttı 27 22,5
İbadetlerime daha fazla dikkat etmeye başladım 36 30,0
Hayır, işlerine daha fazla yöneldim ' 18 15,0
Hiç bir değişiklik olmadı 39· 32,5
Toplam 120 ~ 100,0
Buna göre ziyaretçilerin %67,S'i ziyaret. sonrası dini yaşantılarında
olumlu değişikliklerin olduğunu ifade etmişlerdir. Tabloya göre, denekle- rin o/o 30'u ibadetlerine daha fazla dikkat ettiğini, o/o 22,S'i dine olan ilgisinin daha da arttığını, o/o 15'inin hayır işlerine'daha fazla yöneldiğini, o/o 32,S'inin de ziyaret sonrası dini yaşantı ve davranışlarında hiçbir değişikliğin olma-
dığını ifade etmişlerdir.
Buna duruma göre, türbe ziyaretinin bireylerin dini yaşantı ve davranış
larına olumlu yönde etki ettiği söylenebilir.
SONUÇ
1- Ziyaretçiler, genellikle ziyaret ettikleri türbeler hakkında bilgi sahibi
oldukları ve türbeden daha çok aile ve çevrelerinden haberdar olduk-
ları tespit edilmiştir.
2- Ziyaretçiler, türbe ziyareti öncesi bazı dini hazırlıklar yapmaktadırlar.
3- "Dua etme" türbeyi ziyaret etme nedenlerinin en önemlisidir.
4- Ziyaretçilerin daha çok kendilerini sıkıntıh ve stresli hissettiği zaman- larda bu türbeyi ziyaret ettikleri anlaşılmaktadır.
5- Türbede yapılan duaların kabul olacağına dair inancın yüksek olduğu
tespit edilmiştir.
6- Türbe ziyaretinin, bireylerin din! yaşantı ve davranışlarını olumlu yönde etkilediği; dine olan ilgilerinin arttığı ve hayır işlerine yöneldik- leri tespit edilmiştir.
Sonuç olarak denilebilir ki, türbe ziyaretlerinin psiko-sosyal nedenleri
vardır. Bu konu üzerinde farklı türbelerde yapılacak yeni araştırmaların,
konunun daha da açıklık kazanması ve eksikliklerin_ tamamlanması açısın
dan önemli olacağını düşünmekteyiz.
Ayrıca, Bolu ilinde yapılan bu araştırma ile yöre halkının inanç ve değer
ler sistemi hakkında elde edilen veriler, yeni yapılacak araştırmalara katkı sağlayabilir. Yine bu araştırmanın verileri, gep.el psikoloji alanında çalışma
yapan bilim adamlarına, kendi ilgileri doğrultusunda bir kanaate sahip ol- ma imkanı da verebilir.
40 iV. ULUSLARARASI BOLU HALK KÜLTÜRÜ ve
RESİMLER
il.
Resim-1. Türbe kitabesi Resim-2.Türbeninfarklı yönden göriiııiimii
Resim-3. Türbede dua edenler Resj.ın-4. Türbenin uzaktan görünümü
Resim-5. Ankete katılan ziyaretçiler Resim-6. Ankete katılan ziyaretçiler
KAYNAKÇA
ARGYLE, M., "Dinin Yedi Psikolojik Temeli", Çev: Mehmet Dağ, Eğitim
Hareketleri Dergisi, S:272-273, c. 23, (Mart-Nisan, 1978).
ATASAGUN, Galip, "Ziyaret Fenomeni", SÜİFD, S.21, s.58-59.
BAHADIR, Abdülkerim, "Günümüz Kitle İletişim Araçlarının Ruhsal ve Toplumsal Hayatımız Üzerindeki Etkileri ve Korunma Yolları"
S.Ü.İ.F.D. S. 7, Konya, 1997 s. 469-497.
BERKES, Mediha, "Elvan Köyünde Bir Sosyal Araştırma", Dil Tarih ve
Coğrafya Fakültesi Dergisi, Ankara, 194~.
GÜNALTAY, M. Şemseddin, Ölüleri Kutsallaştırma: "Türbeler ve Ziyaret Yerleri", Sadeleştiren: Ahmet Gökbel, C.Ü.İ.F.D. Sivas, 1996, S:l KAGITÇIBAŞI, Çiğdem, İnsan Aile Kültür, ReI?zi Kitabevi, İstanbul, 1991.
KANDEMİR, M.Yaşar, "Ziyaret", İslam Ansiklopedisi (1-XIII), MEB Yayın
ları, İstanbul, 1978-1986.
KESKİN, Y. Mustafa, "Turhal, Yeşilyurt ve Sulusaray İlçelerindeki Halk Dindarlığının Bir Boyutunu Oluşturan Ziyaret, İnanç ve Uygulamala-
rı"
KİONG Tong Chee - Lily, Kong, Religion And Modernity: Ritual Trans- formations And The Reconstruction Of Space And Time, Social and Cultural Geography, October 1999, s. 19-22.
KÖSE, Ali, vd, Popüler Kültür, Popüler Dindarlık: Türk Toplumunda Tür- be Fenomeni Üzerine Psiko-sosyolojik Bir Araştırma, 16. Ulusal Sos- yal Psikiyatri Kongresi -Kongre Kitabı, Safranbolu, Karabük, 1-4 Temmuz, 2009.
KULA, Naci, "Kur'an Işığında İiısan.-Çevre İlişkisinin Ruh Sağlığı Açısın
dan Önemi", U.Ü.İ.F.D., S: 9, c. 9, Bursa, 2000.
OYMAK, İskender, "Akçadağ ve Çevresinde Kutsal Mekan Anlayışı", s.
447 .
... ,"Gelibolu Yöresinde Ziyaret Fenomeni", s. 146 .
... ,"Malatya ve Çevresinde Ziyaret ve Ziyaret Yerleri Üzerine Bir Araştırma",
PEKER Hüseyin, "Türbe Ziyaretlerindeki Dini ve Psiko-Sosyal Nedenler"
SARIKÇIOGLU Ekrem, Din Fenomenolojisi, S.D.Ü Yayınları, Isparta, 2002.
SERİN, Rahmi, İslam Tasavvufunda Halvetilik ve Halvetiler, Petek Yayın- ları, İstanbul, 1984.
42 iV. ULUSLARARASI BOLU HALK KÜLTÜRÜ ve
TANYU, Hikmet, Ankara ve Çevresinde Adak ve Adak Yerleri,A.Ü.İlahiyat Fak. Yayınları, A.Ü. Basımevi, Ankara, 1967.
TEKİN, Meral, Yetişkin Eğitiminde Radyo ve Televizyon, Yüksel Matbaa-
cılık, Ank., 1996.
ÜNVER Günay, Ziyaret Fenomeni Üzerine Bir Din Bilim Araştırrnası
Kayseri Örneği-E.Ü. Yayınları, E.Ü. Matbaası, Kayseri, 2001.
YAPAREL, Recep, Yirmi Kırk Yaşlar Arası Kişilerde Dini Hayat İle Psiko- Sosyal Uyum Arasındaki İlişki Üzerine Bir Araştırma, A.Ü.S.B.E., (Ya-
yınlanmamış Doktora Tezi), Ankara, 1987.
YAVUZER, Haluk, Çocuk Psikolojisi, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1992.
