Raman Spektroskopisi Kullanarak Soğuk Pres Yağlarda Saflık Tayini Yapılması

(1)

NKUBAP.03.GA.16.034 nolu proje

RAMAN SPEKTROSKOPĠSĠ KULLANARAK SOĞUK PRES YAĞLARDA SAFLIK TAYĠNĠ YAPILMASI

Yürütücü: Doç.Dr.Hasan Murat VELĠOĞLU 2018

(2)

i

ÖNSÖZ

Bu proje ile son yıllarda üretimi ve satışı yaygın olarak yapılan farklı bitkisel kaynaklardan elde edilmiş soğuk pres yağların saflık tayinini hızlı, ekonomik ve yüksek doğrulukta yapabilecek yeni spektrofotometrik yöntem geliştirilmesi hedeflenmiştir. Bu amaçla sonuçları gaz kromatografisi ile doğrulanan Raman spektroskopisi ölçümleri yapılmıştır. Elde edilen Raman spektrumları analiz edildiğinde çörekotu, badem ve cevizden elde edilen soğuk pres yağlar, bu yağların ticari muadilleri ve elde edilen yağlara belirli oranda yapılan tağşişin hızlı bir şekilde belirlenebildiği ortaya konmuştur. Yürütülen proje Namık Kemal Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi tarafından NKUBAP.03.GA.16.034 proje numarası ile desteklenmiştir.

(3)

ii

İÇİNDEKİLER

1. GİRİŞ 1

2. GEREÇ VE YÖNTEM 4

2.1. Materyal temini 4

2.2. Soğuk pres yağ eldesi 4

2.3. Raman ölçümleri 5

2.4. Kemometrik analizler 5

2.5. Gaz kromatografisi analizleri 6

3. BULGULAR VE TARTIŞMA 7

3.1. Raman analiz sonuçları ve kemometrik işlemler 7 3.1.1. Laboratuvar üretimi ve ticari yağların ayrımı 7 3.1.2. Soğuk pres badem yağına yapılan tağşişin tespiti 8 3.1.3. Soğuk pres çörekotu yağına yapılan tağşişin tespiti 10 3.1.4. Soğuk pres ceviz yağına yapılan tağşişin tespiti 11

3.2. Gaz kromatografisi analiz sonuçları 13

4. SONUÇ 18

KAYNAKLAR

(4)

iii

TABLO VE ŞEKİL LİSTESİ

Tablo 1. Temel bileşenlere ait etki değerleri 8

Tablo 2. Soğuk pres badem yağı tağşişi tespitinde kullanılan temel

bileşenlere ait etki değerleri 9

Tablo 3. Soğuk pres çörekotu yağı tağşişi tespitinde kullanılan temel bileşenlere ait etki değerleri

11

Tablo 4. Soğuk pres ceviz yağı tağşişi tespitinde kullanılan temel bileşenlere ait etki değerleri

12

Tablo5. Laboratuvarda üretilen ve tağşişte kullanılan yağların yağ asidi kompozisyonu

14

Tablo6. Ticari yağların yağ asidi kompozisyonu 15

Tablo7. Tağşiş yapılan yağların yağ asidi kompozisyonu 16

Şekil 1. Ticari soğuk pres yağ örnekleri 4

Şekil 2. Soğuk pres yağ makinesi 5

Şekil 3. Laboratuvar üretimi ve ticari soğuk pres yağların ayrımında

kullanılan skor plot 7

Şekil 4. Tağşiş yapılmış soğuk pres badem yağının tespitinde kullanılan skor plot

9

Şekil 5. Tağşiş yapılmış soğuk pres çörekotu yağının tespitinde kullanılan skor plot

10

Şekil 6. Tağşiş yapılmış soğuk pres ceviz yağının tespitinde kullanılan skor plot

12

(5)

iv

ÖZET

Çalışma kapsamında hammaddesi yerel satış noktalarından temin edilerek laboratuvar ortamında üretilen soğuk pres badem, çörekotu ve ceviz yağları materyal olarak kullanılmıştır. Aynı yağların ticari muadilleri de yine piyasadan temin edilmiştir.

Üretimi yapılan yağlara kasıtlı olarak ayçiçeği ve mısırözü yağları %25 ve 50 oranlarında ilave edilerek tağşiş gerçekleştirilmiştir. Proje kapsamında tüm numunelerde Raman spektroskopisi ve gaz kromatografisi ile analizler yapılmıştır.

Elde edilen Raman spektrumlarından alınan datalar kemometrik analizler yardımı ile anlamlandırılmış ve soğuk pres yağların kendi aralarında ve ticari muadilleri ile olan farklılıkları grafiksel olarak ortaya konmuştur. Diğer taraftan yine Raman verileri kullanılarak üretilen skor plot grafikleri yardımı ile tağşiş yapılan yağların tespiti gerçekleştirilmiştir. Temel olarak yağların yapısında bulunan yağ asitlerinin farklılaşmasının Raman sinyallerine etki etmesi neticesinde gerçekleştirilen bu ayrım çalışmasının doğrulaması gaz kromatografisi ile yapılmıştır. Yağlara ait yağ asidi kompozisyonları ortaya konarak hem kendi aralarında hem de literatür verileri ile karşılaştırılmıştır. Bulgular incelendiğinde ticari olarak satışa sunulan bazı örneklerde tağşiş yapılmış olduğu düşünülmüştür. Hem kromatografik hem de spektroskopik veriler bu düşünceyi doğrular şekildedir. Gerçekleştirilen projenin soğuk pres yağlarda olası tağşişin hızlı tespitinde başarılı şekilde kullanılabileceği ve rutin analiz yöntemi olan kromatografik analizlerin yerini alabileceği ortaya konmuştur.

Anahtar Kelimeler: Raman spektroskopisi, soğuk pres yağ, gaz kromatografisi

(6)

v

ABSTRACT

In the present study, almond, black cumin and walnut cold pressed oils produced in laboratory from the raw materials obtained from local market were used as experimental material. Commercial equivalent products were also obtained from local sale points. Additionally, the adulterated cold pressed oil samples were produced with the addition of 25% and 50% sunflower oil and corn oil in cold pressed oil samples. All samples were analyzed using Raman spectroscopy and gas chromatography. Raman spectra obtained from oil samples were analyzed using chemometric methods in order to discriminate cold pressed oils as well as for the detection of adulterated samples. The score plot graphs were generated and used in the evaluation of the data. The validation of the study was done using gas chromatagrapy which is routinly used in fatty acid analysis of the oils. The fatty acid composition of the oil samples were compared within the sample groups according to the literature data. Due to the significant differences in some fatty acid ratios in some samples, it is thought that there may be a fraud in some products. As a result, the findings of the present projects showed that the Raman spectroscopy could be used in determination of malpractices and adulterations in cold pressed oils as a fast and reliable technique, and fulfill the requirements of routine analysis methods such as gas chromatography.

Keywords: Raman spectroscopy, cold pressed oil, gas chromatography

(7)

1

1. GĠRĠġ

Daha az işlem görmüş gıda ürünlerine olan talep, tüketicilerin daha doğal ve güvenli gıda tüketme istekleri doğrultusunda, son yıllarda önemli bir artış göstermiş olup bu ürünlerin pazar payları ciddi şekilde artmıştır (Siger ve ark., 2007). Ayçiçeği, mısır, fındık ve soya yağı gibi bitkisel yağlar, içerdikleri doymamış yağ asitlerinden dolayı, insan beslenmesinde büyük öneme sahip olmalarına karşın bu ürünlerin üretiminde kullanılan rafinasyon teknolojisi yağların antioksidan özelliklerine zarar vermektedir.

Renk alma, koku alma, ağartma, çöktürme gibi rafinasyon işlemleri daha berrak, stabil ve kokusuz bir bitkisel yağ üretmek amacıyla kullanılmaktadır. Ancak rafinasyonun ω-3 yağ asitleri ve tekli doymamış yağ asitleri üzerine olumsuz etkileri bilimsel olarak kanıtlanmıştır (Yetim ve ark., 2008). Rafine yağlarla karşılaştırıldığında soğuk pres tekniği ile üretilen yağların daha aromatik ve değerli biyoaktif maddeler açısından daha zengin olduğu görülmektedir. Aynı zamanda bu yöntem rafinasyona göre daha basit ve ucuz olarak tanımlanmaktadır (Lutterodt ve ark., 2010; Ramadan ve ark., 2012; Prescha ve ark., 2014). Soğuk pres tekniği ile yapılan üretimdeki dezavantaj yağ veriminin düşük olması ve elde edilen yağların oksidasyona daha duyarlı olması şeklinde sıralanabilir (Deelstra ve ark., 2014).

Ülkemiz gıda ve gıda takviyesi pazarında çok sayıda ticari soğuk pres yağ satılmaktadır. Çok farklı tohum ve bitkiden yağ elde edilebilmesine karşın tüketiciler tarafından en çok tercih edilen soğuk pres yağların başında çörek otu, badem ve ceviz yağları gelmektedir. Çörek otu bitkisi (Nigella sativa L.) Ranuculacea ailesine mensup tek yıllık otsu bir bitkidir. Uzun zamandır gıda ve ilaç olarak kullanılan çörek otu tohumları güçlü biberimsi aromaya sahip olup, ekmek, kahve, çay ve salatalara lezzet verici olarak ilave edilmektedir (Ramadan ve ark., 2012). Çörek otu yağı esansiyel yağ asitleri ve biyoaktif steroller açısından zengin olup, linoleik asit ve timokinon en önemli bileşenleri olarak bilinmektedir (Kiralan ve ark., 2014).

Badem (Prunus amygdalus Batsch) Rosaceae ailesine mensup bir bitkidir. İnsan tüketimine sunulan ve iç badem olarak tanımlanan badem ağacı tohumları doymamış yağ asitleri açısından zengin olup oleik ve linoleik asit içeriği badem yağının yaklaşık

%90’ını oluşturmaktadır. Bademde yağ oranı %50’nin üzerinde olup hem kuruyemiş olarak hem de yağ amaçlı üretimi ülkemizde oldukça yaygındır (Balta, 2013).

Ülkemiz için de önemli bir tarımsal ürün olan cevizin dünya ölçeğinde en büyük üreticileri Çin, ABD ve İran’dır. Zengin besleyici özelliği yanında kan kolesterol seviyesini düşürücü ve kalp hastalıklarını önleyici etkisi kanıtlanan cevizin yağ bileşiminde linoleik ve oleik asitler baskın olarak bulunmaktadır (Li ve ark., 2015).

Tüm gıda maddelerinde olduğu gibi soğuk pres yağlarda da tağşiş yapılma riski olduğu bilinmektedir. Özellikle diğer yağlardan daha pahalı olmaları ve üretim yöntemi itibari ile yüksek maliyetli ürünler olmalarından dolayı soğuk pres yağlara daha ucuz bitkisel yağlar katılması sık karşılaşılan bir hile şeklidir. Tüketicilerin ödediği ücretin karşılığını alabilmesi ve haksız rekabetin önlenebilmesi için soğuk pres yağların saflık tayininde hızlı analiz yöntemleri geliştirilmesi önemli ve güncel bir konudur.

(8)

2

Yüksek performanslı sıvı kromatografisi (HPLC) ve gaz kromatografisi (GC) gibi kromatografik yöntemler, yüksek hassasiyetleri ve tekrarlanabilirlikleri ile gıda analizlerinde sıklıkla kullanılmaktadır. Ancak bu yöntemler, uzun örnek hazırlama aşamaları ve laboratuvar ortamına ihtiyaç duymalarından ötürü sahada yapılan analizlere uygun değildir. Benzer şekilde, PCR gibi DNA’ya dayalı teknikler ve ELISA gibi immunolojik yöntemler gıda örneklerindeki spesifik hedeflerin tayininde kullanılmakla birlikte oldukça uzun zaman gerektiren tekniklerdir. Mevcut durumda, gıda analizlerinde kullanılan tekniklerin büyük kısmı, laboratuvar ortamına ve eğitimli personele ihtiyaç duyduğundan, toksik kimyasal sarfiyatına sebep olduklarından ve uzun analiz sürelerine sahip olduklarından, hızlı sonuç üreten ve gıda zinciri boyunca sahada uygulanabilecek yöntemler olarak karşımıza çıkmamaktadır. Gıdanın doğası gereği hızlı bozulması ve pek çok noktada çok sayıda analize gereksinim duyulmasından dolayı, gıdaların analizinde hızlı sonuç üreten sistemlere ihtiyaç vardır.

Spektroskopik yöntemlerin gıda analizlerinde kullanımı son yıllarda yaygınlaşmaya başlamıştır. Birçok analiz için referans metot olarak kabul edilen kromatografik yöntemlerin verdiği sonuçları daha hızlı ve yüksek hassasiyetle vermelerinden dolayı, hızlı biyokimyasal parmak izi teknikleri olarak da adlandırılan Raman, FTIR ve NIR spektroskopisi gibi yöntemlere olan ilgi artarak devam etmektedir.

Raman spektroskopisi, moleküllerin şiddetli bir monokromatik ışın demeti ile etkileşmesi sırasında oluşan saçılmanın dedektör tarafından takip edilmesine dayanan bir yöntemdir. Saçılan ışığın çok az bir kısmı molekül ile etkileşime giren ışığın enerjisinden daha farklı enerjiler ile saçılmaktadır. Bu tür elastik olmayan saçılma olayı “Raman saçılması” adını almaktadır. Bu tür bir spektroskopik yöntem Raman spektroskopisi adını almaktadır. Raman spektroskopisi yöntemi ile moleküllerdeki titreşimler ile elde edilen karakteristik spektral modellerden (parmak izi) maddenin tanımı yapılabildiği gibi kantitatif tayine de gidilebilmektedir. Raman spektroskopisi yöntemi ile katı, sıvı ve gaz örnekler incelenebilmektedir. Raman spektrumları bir molekül için infrared spektrumları ile birlikte değerlendirildiğinde o moleküle ait hemen hemen bütün titreşimlerin görülmesini mümkün kılarak molekülün kimyasal yapısının veya kalitatif analizinin daha güvenilir sonuçlar vermesini sağlamaktadır. Moleküllerin yapısında bulunan -C=C-, -C≡C-, -N=N-, -S-S-, -C-O-C- türü titreşimler ile halkalı bileşiklerde gözlenen halka daralması-halka genişlemesi titreşimi nedeni ile şiddetli Raman hatları oluşmaktadır. Yakın zamana kadar Raman spektroskopisinin, yüksek maliyetli olması yaygın kullanılmasına engel oluşturmuştur.

Son dönemde teknolojideki gelişmeler, maliyetlerin düşmesini ve daha ucuz Raman cihazlarının üretilebilmesini mümkün kılmıştır. Gelişmiş ülkelerde, belirli uygulamalara yönelik özelleştirilmiş Raman sistemlerin üretimine başlanmış ve ilaç, narkotik ve patlayıcı analizlerine yönelik farklı sistemler geliştirilmiştir.

Bu çalışmada da soğuk pres badem, ceviz ve çörekotu yağının saflık tayininde Raman spektroskopisinin kullanım olanakları araştırılmıştır. Çalışma kapsamında temelde üç farklı materyal seti kullanılmıştır: (1) Hammaddesi piyasadan temin edilerek laboratuvar koşullarında üretilen soğuk pres yağlar, (2) Piyasadan temin edilen ticari soğuk pres yağlar ve (3) Laboratuvarda üretilen soğuk pres yağlara kasıtlı olarak tağşiş yapılarak üretilen ayçiçek ve mısırözü yağı içeren soğuk pres yağlar. Tüm örneklerin Raman spektrumları alınmış, GC analizleri yapılarak yağ asidi

(9)

3

kompozisyonları ortaya konmuş ve Raman spektrumları kullanılarak gerçekleştirilen kemometrik analizler neticesinde laboratuvarda üretilen, piyasadan temin edilen ve tağşiş yapılan soğuk pres yağların birbirinden ayrımı sağlanmıştır. Proje sonuçlarının hem literatüre yapacağı katkı hem de pratikte kullanım olanağı bulma potansiyeli düşünüldüğünde bilimsel anlamda önemli olduğu düşünülmektedir.

(10)

4

2. GEREÇ VE YÖNTEM

2.1. Materyal temini

Proje kapsamında laboratuvar ortamında soğuk pres yöntemi ile yağı elde edilen ceviz, badem ve çörekotu örnekleri Tekirdağ ilinde yerel satış noktalarından temin edilmiştir. Herhangi bir işlem görmemiş (kavurma, tuzlama vb) örnekler 5 farklı noktadan 200 g’lık partiler halinde alınmıştır. Ticari örnekler benzer şekilde market, aktar, eczane ve kozmetik satış noktalarından alınmıştır. Ürünler genel olarak en az 50 ml’lik ticari ambalajlı olarak laboratuvara getirilmiştir (Şekil 1).

Şekil 1. Ticari soğuk pres yağ örnekleri.

Kontrollü tağşiş yapmak amacıyla kullanılacak ayçiçeği ve mısır yağı örnekleri yerel satış noktalarından bir litrelik ticari ambalajlarında temin edilmiştir. Analizler gerçekleştirilinceye kadar üretilen ve satın alınan numuneler -18°C’de ışık ve oksijen almayan ortamda muhafaza edilmiştir. Tüm hammadde (ceviz, badem, çörekotu) ve ticari ürün alımları iki tekerrürlü olarak gerçekleştirilmiştir. Laboratuvar şartlarında üretimi yapılan soğuk pres yağların her birine kontrollü tağşiş işlemi soğuk pres yağların içerisine %25 ve %50 oranında ayçiçeği yağı ve mısır yağı katılmasıyla gerçekleştirilmiştir. Elde edilen soğuk pres yağlarda, ticari örneklerde ve kasıtlı tağşiş yapılmış örneklerde analizler iki paralelli olarak yapılmıştır.

2.2. Soğuk pres yağ eldesi:

Yağ ekstraksiyonu Kiralan ve ark. (2014) tarafından bildirilen metodun modifiye edilmesi ile gerçekleştirilmiştir. Proje bütçesinden tedarik edilen ev tipi soğuk pres yağ sıkma makinesi (DMS50, Dikmaksan A.Ş., Antalya, Türkiye) kullanılarak çiğ haldeki badem, ceviz ve çörekotu örnekleri herhangi bir ısıl işlem uygulanmadan preslenmiştir (Şekil 2).

(11)

5

Şekil 2. Soğuk pres yağ makinesi.

Pres çıkışından toplanan yağ vakumlu filtrasyon düzeneğinde süzülerek erlen içerisine toplanmıştır. Yağ içerisindeki partiküllerin tamamen uzaklaştırılabilmesi için örnekler 5000 rpm de 10°C de 10 dk santrifüjlenmiş ve ependorf tüplerinin üst kısmındaki berrak yağ pastör pipeti ile alınmıştır. Amber renkli şişelere doldurulan yağ örnekleri analizler yapılıncaya kadar -18°C’de depolanmıştır.

2.3. Raman ölçümleri

Raman spektroskopisi yöntemi ile moleküllerdeki titreşimler yardımıyla oluşturulan karakteristik spektral bantlardan örneklerin parmak izleri çıkarılmıştır. Bu amaçla;

direkt yağ örneklerinden vibrasyonel spektroskopi ile veri toplanmıştır. Proje kapsamında ölçüm için kullanılan Basic DXR SmartRaman Spectrometer sisteminde, 780 nm (high power) lazer kaynağı bulunmaktadır. Raman spektrumları 50 ile 3300 cm^-1 aralığında toplanmıştır. Bu analizler Hacettepe Üniversitesi Gıda Mühendisliği Bölümü laboratuvarında yapılmıştır.

2.4. Kemometrik analizler

Yapılan analizler sonucunda paralel ölçümlerin ortalamaları alınarak her bir tekerrür için standart hata hesaplanmış olup bu ortalama değerler veri analizinde kullanılmıştır.

Kemometrik yöntemler: Kemometrik analizler, Stand-alone Chemometrics Software (Version Solo 6.5 for Windows 7, Eigenvector Research Inc., Wenatchee, WA, ABD) yazılımı kullanılarak gerçekleştirilmiştir. Raman spektroskopisi ile elde edilen analiz sonuçlarının değerlendirilmesi için kemometrik yöntemlerden temel bileşen analizi (Principal Component Analysis, PCA) kullanılmıştır. Kemometrik yöntemler ile karmaşık veriler istatistiksel ve matematiksel yöntemler yardımıyla karakterize edilmektedir ve elde edilen sonuçlar test edilmektedir. Temel bileşen analizi, çok sayıda değişkenin varyans sayısını daha az sayıda ve bu değişkenlerin doğrusal bileşenleri olan yeni değişkenlerle ifade etme yöntemidir. Temel bileşenler, X değişkenlerinin kullanılmasıyla X bağımsız değişkenleri gibi davranacak yeni faktörlerin oluşturulmasıdır. Kullanılan temel bileşenler analizi ile elde edilen sonuçların kalitatif analizi gerçekleştirilmiştir.

(12)

6

2.5. Gaz kromatografisi analizleri

Gaz komatografisi analizleri Namık Kemal Üniversitesi Ziraat Fakültesi Gıda Mühendisliği Bölümü laboratuvarında yapılmıştır. Soğuk pres yağlardan alkalin hidrolizi yoluyla yağ asidi metil esterleri elde edilmiştir. Yağ asidi metil esterlerinin analizi FID dedektörlü gaz kromatografisi cihazı ile gerçekleştirilmiştir. Silika kapiler kolonun (TK-Chroma, 100mx0,25mm) kullanıldığı analizdeki parametreler; başlangıç sıcaklığı 120°C, 10°C/d artışla 175°C’ye ulaşılıp 10 d bekleme, 5°C/d artışla 230°C’ye ulaşma şeklindedir. Enjeksiyon hacmi 1µl ve split oranı 1:50’dir. Enjektör ve dedektör sıcaklıkları sırasıyla 250 ve 280°C’dir. Taşıyıcı gaz olarak 0,5 ml/s akış hızında helyum kullanılmıştır.

Yağ asidi metil esterlerinden elde edilen pikler alıkonma zamanlarına göre standartlarla karşılaştırılarak belirlenmiştir. Standart olarak %99 saflıkta yağ asidi metil esterleri kiti (Supelco, ABD) kullanılmıştır. Verilerin analizinde Total Chrom Workstation yazılımı kullanılmıştır. Pik alanına göre hesaplanan yağ asidi bağıl yüzdeleri toplam pik alanına oranlanarak sonuçlar % yağ asidi olarak verilmiştir (Nam ve Nam, 2016).

(13)

7

3. BULGULAR VE TARTIġMA

3.1. Raman analiz sonuçları ve kemometrik iĢlemler 3.1.1. Laboratuvar üretimi ve ticari yağların ayrımı

Bu model dört temel bileşen kullanılarak kurulmuştur. Modelin kurulmasında sırasıyla BASE AWLS, SMOOTH, NORMALIZE, MEAN CENTER önişlemleri kullanılmıştır.

Aşağıda 1. ve 2. temel bileşenler kullanılarak çizilen skor plot bulunmaktadır (Şekil 3). Buna göre Temel Bileşen-1 (PC1) total varyansın %85.04'ünü Temel Bileşen-2 (PC2) ise %11.17'sini açıklamaktadır. Skor plotta dolgulu semboller ilgili yağın laboratuvarda üretilmiş örneklerini; dolgulu olmayan semboller ise piyasadan alınmış örneklerini göstermektedir. Buna göre badem yağlarının ticari ve laboratuvar üretimi olan örnekleri arasında kesişen noktalar da bulunmakla birlikte bir ayırım olduğu görülmektedir. Benzer ayırım laboratuvar üretimi ve ticari ceviz yağlarında da çok keskin bir şekilde gözlenmiştir. Çörekotu yağlarına ait laboratuvar üretimi ve ticari örneklerin ise aynı kümenin içinde konumlandığı görülmektedir.

Şekil 3. Laboratuvar üretimi ve ticari soğuk pres yağların ayrımında kullanılan skor plot.

-0,006 -0,004 -0,002 0 0,002 0,004 0,006 0,008 0,01 0,012 0,014

-0,01 0 0,01 0,02 0,03 0,04 0,05

BADEM LAB ÇÖREKOTU LAB CEVİZ LAB BADEM TİCARİ ÇÖREKOTU TİCARİ CEVİZ TİCARİ

(14)

8

Temel bileşen sayısının seçimi RMSEC ve RMSECV değerlerinin temel bileşen sayısına karşı grafiğe geçirilmesi sonucunda yapılmıştır. Buna göre 4. temel bileşenden sonra bu değerlerde önemli bir değişim olmadığı gözlendiğinden kalibrasyon modeli 4 temel bileşen ile kurulmuştur. Tablo 1’de verilen RMSEC ve RMSECV değerlerine bakıldığında, bu değerlerin tatmin edici oranda düşük olduğu görülmektedir. RMSEC ve RMSECV değerleri sırasıyla kurulan kalibrasyon modelinin ve uygulanan cross validasyon sonucunda elde edilen validasyon modelinin hata kareler ortalamasının karekök değerini göstermektedir.

Tablo 1. Temel bileşenlere ait etki değerleri.

Temel

Bileşen Değer Varyansa

etkisi (%)

Kümülatif

etki (%) RMSEC RMSECV

PC1 1,87x10^-4 85,04 85,04 13,33x10^-5 14,67x10^-5 PC2 2,46x10^-5 11,17 96,21 6,71x10^-2 9,17x10^-2

PC3 3,61x10^-6 1,64 97,85 5,06x10^-2 7,64x10^-2

PC4 1,18x10^-6 0,54 98,39 4,38x10^-2 7,78x10^-2

3.1.2. Soğuk pres badem yağına yapılan tağĢiĢin tespiti

Bu model beş temel bileşen kullanılarak kurulmuştur. Modelin kurulmasında sırasıyla BASE AWLS, SMOOTH, MEAN CENTER, FIRST DERIVATIVE önişlemleri kullanılmıştır. Şekil 4’de verilen grafikte 1. ve 2. temel bileşenler kullanılarak çizilen skor plot bulunmaktadır. Buna göre Temel Bileşen-1 (PC1) total varyansın

%82.66'sını Temel Bileşen-2 (PC2) ise %7.97'sini açıklamaktadır. Grafikte laboratuvar koşullarında üretilen badem yağları ve bunun mısır ve ayçiçek yağlarıyla

%25 ve %50 oranlarında karıştırılmasıyla hazırlanan yağlar bulunmaktadır.

Laboratuvar koşullarında üretilen badem yağlarının belli bir kümeleşme davranışı gösterdiği görülmekle birlikte bir adet aykırı (outlier) datası bulunmaktadır. Ayçiçek yağları diğer tüm yağlardan ayrı bir noktada konumlanmış olmakla birlikte saçılma eğilimi göstermiştir. Mısır ve ayçiçek yağları skor plotun sağ üst köseşinde konumlanma eğilimi gösterdiğinden benzer şekilde mısır veya ayçiçekle tağşişe uğratılmış yağların da belli oranda saf mısır ve saf ayçiçek yağlarına yakın konumlanma eğiliminde olduğu görülmüştür.

(15)

9

Şekil 4. Tağşiş yapılmış soğuk pres badem yağının tespitinde kullanılan skor plot.

Temel bileşen sayısının seçimi RMSEC ve RMSECV değerlerinin temel bileşen sayısına karşı grafiğe geçirilmesi sonucunda yapılmıştır. Buna göre 5. temel bileşenden sonra bu değerlerde önemli bir değişim olmadığı gözlendiğinden kalibrasyon modeli 5 temel bileşen ile kurulmuştur. Tablo 2’deki RMSEC ve RMSECV değerlerine bakıldığında bu değerlerin tatmin edici oranda düşük olduğu görülmektedir. RMSEC ve RMSECV değerleri sırasıyla kurulan kalibrasyon modelinin ve uygulanan cross validasyon sonucunda elde edilen validasyon modelinin hata kareler ortalamasının karekök değerini göstermektedir.

Tablo 2. Soğuk pres badem yağı tağşişi tespitinde kullanılan temel bileşenlere ait etki değerleri.

Temel

etkisi (%)

Kümülatif

PC1 6,62x10⁵ 82,66 82,66 8,653 9,277

PC2 6,38x10⁴ 7,97 90,64 6,359 7,828

PC3 2,72x10⁴ 3,40 94,03 5,076 6,262

PC4 1,82 x10⁴ 2,27 96,30 3,997 5,315

PC5 4,84 x10³ 0,60 96,91 3,655 5,076

-600 -400 -200 0 200 400 600 800

-1500 -1000 -500 0 500 1000 1500 2000

LAB BADEM BADEM%25AYÇİÇEK BADEM%50AYÇİÇEK BADEM%25MISIR BADEM%50MISIR MISIR

AYÇİÇEK

(16)

10

3.1.3. Soğuk pres çörekotu yağına yapılan tağĢiĢin tespiti

Bu model beş temel bileşen kullanılarak kurulmuştur. Modelin kurulmasında sırasıyla NORMALIZE, BASE AWLS, SMOOTH, MEAN CENTER önişlemleri kullanılmıştır.

Şekil 5’te 1. ve 2. temel bileşenler kullanılarak çizilen skor plot bulunmaktadır. Buna göre Temel Bileşen-1 (PC1) total varyansın %84.06'sını Temel Bileşen-2 (PC2) ise

%6.17'sini açıklamaktadır. Verilen grafikte laboratuvar koşullarında üretilen çörekotu yağları ve bunun mısır ve ayçiçek yağlarıyla %25 ve %50 oranlarında karıştırılmasıyla hazırlanan yağlar bulunmaktadır. Laboratuvar koşullarında üretilen çörekotu yağlarının belli bir kümeleşme davranışı gösterdiği görülmekle birlikte bir adet aykırı (outlier) datası bulunmaktadır. Buna rağmen diğer tüm gruplardan tamamen ayrı bir bölgede konumlanmıştır. Ayçiçek yağları saçılma eğilimi göstermiş olup skor plotun sol tarafının üst ve alt kısmında saçılmıştır. Bunun aksine mısır yağlarında başarılı bir kümeleşme gözlenmiştir. %100 mısır ve%100 ayçiçek yağları ile bunlarla tağşişe uğratılmış çörekotu yağlarının skor plotun sol üst köşesinde kümelendiği görülmüştür.

Şekil 5. Tağşiş yapılmış soğuk pres çörekotu yağının tespitinde kullanılan skor plot.

Temel bileşen sayısının seçimi RMSEC ve RMSECV değerlerinin temel bileşen sayısına karşı grafiğe geçirilmesi sonucunda yapılmıştır. Buna göre 5. temel bileşenden sonra bu değerlerde önemli bir değişim olmadığı gözlendiğinden kalibrasyon modeli 5 temel bileşen ile kurulmuştur. Tablo 3’de RMSEC ve RMSECV değerlerine bakıldığında bu değerlerin tatmin edici oranda düşük olduğu

-0,008 -0,006 -0,004 -0,002 0 0,002 0,004 0,006 0,008 0,01

-0,02 -0,01 0 0,01 0,02 0,03 0,04 0,05 0,06

LAB ÇÖREKOTU

ÇÖREKOTU%25AYÇİÇEK ÇÖREKOTU%50AYÇİÇEK ÇÖREKOTU%25MISIR ÇÖREKOTU%50MISIR MISIR

AYÇİÇEK

(17)

11

görülmektedir. RMSEC ve RMSECV değerleri sırasıyla kurulan kalibrasyon modelinin ve uygulanan cross validasyon sonucunda elde edilen validasyon modelinin hata kareler ortalamasının karekök değerini göstermektedir.

Tablo 3. Soğuk pres çörekotu yağı tağşişi tespitinde kullanılan temel bileşenlere ait etki değerleri.

Temel

etkisi (%)

Kümülatif

PC1 2,50x10^-4 84,06 84,06 1,6x10^-4 1,9x10^-4

PC2 1,84x10^-5 6,17 90,23 1,3x10^-4 1,7x10^-4

PC3 1,37 x10^-5 4,61 94,83 9.1x10^-5 1,4x10^-4

PC4 7,08 x10^-6 2,38 97,21 6,7x10^-2 1,0x10^-4

PC5 2,88 x10^-6 0,97 98,18 5,4x10^-2 8,7x10^-2

3.1.4. Soğuk pres ceviz yağına yapılan tağĢiĢin tespiti

Bu model dört temel bileşen kullanılarak kurulmuştur. Modelin kurulmasında sırasıyla NORMALIZE, BASE AWLS, SMOOTH, MEAN CENTER önişlemleri kullanılmıştır.

Şekil 6’da 1. ve 2. temel bileşenler kullanılarak çizilen skor plot bulunmaktadır. Buna göre Temel Bileşen-1 (PC1) total varyansın %82.59'unu Temel Bileşen-2 (PC2) ise

%7.98'ini açıklamaktadır.

Grafikte laboratuvar koşullarında üretilen ceviz yağları ve bunun mısır ve ayçiçek yağlarıyla %25 ve %50 oranlarında karıştırılmasıyla hazırlanan yağlar bulunmaktadır.

Laboratuvar koşullarında üretilen ceviz yağlarının skor plotun sol alt tarafında başarılı bir kümeleşme davranışı gösterdiği görülmektedir. Mısır ve ayçiçek yağlarıyla tağşiş edilmiş örnekler ceviz yağı grubuna yakın konumlanmış olup %25 oranında tağşişe uğrayan örneklerin %50 oranında tağşişe uğrayanlara kıysala ceviz yağlarına daha yakın konumlandığı görülmüştür. Ayçiçek ve mısır yağları skor plotun diğer tüm gruplara uzak bir noktasında konumlanmıştır. Bu durum ceviz yağlarının ayçiçek ve mısır yağlarından tamamen ayrı bir şekilde sınıflandırılabildiğini göstermiştir.

(18)

12

Şekil 6. Tağşiş yapılmış soğuk pres ceviz yağının tespitinde kullanılan skor plot.

Temel bileşen sayısının seçimi RMSEC ve RMSECV değerlerinin temel bileşen sayısına karşı grafiğe geçirilmesi sonucunda yapılmıştır. Buna göre 4. temel bileşenden sonra bu değerlerde önemli bir değişim olmadığı gözlendiğinden kalibrasyon modeli 4 temel bileşen ile kurulmuştur. Tablo 4’de RMSEC ve RMSECV değerlerine bakıldığında bu değerlerin tatmin edici oranda düşük olduğu görülmektedir. RMSEC ve RMSECV değerleri sırasıyla kurulan kalibrasyon modelinin ve uygulanan cross validasyon sonucunda elde edilen validasyon modelinin hata kareler ortalamasının karekök değerini göstermektedir.

Tablo 4. Soğuk pres ceviz yağı tağşişi tespitinde kullanılan temel bileşenlere ait etki değerleri.

Temel

etkisi (%)

Kümülatif

PC1 1,41x10^-4 82,59 82,59 1,3x10^-4 1,5x10^-4

PC2 1,36x10^-5 7,98 90,56 9,4x10^-2 1,2 x10^-4

PC3 6,52x10^-6 3,83 94,39 7,2x10^-5 1,0 x10^-4

PC4 3,33 x10^-6 1,95 96,35 5,8x10^-2 9,6x10^-2

-0,006 -0,004 -0,002 0 0,002 0,004 0,006 0,008 0,01

-0,01 -0,005 0 0,005 0,01 0,015 0,02

CEVİZ%25AYÇİÇEK CEVİZ%50AYÇİÇEK CEVİZ%25MISIR CEVİZ%50MISIR LAB CEVİZ MISIR AYÇİÇEK

(19)

13

3.2. Gaz kromatografisi analiz sonuçları

Tablo 5’de laboratuvarda üretilen soğuk pres badem, çörekotu ve ceviz yağları ile bu yağların kasıtlı tağşişinde kullanılan ayçiçeği ve mısırözü yağlarına ait yağ asidi kompozisyonları verilmiştir.

Tablo 6’da piyasadan temin edilen ticari soğuk pres badem, çörekotu ve ceviz yağlarına ait yağ asidi kompozisyonları verilmiştir.

Tablo 7’de ise içerisine %25 ve %50 oranında ayçiçeği ve mısırözü yağı katılarak kasıtlı tağşiş yapılan soğuk pres badem, çörek otu ve ceviz yağlarının yağ asidi kompozisyonları verilmiştir.

(20)

14

Tablo5. Laboratuvarda üretilen ve tağşişte kullanılan yağların yağ asidi kompozisyonu

*Ortalama sonuçlar verilmiş olup %0,1’den düşük değere sahip yağ asitleri değerlendirmeye katılmamıştır.

**BL: Laboratuvarda üretilen soğuk pres badem yağı, ÇL: Laboratuvarda üretilen soğuk pres çörekotu yağı, CL: Laboratuvarda üretilen soğuk pres ceviz yağı.

Örnek**

Yağ Asitleri (%)*

C16:0 Palmitik

asit

C16:1 Palmitoleik

asit

C18:0 Stearik asit

C18:1 n-9 Oleik asit

C18:2 n-6 Linoleik asit

C18:3 n-6 γ- Linolenik asit

C20:0 AraĢidik asit

C20:1 n-9 Eikosenoik

asit

C20:2 Eikosadienoik

asit

C22:0 Dokosanoik

asit

BL1 6,6 0,5 71,1 21,5

BL2 6,4 0,5 69,8 23,1

BL3 6,5 0,5 69,8 23,1

BL4 6,8 0,5 63,0 29,0

BL5 6,6 0,5 70,2 22,6

Ortalama 6,6 0,5 68,8 23,9

ÇL1 12,0 0,2 23,1 58,9 0,3 2,5

ÇL2 12,8 0,2 22,4 58,2 0,3 2,2

ÇL3 12,5 0,1 23,6 58,9 0,2 2,3

ÇL4 12,7 0,2 25,3 58,2 0,3 2,4

ÇL5 12,1 0,1 23,4 56,9 0,3 2,4

Ortalama 12,4 0,2 23,6 58,2 0,3 2,4

CL1 6,6 2,4 18,2 60,0 12,9

CL2 6,7 2,5 14,1 64,3 12,4

CL3 5,7 2,6 12,6 64,7 14,4

CL4 6,6 2,4 15,9 62,4 12,6

CL5 6,1 2,5 15,5 62,3 13,6

Ortalama 6,3 2,5 15,3 62,7 13,2

Ayçiçek yağı 6,0 3,3 32,4 57,7 0,6

Mısırözü yağı 10,9 2,0 33,5 52,2 1,1 0,4

(21)

15

Tablo6. Ticari yağların yağ asidi kompozisyonu

Örnek**

Yağ Asitleri (%)*

asit

C18:1 n-9 Oleik asit

asit

BT1 6,2 2,1 32,9 52,7 1,6 0,4 0,5 0,3

BT2 6,2 2,1 33,7 51,6 1,8 0,4 0,5 0,3

BT3 6,2 2,1 33,3 52,2 1,7 0,4 0,5 0,3

BT4 6,2 2,1 33,5 51,9 1,7 0,4 0,5 0,3

BT5 6,2 2,1 33,4 52,0 1,7 0,4 0,5 0,3

BT6 6,2 2,1 33,4 52,0 1,7 0,4 0,5 0,3

BT7 6,2 2,1 33,4 52,0 1,7 0,4 0,5 0,3

BT8 6,2 2,1 33,4 52,0 1,7 0,4 0,5 0,3

BT9 6,1 3,8 30,6 56,8 0,1 0,3 0,2 0,7

BT10 5,8 3,1 39,1 46,9 1,1 0,3 0,4 0,6

BT11 6,3 3,2 34,3 52,7 0,2 0,2 0,3 0,6

Ortalama 6,2 2,5 33,7 52,1 1,4 0,4 0,5 0,4

ÇT1 12,2 0,2 3,2 23,9 54,4 0,4 0,2 0,4 2,4 0,0

ÇT2 7,5 0,1 3,3 30,2 54,9 0,8 0,2 0,2 0,7 0,5

ÇT3 12,1 0,2 3,2 23,1 56,2 0,2 0,2 0,3 2,5 0,0

ÇT4 7,9 0,2 3,5 30,2 53,6 0,7 0,3 0,4 0,8 0,5

ÇT5 11,7 0,2 3,1 23,7 55,5 0,8 0,2 0,4 2,4 0,1

ÇT6 5,8 0,2 1,9 54,2 24,9 5,8 0,5 1,1 0,4 0,3

ÇT7 7,6 0,3 2,6 46,1 33,8 3,7 0,4 0,8 0,6 0,3

ÇT8 8,2 0,2 3,4 33,1 49,8 1,1 0,3 0,4 0,7 0,4

Ortalama 9,1 0,2 3,0 33,1 47,9 1,7 0,3 0,5 1,3 0,3

CT1 10,0 3,7 31,2 48,5 6,6

CT2 6,5 2,5 19,7 59,7 11,6

CT3 6,0 2,5 32,2 52,2 7,2

CT4 6,4 2,5 17,6 62,7 10,8

Ortalama 7,2 2,8 25,2 55,8 9,1

**BT: Ticari soğuk pres badem yağı, ÇT: Ticari soğuk pres çörekotu yağı, CT: Ticari soğuk pres ceviz yağı.

(22)

16

Tablo7. Tağşiş yapılan yağların yağ asidi kompozisyonu

Örnek**

Yağ Asitleri (%)*

asit

C18:1 n-9 Oleik asit

asit

B 6,2 0,5 1,6 69,0 22,2 0,5

BM25 7,4 0,4 1,7 60,2 29,7 0,6

BM50 8,5 1,8 52,1 36,7 0,7

BA25 6,6 2,2 59,8 31,4

BA50 6,2 2,5 51,5 39,9

Ç 11,6 3,0 23,6 59,3 2,5

ÇM25 11,5 2,8 25,6 57,5 0,7 2,0

ÇM50 11,3 2,4 29,0 55,3 0,8 1,1

ÇA25 9,9 3,1 26,4 58,4 0,4 1,8

ÇA50 8,7 3,1 28,1 58,2 0,3 1,2 0,3

C 6,6 2,4 18,2 60,0 12,9

CM25 7,8 2,3 22,3 58,0 9,6

CM50 8,7 2,3 25,4 56,4 7,2

CA25 6,5 2,7 21,8 59,6 9,4

CA50 6,3 2,8 25,0 58,9 6,6 0,3

**B:Soğuk pres badem yağı, BM:Mısırözü yağı ile tağşiş edilmiş soğuk pres badem yağı, BA:Ayçiçek yağı ile tağşiş edilmiş soğuk pres badem yağı (25 ve 50 yapılan tağşiş miktarını %25 ve %50 olarak ifade etmektedir).

(23)

17

Gharby ve ark. (2015) tarafından yapılan çalışmada soğuk pres yöntemi ile üretilen çörekotu yağında linoleik ve oleik asit oranları sırasıyla %58,5 ve %23,8 olarak tespit edilmiştir. Bu proje kapsamında yapılan GC analizleri neticesinde bulunan değerlerin araştırıcıların bulguları ile uyumlu olduğu görülmektedir. Diğer taraftan Abbas Ali ve ark. (2012) tarafından bildirilen sonuçlar incelendiğinde yine çörekotu yağının linoleik asit (%52,6) ve oleik asit (%23,5) açısından zengin olduğu bildirilmiştir. Çalışma kapsamında laboratuvarda üretilen çörek otu yağlarının her iki makalede bildirilen sonuçlarla paralel olduğu görülmektedir.

Badem yağına ait yağ asidi profilinin bildirildiği bir çalışmada bu bitkiden elde edilen yağda oleik asit (%64,3) ve linoleik asidin (%25,1) yoğun olarak bulunduğu görülmüştür (Madawala ve ark., 2012). Mevcut projede laboratuvar ortamında elde edilen soğuk pres badem yağlarına ait yağ asidi kompozisyonu Tablo 5’de incelendiğinde bulguların literatürle uyumlu olduğu görülmektedir.

Cevizden elde edilen yağlara ait yağ asidi kompozisyonunda linoleik (%62,7), oleik (%15,3) ve linolenik asit (%13,2) ortalama değerlerinin baskın olduğu belirlenmiştir.

Literatür verileri incelendiğinde benzer bulguların ortaya konduğu görülmektedir.

Ticari soğuk pres yağların yağ asidi kompozisyonu incelendiğinde badem yağları hariç genel olarak laboratuvar ortamında üretilen yağlarla uyumlu bulgulara rastlanmıştır. Tablo 5 ve 6 beraber incelendiğinde laboratuvar ortamında üretilen soğuk pres badem yağlarında oleik asit miktarının linoleik asit miktarından daha yüksek olduğu ve bu bulgunun literatürle de desteklendiği görülmektedir. Ancak ticari yağlarda durum tam tersidir. Baskın olan yağ asidinin linoleik asit olduğu görülmektedir. Bu durum ticari soğuk pres badem yağlarının üretiminde kullanılan badem çeşidi ile laboratuvarda üretim yapılan badem çeşidi arasındaki farklılıktan kaynaklanabileceği gibi olası bir tağşişden de kaynaklanıyor olabilir.

ÇT6 ve ÇT7 kodlu ticari soğuk pres çörekotu yağlarında beklenenin aksine oleik asit miktarı linoleik asit miktarından yüksek çıkmıştır. Bu durum hem laboratuvarda üretilen hem de literatürde bilgisi verilen çörekotu yağlarına ait bulgulardan farklıdır.

Tespit edilen bu farklılığın sebebi olarak çörekotu yağına oleik asit miktarını arttıran başka bir bitkisel yağ katılmış olması olabilir. Tablo 7’de görüldüğü gibi çörekotu yağına ayçiçeği veya mısırözü yağı katılmasıyla oleik asit oranı artmakta, linoleik asit oranı azalmaktadır.

Ceviz yağlarına ait veriler incelendiğinde belirleyici yağ asidinin linolenik asit olduğu ve özellikle CT1 ve CT3 kodlu ticari soğuk pres ceviz yağlarında linolenik asit miktarının önemli oranda düşük olmasının dikkat çektiği görülmüştür. Tablo 7 ile beraber değerlendirildiğinde bu bulgunun ceviz yağına ayçiçeği veya mısırözü yağı ilavesi ile ortaya çıkmış olabileceği düşünülmektedir.

(24)

18

4. SONUÇ

Proje ile hem laboratuvar ortamında üretilen hem de iç piyasadan temin edilen soğuk pres yağlarda Raman ölçümleri yapılarak bu ürünlerin parmak izi spektrumları ilk kez çıkarılmıştır. Elde edilen spektral veriler kullanılarak kemometrik yöntemlerin yardımı ile hem farklı soğuk pres yağ çeşitleri birbirinden ayrılmış hem de tağşiş yapılan yağların tespiti sağlanmıştır. Proje sonucunda literatüre önemli bir katkı sağlayacağı düşünülen piyasa araştırması sonuçlarına ulaşılmıştır. Ülkemizde satışa sunulan ceviz, badem ve çörekotu yağlarında saflık analizi hem GC hem de Raman spektrometresi ile ilk kez yapılmıştır.

Raman spektroskopisinin soğuk pres yağlarda saflık tayininde kullanımı yeni bir konudur. Elde edilen sonuçlar bundan sonra bu alanda yapılacak çalışmalara ışık tutacaktır.

(25)

19

KAYNAKLAR

1. Siger, A., Nogala-Kalucka, M. & Lampart-Szczapa, E. Compounds in Cold- Pressed Plant Oils. J. Food Lipids 15, 137–149 (2007).

2. Yetim, H., Sagdic, O. & Ozturk, I. Fatty acid compositions of cold press oils of seven edible plant seeds grown in Turkey. Chem. Nat. Compd. 44, 634–636 (2008).

3. Lutterodt, H. et al. Fatty acid profile, thymoquinone content, oxidative stability, and antioxidant properties of cold-pressed black cumin seed oils. LWT - Food Sci. Technol. 43, 1409–1413 (2010).

4. Ramadan, M. F., Asker, M. M. S. & Tadros, M. Antiradical and antimicrobial properties of cold-pressed black cumin and cumin oils. Eur. Food Res.

Technol. 234, 833–844 (2012).

5. Prescha, A., Grajzer, M., Dedyk, M. & Grajeta, H. The Antioxidant Activity and Oxidative Stability of Cold-Pressed Oils. J. Am. Oil Chem. Soc. 91, 1291–1301 (2014).

6. Deelstra, H., Burns, D. T. & Walker, M. J. The adulteration of food, lessons from the past, with reference to butter, margarine and fraud. Eur. Food Res.

Technol. 239, 725–744 (2014).

7. Kiralan, M., Özkan, G., Bayrak, A. & Ramadan, M. F. Physicochemical properties and stability of black cumin (Nigella sativa) seed oil as affected by different extraction methods. Ind. Crops Prod. 57, 52–58 (2014).

8. Balta, M. F. Fatty acid profiles for almond (Prunus amygdalus Batsch) genotypes with different kernel taste and formation. Iğdır Üni Fen Bil Araş Der.

3, 17-24 (2013).

9. Li, B., Wang, H., Zhao, Q., Ouyang, J., Wu, Y. Rapid detection of authenticity and adulteration of walnut oil by FTIR and fluorescence spectroscopy: A comparative study. Food Chem. 181, 25-30 (2015).

10. Gecgel, U., Demirci, A.S., Dulger, G.C. et al. Some physicochemical properties, fatty acid composition and antimicrobial characteristics of different cold-pressed oils. La Rivista Italiana Delle Sostanze Grasse, 92, 187-200 (2015).

11. Abbas Ali, M., Abu Sayeed, M., Alam, M.S., Yasmin, M.S., Khan, A.M. &

Muhamad, I.I. Characteristics of oils and nutrient contents of Nigella sativa Lınn. and Trigonella foenum-graecum seeds. Bulletin Chemical Society of Ethiopia, 26(1), 55-64 (2012).

12. Gharby, S., Harhar, H., Guillaume et al. Chemical investigation of Nigella sativa L. seed oil produced in Morocco. Journal of Saudi Society of Agricultural Sciences, 14(2), 172-177 (2015).

13. Madawala, S., Kochhar, S. & Dutta P. Lipid components and oxidative status of selected specialty oils. Grasas y Aceites, 63(2), 143-151 (2012).