Trk Mitolojisinde Da Klt

folklor/edebiyat

folklor/edebtya

t

hatkbllim-iletişim'antropoloji • arkeoloji • sosyoloji • müzikolojl • tarih' edebiyat

Üç AYLıK KÜLTÜR DERGiSi

ISSN 1300-7491 CiLT: 12 SAYı:46 2006/2

Sahibi:UEM (ULUSLARARASIEğilim-Öğretim. Basın-YayınLtd.ŞIL)adına SerhatK.Turan

Genel Yaym Yönetmeni:MetinTuran

• metin_turan2001@yahoo.com

SorumluYazıişleriMüdürü:Dr. Faruk GOçlO Düzelti:KaflyeYlnanç KapakFotoğrafı:Ara GOler

AkademikDanışmave HakemKurulu Prof.Dr. Ahll).et Gökljel (Cumhuriyet Unlversltesl) Prof. Dr. Ali Osman Oztürk (Çanakkale Onsekiz Mart Universitesi)

Prof, Dr. AskerKartarı(Ankara l,iniversilesi) Prof, Dr. Ata Atun(Yakın DoğuUnivers.itesi) Prof. Dr. CelilGaribğlu N;ıgiyev(Bakü Asya' Jnversitesi)

Prof. Dr. Edip Günay (IstanbulTekni~Universilesi) Prof. Dr. Erman Artun (Cukurov\! Universitesi)

Prof. Dr. EsmaŞimşek (FıratUQ,iversitesi) Prof. Dr, Fuat Bozkurt (Akdeni+.Unversitesi)

Prof. Dr.GÜIS4~Parlar (Gazi Un.!versitesi) Prof. Dr. Hasan Ozdemir (Ankara"Universilesi)

Prof. Dr.HaşimKarpuz (Selçuk l).niversitesi) Prof. D,r.ılhan Başgöz (100.YılUniYersitesi) Prof, Dr.ılhanTernanbay (Hacettepe ,Universitesl)

Prof. Dr.ısmailOztürk (Dokuz EyluL. Universltesi) Prof. Dr.Kurtuluş Kayalı(Ankar" Universilesi)

Prof. Dr. Bekir Onur (Ankara Unive.rsitesi) Prof, Dr, Mehmet Olmez(YıldızTeknik Universitesi)

Prof. Dr. Muhan Bali (KültürUniverşitesi) Prof. Dr. MusaYaşar Sağlam(HacettepeUniversitesi)

Prof. Dr.Namık Açıkgöz (Muğlıı,Universitesi) Prol. Dr. NuranElmacı(Dicle l,iniversitesi) Prof, Dr. Oktay Belli (istanbui Universitesi) Prof. Dr. OzkulÇobanoğlu(Hacettepe Universitesi)

Prol. Dr. Taner Timur (Ankara i,Jniversitesi) Prof. Dr. Tuna Ertem (AnkaraUniversitesi) Prof. Dr. TülayUğu,?manEr (Çanakkale Onsekiz Mart Universitesi)

Prof. Dr. Zafer Onler (Çanakkaleonseklz Mart Universitesi) Doç. Dr. Birsen Karaca (Ankara Universitesl) Doç, Dr. F.Beikıs Kümbetoğlu(Marmar.a Universitesi)

Doç. Dr. Hande Birkalan (Yeditepe Universitesi) Doç. Dr. Muhtar Kutlu (Ankara Universitesi)

Temsilcilikler: Antalya: Ali Aksüt, istanbut VuraiYıldırım- AyhanAydın,Kars:Sait Küçük,

Kaysen:Bayram Durbilmez

_ YönetimYerıveYazışmaAdresi

HataySokak9/19, 06410Kızılay-Ankara Tel:(312) 425 39 20 Belgeç:(312) 417 57 23 www.1olkloredebiyat.orgE-posta:lolkloredebiyat@superonline.com

AboneKoşulları

Türkiye içinŞayısı:15 YTL • YurtiçiYınık(Postalama ücreti dahil):BOYTL Eski ,A-boneler veOğrencilere Sayısı:10 YTL •Yıllık(Postaiama ücreti dahil) : 40 YTL Avrupa IçinSayıst:15EUrıO • YıllıkAbone Bedeli(Postalama ücreti dahil): 60 EURO

Amerika IçinSayısı:15$ •YıllıkAbone Bedeli (Postalama ücreti dahil):BO$

Abone bedelinin Metin Turanadına104233numaralıposta çekihesabınaya daYapıKrediBankası Meşrutiyet Şubesi'ndeki Uluslararası Eğitim-OğretimLtd.Şt'ninl023733-9 numaralıhesabayatırılarak,dekontun adresimize

gönderilmesi gereklidir. (Abonelerimizyıliçindeki fiyatartışlanndanetkilenmezler.) falklor/edebiyat'tayayımlanan yazılar

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _folklorıedebiyat,cilt: /2,Sayı:46 _

TÜRK MirOlOJisiNDE DAG KÜL

TÜ

Fuzuli

Bayat"

ı.MitolojikDağ Tasanını.

Eski Türklerin mitolojik inanç sisteminde önemli bir yer tutandağ,orman, dere ve

ağaç,mitolojik yerana kompleksine girmekle birlikte zamanla iye kategorisibağlamın­

dadeğer kazanmıştır. Doğadaher bir nesnenin iyesininbulunmasıveonlarınher biri-ninfarklıözelliklerininolması dağkültüride de görülür. Nitekimdağlarınveobaların yalnız kendi iyelerinindeğil, aynızamandadiğer ruhlarında barındığıyerler olduğu

etnegrafik verilerle tasdik edilmektedir. Bu nedenledirkidağ, taşkültü Türk mitoloji-sinde ritüelleririyapıldığı ıdıkmekanlar olarak bilinirler.

Türkhalklarınınhemen hemen hepsinde görülen dağkültü mitolojide taşve oba kültüyle sentez halinde bir durum sergilemektedir.Dağve onunlaeşleştirilen dağ iye-siyalnız bir doğa kültürıün terkipkısmıolmakla kalmaz,aynızamandatüreyiş miti-nin de özellikleriniyansıtır.Nitekimboyların, soylarınvekabileleriri birer kutsaldağ­ larının olması,soyun kendi ecdadım dağruhuylabirleştirmesi,bu iki mitolojik katego-rinin ortak bir kültebağlanmış olduğunugösterir.Diğertaraftan dünya modelinde

da-ğın,yerin ekseni olması inancıdünyadağlarınınveya demirdağların varlığına inancı doğurmuşturki, bu da genel anlamdadağkültürrün birbaşkaboyutudur. M.Kaşkar­

fol

kı01"1

edebiyat

rtasözünde dağınyeri tuttuğu vurgulanmış, dağınkutsal merkez simgesine değinil­

niştir.

Evrenin kutsal merkezi olarak bilinen

dağlar

zama.nla

birtakı~ ~i.toloji~.tela~­

ulere de ayak

uydurmuştur

ki,

aşağıda bunların yapısalışlevsel yerını görecegız. B~­

.ünlükte

canlıvarlık

olarak

algılanan dağ, bazı

tasavvurlara göre

dağ

ruhunun

kendı-ıidir.

Orman kültüyle

birleşen dağ

eski Türkler'in kutsal merkez

anlayışını oluşturmak­

.ave devletin merkezi görevini üstelenmektedir. Nitekim Göktürkler ve Uygurlar

dö-ıeminde dağlıkveormanlık bölge olanÖtüken,devletin merkezi olmak görevini

üst-enmiştir.

Merkez her zaman kutsal bir görev

üstlendiği

için,

dağlar

ve orada olan her

şey kutsanmışolarak kabuledilmiştir.

Belki de bu nedenledir ki Türkler yemin ederken kutsal bildikleri bütünvarlıkve nesneler içindedağındaadınızikrederler. Mesela Bizans tarihçisi Menander'e göre Bi-zan s ile Avarlar

arasında

VI. yy.da

yapılan

bir

sözleşmede

Avar

hakanı

Bayan

şöyle

ant

içmiştir:

"Sava üzerinde köprü kurmakla

Romalılarakarşı

zarar vermek

niyetin~e

isem ben Bayanmahvolayım:bütün Avarlar mahvolsun; gök üstümüzeyıkılsm,Gok Tanrı'nın ateşli oklarıbizleri öldürsün,dağlarve ormanlarbaşımızayıkılsın;Sava

su-yu

taşarak

bizleri yutsun"

Folklor malzemelerinde,dağınveyaorrnarıın,reel dünya ile ötekidünyanın, hayat-la ölümün, gizli ohayat-lanhayat-la

açık olanın sırıırını oluşturduğu

görülmektedir. Bu yönüyle

dağ

tıpkı orman gibi öteki aleme açılan kapı görevini yerine getirmektedir.

MitolojikAna'nın semantik dallanmasısonunda bağımsızkoruyucu ruha dönüşmüş

dağ

iyesi zamanla Altay-Sayan Türkler'inde

tıpkı

orman hamisi gibi

sarı saçlı kadın

olarak tasavvur

edilmiştir.

Orman hamisi genelde

kadın

olarak

kalmışsa

da,

dağ

ruhu

kadın başlangıçtanuzaklaşarakçoğu

kez erkek olarak bilinir.

Dağ

ruhunun, Altay-Sa-yan

halklarınıninancında

kurt

şeklinde

gezmesi

diğer

koruyucu ruhlarda

olduğu

gibi, daha eski zoomorfik tasavvurlarlailişkilidir.

Altay kabileleri arasında dağruhunun erkek vekadın,genç veyaşlıolarakalgıla­ nan insan şeklindetasavvur edilmesiantropomorflaşmanınsonucudur. Dağiyesinin erkek olarak

tasarlanmasıkadın başlangıçlı

mitolojik tiplerin yerini erkek hamilere

bı­

rakmasından başkabirşey değildir.Altay Türkleri'nin etnografik inancındaav

hay-vanlarının anası

ve iyesi olarak bilinen

Man.ahan

(Maniyhan) orman hamisinin. halen de kadınolarak tasavvur edilmesinin birkalıntısıdır.Altayavcılarıonunşerefine yap-tıklarımerasimdeavlarıruniyiolması dileğindebulunurlar.N.Dırenkova'mnderlediği avcıveavcılıklailgili efsanelerdenbilindiği gibidağınkoruyucu ruhu olan kadın, ÇıP­ lak ve irigÖğüsıüdür.'Bu dağ ruhu masallardaki iri döşleriyle ocağın külünüsüpüreri devkarısıveya devkadıntipineçevrilmiştir.

İlkeltoplumlardakadınolarak tasavvur edilendağruhunun genç ve bekaravcılar­ la cinsiilişkiye girmesi ve avcılara bol av vermesi, avcı anlatıları arasında çok

yaygın-2 InanA..Makaleler ve incelemeler, Ankara, 1987,s.3ı8

folklort edebiyat

dır. DağruhununAltaylılar'ınavcılıkmitlerindeiri memeleri olansarı saçlı çıplak ka-dınolarak tasavvur edilmesi vebazı şaman dualarında dağruhununkadınolarak ta-sarlanmasıMitolojik Ana kompleksinindağkültününoluşmasındada etkiliolduğuna

birkanıttır.

Kadınolarak tasavvur edilen dağruhuyla evlenenavcılann zerıginleşmesi,ancak ailesini unutmasıda avcılık mitlerinden bellidir. Bu kadar açıktasavvur edilmesine rağmen dağkoruyucusunun ongon veyatöz/tösşeklindekeçeden veyaağaçtan yapilnuş tasviri yoktur. Bunun başlıcasebebini L.Potapov, dağ kültünün oluştuğu zamandil idollerin mevcut

olmadığınabağlamaktadır'

ki, bir o kadar

inandırıcıdeğildir.

Nitekim şamanlıkkültüne mal edilendağ inancı diğer şamanruhlarıgibi tasvir edilebilirdi AIl-cak doğa kültürrün birparçasıolan orman, dağ, pınar, mağara koruyucularıgibi dağ ruhunun da tasviri yoktur. Bu ise bu kültlerinyararıdığızamanlarda tasviriri olmama sıylailgili olmayıpsadece olarak doğa ruhlarınıntasvire gelmemesiylebağlantılıdır. Altaylılar'ınbazıtöslerin veyaongonlarıntasvirinioluşturmalarıdaha çok Buda veya Mani diniyle tanışmalanndansonraya denk gelmektedir. Nitekim Türk mitolojisinde tasvirden daha çok eylem söz konusudur. Tasvirlerbilindiğigibi, Türkler'inşamanlık dünyagörüşlerive kabul ettikleri dinlerlebağlantılıdır.

Dağruhunun eski tasavvur simgesi olansarı saçlı kadınbir çok Altay efsanelerin-deavcılara aşık olur, onunla evlenenavcılarabol av verir, evlenmeyenleri deli erler Bugünkü mitolojikanlamıbelli olmayan bu evlenma olgusunun temelinde eskidüşün­ cedeinsanlarınkoruyucularayakın olduğu,onlarla birebirilişki kurabildiğibir döne-min izlerininkalıntısıolabilir. Ancak zamanla butip kozmik evlenme,sıradan insan-lar için biryasağa dönüşmüştür.Bunun enaçık örneğiniDede Korkut boylanndaSarı Çoban'ınperikızıylamünasebetinde görürüz. AncakOğuz Kağarıve Türk mitolojisinin etnogonikmit kahramanlarıbu tip kozmik evlerımeler gerçekleştirmişlerdir. Türeyiş mitlerinde kozmik evlenmeden türeyen mikro-kozmik elementler, avcılıkmitlerinde dağruhu olankadınlaevlenrnede ekonomik karakterkazanmıştır.

Masallarda hayvanla evlenme motifidağruhu ileilişkiyegirenavcımitlerinihat.ır­ latır.Nitekim hayvaneşve onun sonradan insana çevrilmesi ve kahramanayardım et-mesi buvarlıklarıniyekültübağlamındaanlaşılmasınısağlamıştır.Özellikleornıandu

yaşayanbu hayvaneşlerçok olsunkidağve ormankültürrünmasallarayansıması so-nucunda ortayaçıkmıştır. Kısacaözetlemek gerekirse hayvanla evlenme motifi. avci-larla evlenmek isteyendağiye sikadının,masalvaryantından başkabirşey değildir.

Azerbaycan masallarında hayvanlarıniyesi peri olarak geçmektedir. Masallarda peri ormandaağaçlarıniçindegizlenmiş kahrarnarıla karşılaşır,onayardımeder. Peri hiç kuşkusuzorman sahibi gibi tasavvur edilenkadınkoruyucu ruhunun masal var-yantıdır. Kadınolarak tasavvur edilen bu orman vedağ ruhlarını A.Anohin'in rle

yaz-dığıgibiAltaylılarÜlgen'le, Erlik'le hiçbirbağlantısıolmayan ve Yer-Suruhları kate-gorisine giren müstakil koruyucular olarak

değerlendirir.'

Mitolojik Ana kompleksine ait kabul edilen bu hamiler su, toprak, nehirkoruyucularıgibiaynıkategoriyioluştur­ maktadırlar.Mitolojik Ana kompleksindençıkanve sonradan genel adıylaYer-Su

ha-folklor/edebiyat

mileri olarak bilinen koruyuculara Ülgen'den sonra kurbanlar sunulur. Bu da onların

semavi ruhlardan sonra ikinci bir kategorioluşturduğunugösterir.

Toplayıcı-avcıkesimin hayatşartları dağve ormanavcılığıyla şartlandığıiçin onla-rıninanç kesiminde esas yeri, avıtemin edendağruhu oynar. Bu dağ sahipleritıpkı insanlar gibişarkısöyleyen,konuşan,dans eden, kavgaçıkaran,birbiriyletartışanve birbirine oyunzamanıhayvanlar kaybedenvarlıklarolarak tasavvur edilir.Dağ koru-yucularıki, aynı zamanda av hamileridirler ve Altay Türkleri'nin dünyagörüşlerine uygun bir şekilde biçimlenmişlerdir.Prototürklerinen eski ekonomik geçiminioluştu­ ranavcılıkve onunoluşturduğu dağruhudoğalolaraken eski Yer-Su kategorisine gi-renkoruyuculardandır.Bu bağlamda dağlık bölgede yaşayan bütün Türkboylarının tıpkı soyağaçları olduğugibi koruyucu kabiledağlarıda mevcuttur, denilebilir.

Altaylı şamanist boylarınbütününün kutsal bir dağı bulunmasıyla beraber, hepsi için Altaydağlarıortak külttür.Aİnan'ın Şamanizm adlıeserindenanlaşıldığıüzere şaman duayıhangi maksatla yaparsayapsınAltay'a hitap eder ve ondan medet umar. Aynıeserdenaldığımız duaların bazıları şöyledir:

"Bukurhanımmukaddes ve ulu Altayaulaşsın,onun kararvereceğiyere(yargı ye-rine)bağlansın. Güttüğümüz davayıhalledeeek mi? Bereket ve refah bize verecek mi? Bu kurban her engeli(büdak'Iarı) aşarak ulu ve mukaddes Altayaulaşsın."

"Temiz yurdumuzyıpranıyor,az ulusumuzsıkıntıçekiyor. Ey MukaddesAltayım, biz neyapalım!Aksakallı atalarımıntakdisettiğiuluAltayım,geçimversen ne olur? Vücudumuz kirlenmese, gözlerimizyaşarmasane olur? Bereketli sürülerimizin kut'la-rınıyaradan mukaddesAltayım,yer-su'yum!.."

"Ey mukaddes vegeniş Altayını yargı(hüküm) yeri durmadankısmetverenAltayl.,

Saçları ağarmiş ihtiyarlarımızaistirahatsağlayanAltay!.. Yer ve denizleryaratıldığı zaman atababalarımızıntakdisettiğiveyaptığıAltayl.."

..

.

"Uzülmeyelim,tanrıvar,tasalannıayalımAltay var! "Altayını"diye tapınıyoruz..." Diğertaraftandağ,özellikle Altay-Sayan Türkleri'nindestanlarındakutsal vatan sembolüneçevrilmiştir.Nitekim Altay Dağıvatan olarak telakki edilmiştir. Aynı za-mandadağ,ataruhlarınınbarındığıyerolduğundandolayıdakutsaldır. Dağkültünün bir bakımabir parçasıolan taşlarında kutsal bilinmesi veya en azındanvatan sembo-lünedönüştürülmesiOrhun-Yeniseyyazıtlarında olduğugibi, kutsal vatananlayışıyla alakalı olmasındandır.Uygur mitolojisinde de, kutsaltaşlardanve butaşlarınÇinliler

tarafındangötürülmesinden sonra vatankutsallığının kaybolmasıve göç döneminin başlaması anlatılmaktadır.Bu bahsedilen olay,taşın vatanın kutsallığınısimgelernesi açısındanönemlidir.

DağınYer-Su kültüyleilişkisionundoğurganlığıyla bağlantılı şekilde görülmekte-dir.Dağkültüsosyoekonomik, dini-mitolojik yönlerinin bir aradabulunmasıylabir bü-tünlükoluşturur.

Dağkültünün GökTanrı inancıyla doğrudan doğruya bağlantılı olması,bütün Türk kavimlerindedağınvedağruhunun erkek olarak tasavvur edilmesi,Tanrı'yaverilen

folklortedebiyaı

kurban merasimlerinin kutsalolarak bilinendağlarda sunulması ve bu dağlara kadın­ ların aY~k basmasının yasaklanması, bu inancı ataerkil dönemle bağlantılı kılmakta­ dır. Bugun bıle Az~rbaycanve Anadolu'ı~un bazı yörelerinde insanlar, kurbanlarınıdağ b~şında kekserlerki makbulolsun. Yücelık sembolü olmasıyla dikkati çeken dağın, Tan-rıya en ya ınmekan olaraktasarlanmasındabir de onundünyanındengesini koruyan eksen veyakazıkolarakalgılanmasıda önemli roloynamıştır.Bu tipdağlara kadınlar­ laşamanların çıkması yasaklanmıştır.Dünya dinlerinde de kutsaldağkültü(Tur

da-ğı,Arafat, Himalaya vb.) geçmektedir ki bu da dağın Tanrı'yaenyakınmekanolması

inancıyla bağlantılıdır.

Dağların ıduk,ulavs. terimlerI eanılmasıdaonların kutsallıkveatalık işlevinden

haber vermektedir. Dağababa denilmesi.ağacaise ana denilmesi iki mitolojik döne-min birer izleriolması açısındanönemtaşımaktadır.Maaday Karadestanında

kahra-manın oğlunu dağagötürüp bukayın ağacısana ana olsun, budağsana baba olsun de-mesi, iki sistemin- anaerkillikleataerkilliğinbir arada hatırlanmasıile ilgilidir.

Or-hun-Y~nisey yazrtlarından da anlaşıldığıgibi, eski Türkler'in kutsal vatan anlayışla­

rındaOtükenyışlaBodin Inlidağlarıönemli roloynamaktadır. Anlaşılan şuki orman vedağkültü vatankavramınınikieşit tarafıolarak gözükur. Birbaşka değerlendirme­

ye göre ise "dağ(ve muhtemelen daha eski çağda orman) hayat ile ölümünbirleştiği yerdir.,,7 Bu

bağlamda dağ

veya

taş

kültüTürk mitolojik sisteminde

değişmez

kutsiyet arz eden bir yere sahiptir.

Dağkültürrünkurtlailişkisi bazıdestan, efsane vs. türlerdekorunmuştur.·Köroğ­ lu efsanelerinden birindesöylendiğigibi Aldede, (destandaki Alikişitipininbaşkabir

şekli)Muradbeylicivarında (Destarıda Köroğluda Muradbeyli: diyeadlandırrhr.) Boz-kurt'undağ başında taştan beşik yapıpbir çocuğuemziripbüyüttüğünüduyar." Alde-deçocuğu yakalayıp eve getirir ve çocuk Kurdoğlu adı ile tanınır. Efsanede, kurdun

dağla ilişkisi şamandönemi inam sistemininkalıntısıdır. Türeyişmitlerinde deAşina boyununecdadı olan kurdun düşmanlardankorunmak için dağlardaki mağaraya sığın­

masıkurtdağ ilişkisindenhaber verir. HattaAltay'ın çeşitli halklarındakurt,dağ ru-hu iledenkleştirilmiştir. Nitekim Kumandinler dağ ruhunun kurt olduğuna veya kurt şef.linde gezdiğineinarurlardı.Bu kurdun kızı köpek kıyafetinde olup avcılarla evlenir-di. Köroğlu'nun dağla bu ilişkisi onun hem kurt olmasında,hem babasının kör

olma-sında,hem dedağa sığınrnasındakendinikorumuştur.

Yalnız Altay-Sayan Türkleri'nde değil, Yakutlar'ın da mitolojik inançlarında dağın önemli yerivardır.Yakutlar,dağa saygıyla tıaiççite (dağsahibi) derler.Dağların Ya-kut mitolojikgörüşlerine göre akraba olması ve soyun koruyucu iyesi olarak bilinmesi Türk mitolojik sistemindedağ kültünün bütünlük oluşturduğunabir kanıttır.

Türk ınitolojisinde dağlar canlı varlıklar gibi büyür (mesela Hakasların inancına göre), bir yerdenbaşkayere gidebilir (meselaŞorlaragöre), küçükdağlardaha büyük dağlara tabidirler, birbirleri ile savaşır ve hatta evlenirler. Bütün bunlar dağların baş-~Hassan Ü., Eski Türk Toplumu Üzerine incelemeler,İstanbul,a.10a

9 Bayat F.,Köroğlu. Alpten Erene, Şamandan Aşıka, Ankara. 200a, '.27-ao

[olklorledebiyat

r

_{[olklortedebiyat}

tüyle ilgili birtakımritlerinşamanlıkolgusundan daha önce ortayaçıktığını görebili-riz. Bu bağlamda Altay-Sayan Türkleri'nin dini inançları sosyoekonomik bağlamda in-celenmelidir.

Dağ, sosyal işlevleri ile beraber ritüel-rnitolojik işlemlerle dı> Türk mitolojisinin bi-linen en popüler imgesidir. Dağın bazıritüel-rnitolojikfonksiyonlarıözellikle kurban ritlerinde ortayaçıkar.

Mitolojik bilgilere göre ilkinsanıdadağveyataş doğurmuştur.Bunun izlerine Ha-kaslar'ınAltın Arık destanındarastlamaktayız.Burada yalnız Hakaslar'ınmilli destan kahramanı olan Altın Arık değil, atı da dağdan doğmuştur. Dağın doğurganlık fonksi-yonudiğer Türk destanlarındada görülmektedir. Buraya bahadırların oğullaı-ınındağ tarafındanbüyütülmesi motifi de dahildir. Bu, dağda yaşam şartlarının bulunması ile ilgilidir, Buaçıdan da Hakaslar, dağa dua ederken babam (agalarım),anam (enelerim) derler.

sosyalişlevi

ritüel-mitolojik işlevi

/ Bazı soyların atasıdır

y

Bazı soyların koruyucu ruhudur Dağ- - . . Bazı soyların vatanıdır

~

Kozmik modelin eksenidir Kozmik kurban yeridir

Köroğlu destanınınAzerbaycan ve Orta Asya varyantları da, dağın doğumda rolü-nü açıklarmahiyettedir. Nitekim kahramanınkendi koruyucusu olandağdamekan

tutması, dağda olduğusürece yenilmemesi buna örnek olabilir. MaadayKara'yıdadağ doğurmuştur ve doğarken elinde dokuz köşeli taşla doğmuştur. Aynı zamanda Maaday Kara yenidoğan oğlunu da düşmanlardan korumak için dağa emanet eder. Bütün bun-lardağın destanlarda kalan en eski işlevlerindenhaber vermektedir. Ancak hem ana hem de ata görevini yerine getirendağ kültü diğer kültler gibi, cinsiyeti belli olmayan-lar kategorisine girer.

Dağkültünün,doğurganlıkbağlamındailk ata veya ecdad olarak şekillenmesi,ba-zı bilim adamlarına göre ,dağın hayat gücünü kendinde barındırması,enerji kaynağı olması ile karakterize edilir. Dağın, ilk ecdat ve soyun koruyucusu olması işlevi, onun hayatkaynağıveyaşamın menşei olmasıile ilgilidir,

Dağ-orman avcısı olan Altay-Sayan Türkleri'nin dünya görüşüne göre dağ, yalnız soyun sosyoekonomikhayatındaönemli birroloynamamış, aynızamandatüremede, koruyucu ruh olmada, ritüel mekanözeııiğinde,kutsal vatan, kutsal yer olmada çeşit­ lilik sergilcmiştir. DağkültününAltaylılararasında işlevini kısaca şöylebirçizelgeyle göstermek mümkündür:

ı

J

iı B:ı1< Dırenkovn NP.ŞorskiyFolklor, Moskova-Leningrad, 1940.8.341; LvovaE.L,.OktyabrskayaLV,.vb. Tr-adıtsiounoe MırovozrenieTyurkov Yujnoy Sibiri, ÇelovekObşçestvc,Novosibirsk, 1989, s.10

12PotapovL P .age .s.153

langıçmitolojik zamanda birerbahadır olduğundandolayıdır.Bu bahadırlar çeşitli se-beplerden (yurdunu korumak için, bir bedduadanvb.)dağlara çevrilmişler.ancak insa-ni

yaşamlarını

sürdürmektedirler.

1I

Mesela Mustag, Kegdu, Karabura ve Abakan

dağ­

ları hakkındakietiolojik mitdağların akrabalık,dostluk,düşmanlık ilişkilerini açıkla­ maya yeter.

2.Soy SosyolojisiAçısından

Dal

Soy sosyolojisibağlamında dağ,ata veya büyükakrabadır.Nitekimkocasınınevine gelenkadında soydağına kayınba basıolarak bakar ve ondan yüzünü gizler. Bu ise da-ğın canlı varlıkolaraktasarlanmasıve zamanlasomutlaşarakgelin içinkayınbaba ola-cak kadar antropornorflaştığınıgösterir. Ayrıca bazıTürkhalkları dağı Ada-Kağan,

Ök-dağ-anaolarakadlandırırkenbazılarıata-ana, ulu ata, ulu ana kahramansaymış­

lardır.

Eski ÇinkaynaklarıAltay Türkleri'nin Bodin İnIi adlıkutsaldağlarının varlığın­ dan haber vermektedir. Yurdun koruyucusu olan Bodin inli sonraki Altay Türkleri'nde her soyun kutsal koruyucu dEtf.1şeklinde çeşitlilik göstermiştir. Soydağlarının mevcut-luğu hakkındaL.Potapov'un verdiğibilgiler de bunu tasdik etmektedir. Soy dağları­ nın kutsallaşmasıo dereceyeçatmıştıki gelinkocasının dağınıkendi soy dağıolarak kabul edemezdi. Bu kabiledağıylailgili kadınakonulan yasakla da bağlantılıdır. Tu-balarda ve Çelkanlarda evli kadınlar kocalarınınsoydağının adınıçekmezdiler. Onlar YAlnızgerekli zamanlarda bu dağın adınısöyleyebilirdiler. Oysa bukadınlar babaları­ nınsoydağının adını kolaylıklazikredebilirdiler.Kocasının dağıo soyun enyaşlı üye-siolduğuiçin, gelin ondan yüzünü saklar,açık başlarını, yalın ayaklannı dağa göster-mczdiler.İnancagöre bubedbahtlıklasonuçlanabilirdi.Ayrıca kadınların, kocalarının

soydağına çıkmaları dayasaklanmıştı. Dağ antropomorflaşarakonakutsallıkatfeden soyun kan akrabasıve daha çok koruyucuatası sayılırdı.

Altaylılar'ındağababa demesi, bugün bilediğerTürkhalkların arasında yaşamak­ tadır.Nitekim Azerbaycan'dadağababa denilmesininyanı sıra,gelinlerindağı gördük-lerinde yüzlerinikapatmalarıadeti de,dağınerkek hem de kayınbabavekocasınınsoy dağıolarak tasavvur edilmesinin birkalıntısıdır.Gelininerkek evinin dağını,kendine doğalolarak kayınbababilmesi, egzogami evlenmegeleneğiile ilgilidir.

Altaylılar'daher seokun (soyun) arutösadlandırdığıkoruyucudağı,nehri, kayası,

gölü

vardı.

Bütün

soyların

genel töslerinin

sayılan old~kça

çoktur.

BIf}lların

içinde

dağ

tösünesaygıvetapınma,çok eskiçağlardandevam ederekgelmiştir. Altaylılar'ın bü-yük kankardeşleriveyaakrabalarıolarak gördükleridağlar,zamanla bütün boyun de-ğil, sadeceşamanın akrabasınakadarindirgenmiştir.Ancakbazı araştırmalardan(la görüldüğügibi, her seokun soy koruyucusundanbaşka,bir de kutsal bildikleridağları

kül-folklort edebiyat

• Dağ av hayvanlarının bulunduğu mekan olmakla avcı-toplayıcıtoplumun ekonomik gelirkaynağıdır,

Dağsoyunecdadıdır.BubağlamdaAltay-Sayan Türkleridağlarıtöz/tös ola-rak kabul eder ve onu kendisoylarının atasıbilirler.

En önemlisidağyerin kemeri,kazıktırki üzerindeyaşadığımız dünyayıbir arada tutmakta ve dünyadağı kavramıile de kozmosun ekseni rolünde gö-zükmektedir. O halde kozmik enerjidağda toplanmıştırveyadağbu enerji-ninötürücü,paylaştırıcı noktasıdır.

Vesmenikaşta sına Akılı başta sına Niyetinhasılolar Bahtım taşta sına

Bazımitolojik tasavvurlara göre bütüntaşlarıniyesiBaba!adlı yaşıbilinmeyen, ol-dukça ihtiyar birvarlıktır.O yenidoğulanherbebeğebir taş ayırır.Babalayırdığı ta-şıherkesin boynuna asar. Ancak Babaltaşaelsürdüğüiçinağırlığıolmaz ve gözle gö-rülmez.İnsan öldüğündebutaşonun boynundançıkarak düşer. İnancagöre butaştan bulup saklayan

adamın

ömrü uzun olur ve adam her

şeyi

bilir."

Buraya kadardağınmitolojik olgusu ilebağlantılıTürkdüşüncesindekiyeriaraş­ tırılmışoldu. Sonuç olarak soy sosyolojisi bağlanunda dağın kültleşmesibüyük ölçüde üç etmenI.'bağlanır:

3.DataSığınmave Kurban Sunma

Ritleri

Zor anlardadağa sığınmadadağın atalıkfonksiyonuyla ilgilidir. Tarihi veyarı ef-sanevi belgelerde zamanla Türkler'indüşmanlardankaçarakdağlaravedağ geçitleri-nesığınınası(Ergenekon efsanesi, MoğollarınGizli Tarihi vs.de verilen efsaneler) bu

inancın somutlaşmış şeklinden başkabir şey değildir. Köroğlu Destanı'nınbir çok var-yantı kahramanın dağa sığınmasınınbedii şeklidir. BudestanınAzerbaycan varyan-tında kahramanınve babasının dağa can atması, insanla dağ arasındaki akrabalığı tasdik eder mahiyettedir.

DiğervaryantlardaKöroğlu'nun oğlunun dağdabeslenmesi, Maaday Kara Desta-m'ndakikahramanınyenidoğmuş oğlunu dağagötürüp, bu karadağsana baba olsun, bu dört

kayın ağacı

sana ana olsun demesine çok

benzemektedir.~l

Nitekim

bazı

tasav-vurlara göredağruhunun kör olarak tasavvur edilmesiyle dekarşılaşırız, Bazı fikirle-re göfikirle-re, AzerRaycan Köroğlu destanında kahramanın babası Alı Kişide dağruhuyla

bağlantılıdır. Alı Kişi'ninkörolmasıvedağa doğrucanatmasıbu fikrikanıtlayacak

folklor/edebiyat

16 Azerbaycan Mitoloji Metinleri. Bakü, 1988, s.82

l ? Azerbaycan FolkloruAntologiyası, V kitap. Garabağ Folkloru, Bakü. 2000, s.209 ..

lR"'·T" , . A ~ . 1 o'. ,. "'.1_:'1:' ...·...1_._:._t_ı__~" v~l OL) C' ; _ _ •• _ 1\1 ....·.I.l~-_ ••• -.

Destan ve masallardadağın veya taşın doğması motifi dağ-taş kültünün kozmik ha-fızada canlı tasavvur edilmesi ve kendinde öteki alemlerin sırrını barındırannesne ol-masıileilişkilidir.Bir Azerbaycan mitolojik metninde,taşlarıngökten gelmesi ile ilgi-li ilginç bir bilgivardır: "Kızılca köyünün yakınlarında bir tepe var, adına Daban te-pesi denilir. Oradakitaşlar ocaklık olarak bilinir. Onlar gökten düşmüşler. Bu sebep-ten geçmişide bilirler, geleceğide. İnsanlarınderdini de bilirler, ilacınıda. Oradaki taşlardanbiri o birilerinden büyüktür.İnancagöre butaşo birilerininanasıdır.Küçük taşlar da onun yavrularıdır.Ana taş her zaman yavrular. Bu t~6şı alıp başka yere götü-rende,taşgece yeniden eski yerineyavrularınınyanınagelir."

O haldedağ da ağaç gibi göksel nesneler sırasına alınabilir. Nitekim dünya mode-linde bu iki imgenin önem kazanması dağın (ağacın da) yalnız bilinen dünyayı değil, bilinmeyendünyalarıda birleştirmesindekendini gösterir.

Birdiğer mitte taşların bacı olduğu Cuma günleri birbirini ziyaret ettikleri anlatı­ lır. Bütün bu doğan ve hareket eden taşların dünyamıza gökten geldiği hakkında inanç,aslında gizli bir kozmik bilginin yansıması, mitoloji dile çevrilmiş varyantıdır. Taşın insana, insanın taşa çevrilmesi ile ilgili anlatılar bir bakıma kozmik kaynaklı taş mitininbaşka bir varyantıdır.Türk halklarınınmasallarındataştan doğan kahraman-lar veyataşın bebeğe dönüşmesindenyaranan kahramantaşın kutsallığınınyanı sıra

sırlıbirniteliğesahipolmasıyla bağlantılıdır.

Masallardaevlatsızlık motifinde yaşlanmış karı kocanın bir divek taşını alıp beşi­ ğe koymaları,sonradan bu taşın çocuğa dönüşmesi soy dağı inancı ile ilgilidir. Nitekim Azerbaycan'dageniş yayılanLele efsanelerinde de Lele'nintaştan yarandığınıgörürüz.

Meşhurbir manide de Lele'nintaştan yaranmasısöylenir: Leleyembaştanmen

Yemerem heraşdarımen Ne atam var ne anarn

Yaranmışarndaşdarı

men."

Dağ,özellikle de taşkültündeönemli bir mesele,taşın evlatsızailelere çocuk ver-mesi ile ilgili inançlarda yeralmasıdır. Çocuksuz kadınların doğurma ile bağlantılı çok eski pratiklerinden birini de kutsal bilinentaşlara el sürmesi veya taştan çocuk iste-mesi oluşturur. Batı Anadolu'da ve Kıbrıs'ta kadınlarm hamile kalmasını sağlayan

18 kutsaltaşların varlığına inanılır.

Birsınama unsuru olarak taşların önemi eski çağlardan bilinmektedir. Taşın kut-sallığı onun doğurganlıkişlevini üstlenmesiyle bağlantılıdır.Nitekim taşın sınav obje-si olmasıda kutsallıklailgilidir. Aynızamandataşın metaforikleşmesibahtın taşta sı­

folklorledebiyat

ıahiyettedir. Dağınonasığınanlarıhiçbir zaman elevermediğineinanç o kadar~üç:ü muştur ki zamanla bunlar bazı tarihi kayıtlara, mesela Çin yıllıklarınada geçmıştır. Dağruhunun atlailişkisi destanınAzerbaycanvaryantında Alı Kişi'ningözlerinin tlar için kör edilmesindekorunmuştur.Aynı şekilde ~ürkmenvaryantmda kahrama-ın dedesi Cığalı Bey de atlar için gözlerinden olur. Ozbek varyantmda kahramankahrama-ın abası Revşende yine at için kör edilir. Kör gibi tasavvur edilendağruhunaverile~at urbanı bu ilişkiyi, arkaik çağlara götürür. De~}andaepik kural icabı, dağ ruhunu sın:­ eleyen tipler, atlardolayısıile köredilmiştir. Bu ise bedel kurbamanlayışının, dağ­

iilgili mitlerdekorunduğununbir göstergesidir.

Kutsal boy dağlarına iki türlü kurban sunulduğu etnografik malzemelerle belirle-ir.Dağa ister kanlı kurban isterse de kansız kurban sunulsun, her ikisinde şamanın ıerasimi yönetmediğigörülür. Şamansız yapılan kanlıkurban ritüeli dağı ata-baba ıhları seviyesine koymaya esas verir. Kanlı kurban olarak Altay-Sayan Türkleri dağ­ ıragenellikle at, kansızkurbari olarak da ateşeçay veyayağatmakla, içki sunmakla

ıçı saçıldığı gözlemlenmiştir.

Dağda yapılan kurban ritüelleri yalnız yüce Tanrı adına sunulurdu ki bu da dağın utsal merkez simgesiolması inancına dayanırdı.

KEsin,"Batı kaynaklarınadayanarak dağın tepesinde gök ayinlerinin, dağın eteğin­ e bir koruda, daha sonralarıbir ağaçdibinde, yer-su ayinininyapıldığınıbildirir. Gök viniarıcak Gök Tanrısının temsilcisi olan en yüksek hükümdarlarınhakkıydı. Yer-su ~inıni. bazen hükümdarın kendisi, bazen eşi veya ikinci derecede bir bey yönetebilirdi. Dağa yalvarrna, dağa sunulan kurban merasimi zamanı gerçekleşir. Ancak etnog-afik malzemelerden de görüldüğü gibi dağa yalvarma, kurban sunmanın dışında da erçekleştirilir. Nitekim N.Katanov'un yazıya aldığı dağa yalvarrna metninden de

se-üldüğü gibi özellikle Hakaslar'da kalabalık toplumun gerçekleştirdiği bu ritüel kur-ansız olmuştur.Abakan_{Hakasları'nındağ}iyesinin_şerefineat_kurbanısunma mera-iminde de dua-alkışla yalvarma ritüeli yaptıkları bilinmektedir. Inanca göre kır

atla-i şamanist Hakaslar en büyük dağlara, mavi atları ise başı karlı Abakan dağlarına

"

urbanverirlermiş.

Azerbaycan'da ve Anadolu'da son dönemlere kadar, dağlara kanlı kurban sunma deti yaşatılmıştır. Bunun esasında İslamiyettensonra bazı dağlarda evliya yatırları­ ın var olması inancı durur. Nitekim dağın yakınlarındayaşayan insanlar evliyaların dım dağa vermekle dağları birer ermiş insan olarak tasarlamış ve bu nedenle de

da-il kanlı kurban sunmuşlardır. Bununla beraber kitlevi şekilde ziyaret edilen kutsal

ağlar da vardır. Alevi Tahtacılarının her yıl 13 Ağustos-ll Eylül arasında ziyaret et-

_,5

ikleriKazdağıbuna örnek olabilir.

Eski Türklerdağ iyesinin güçlü olduğuna inanır, bol av için ona yalvanrlanlı. Da-abağlı bütün ıitler, kabile veya boyun aksukalları tarafindan yapılırdı. Diğer

taraf-2Ib""ı F. Koroglu Şamandan Aşıka,Alptan Erene,Ankara, 2003, s29

:; E,,,,

E. Or-tn Asya'd"'?Osmnnı:yaTürkS,?natındal~nografık.!"~ot~n::,ist~nbul. ?~~!. s.?~ .

r

: i·.:·.·

.l.

fo/klor/edebiyat

tandağiyesinin ormandayaşayanhayvanlara sahipolduğuna inanıldığından,onun adına ateşeçay ya da yağdökmek adetininolması, dağınav kültüylealakalıbiçimde birgelişme geçirdiğinigösterir.

Dağa avın bololması amacıylada yalvarırlar.Bu tip kutsaldağlaraAltaycacaik. tu,Uryarıhayca ıdık-tagdenilir. Altay'da kutsalalandağlar şunlardır:1) Kespa ve Tes-pada olan üçdağ. Bunlarasıcaklık zamanıdua ederekyalvarırlar. 2) Yeley ulusundan 15 km. uzaktayerleşenOva Dağı.3) Biye NehriyakınlarındakiBobırgan Dağı.4) Aba-kan

Dağı.

5) Altm-tau

Dağı.

6) Üç-sürü

Dağı.

7) Yaik-tu

Dağı.'"

Bu

dağlara

hem

kanlı

hem de kansızkurbanlar sunulur. Her soyun kabiledağına çeşitlinedenlerdendolayı

kurban sunulup dualar edilir. Ancak bu kurban merasimlerinin büyük birkısmıav ve avcılıkla bağlantılıdır.

Kansızkurban sunma merasimleri Şorlar'da yaygındır.NitekimŞorlartöz ola-rak gördükleri soydağlarınadua etme ve kurban sunma merasiminirıehirlerirı buz-larımn çözüldüğüilkbaharda yaparlar. Bu merasim dağruhuna arpadan ve üzüm-den hazırlanmışiçki sunmakla devam ederdi. Buyalvarış dua Şorca ,açı!veyaşa­ Şlg(yedirme) diye adlanırdı. Bu merasimi soyun veya kabilenin en yaşlı adamı

ya-pardı. Aksak~t olmadığızaman, bu merasimi geçirmek için, alkışıbilenşamanı da-vet ederlerdi. Şamanındavet edilmesi son zamanlardaki birgelişmeolarak görü-nür. Nitekim eskiçağlardakutsal soy dağlarına şamanın katılımıolmadan kurban sunmamevcutmuş.

Hakaslar.Altaylılargibi,dağakurban sunma ritine

tat

tayü veya taye}ga derler'" ve bu riti eski zamanlardaşaman değil, alkış-duayıbilen aksakal yönetirdi. Alkış du-ayıbilen ve merasimi yöneten aksakalatay.ığcıdenilirdi.Şamanlıkbir dinolmadığıiçin orman,dağgibi yüksek dereceli iyelerinşerefine yapılanritlerşamanlarolmadan ge-çirilirdi. Ancakşarnanlığıbir inanç ve kültüröbeğiolarakalgılasako haldedağda

di-ğer doğa varlıklarıgibi şaınanistinanç çerçevesine girer. Kanlı kurban olarak da Al-tay'da yaygınolarak atın sunulduğunugörürüz. Ayınzamanda kutsal dağlarda Tan-n'ya sunulan kurbanlara daşamandavet edilmezdi,Dağasunulan kurban merasimin sonunda yemek yenilirdi. Bu merasimeşamanlargibikadınlardakatılmazlardı,ancak alkış-duadansonra yemek ve içki meclisinekadınlardakatılırdı. .

Ayrıca tağtayii veya taig merasimlerinin birdüğünziyafetişeklinde yapılmasının amacı,erkektopluluğundanoluşan katılımcılarındoğailebütünleşmesi mesajının ve-rilmesidir.Dağruhuna sunulan kurban, cemiyetle tabiatarasındakifarkıaradan

kal-dırmışolur. Türk mitolojikdüşüncesindekicemiyetindoğadan çıkması,sunulan kur-ban ritüeli ile bir kez dahayaşanmışolur. Buna göredir ki toplumsal kurban sunumun-da ister dağ,isterse de ağaç, ana olarak adlandırılır.Mitolojik Ana somut olgularda

dağ, ağaç, mağara kodlaşır.

Burada kurban sunma ritüelinin tayü, taig, tayelga ve Buryatlar'da taylagan keli-meleri ile gösterilmesi de, mitolojik dünyayaişaretetmektedir. Bütün bu terimlerin tay(dayı)kökünebağlandığıilkbakıştagörülür. O haldedağmitolojik ritüel gelenek-26 Potnpov L.P., age .. s.147

folkloriedebiyat

te a2~ataraftan bildirir. NitekimAltaylı şamanlarda kutsaldağlara dayıdiye seslenir-ler.

İlkbahardadağakolektif kurban sunma ritüelinin bir azdeğişik varyantınaN .Ka-sc

tanov'urı 19.yy.sonlarındaKoybellardanyazıya aldığıbayram tasvirinde rast geliriz. Bu tasvirinkısaözetinden degörüldüğügibidağahemkanlıhem dekansızkurban bir arada sunulur.Dağiçin kesmeye boynu beyaz renkli siyah iki koçhazırlarlar. Sonra genellikle kaynar süt, hama, su vearakıgetirilir.Öğlene doğru atlıbir adam elindeşa­

man için,kayın ağacının budağırııtutar, birbaşkası şamancübbesi vepapağıgiyerek dağruhunaadanmış kırata binerekdiğeriki adamla birlikte yurdugüneşinhareketi istikametinde üç defa dolaştıktan sonradağa doğrugiderler.Şaman dağdagiysisi ile ancak davulsuz vetokmaksız kamlıkyapar. Şaman,elinde birinciatlının getirdiği ka-yın ağacı dalımtutar ve onusağasola sallar. Dağageldikten sonra getirilen su ile eti pişirmeğe başlarlar. Kadınlarritüelingerçekleştirildiğikayın ağacındanuzakta ve ar-kalanağacagelecekşekildeotururlar.Şamanagöre,kadınlartemiz olmayan insanlar-dır,temiz olanlar erkekler,kızveoğlanlardır. Kayın ağacınıngüneyindekayın ağacı­ mnbudaklarındanmasayapılır.

Şaman,elindekayın ağacının dalınıtutarak,kayın ağacını, güneşinhareketi isti-kametinde iki defadolaşır.Bu zamana kadarmasanınüstüboştur.Kesilecekkoçları

sağ ayakları bükülmüşvaziyette iki adam tutar. Adamların arkasından çocuklarıve akrabalarıgelirler. Bu sırada şaman, doğudangüneybatıyave kuzeye doğrugiderek çevredeki nehirleri ve dağlankayrakanadlandırarak,her tarafaşarapserper.Kayın ağacınınkuzeydoğu tarafına dağruhununşerefine adanmışatbağlıdır. Şaman,ata yaklaşarakonun üstünesığırsütü serper. Nehirlerden vedağlardan şaman kuranı su-nan adama bereket diler.

Şamanınbir elindeşarapkasesi, diğerelinde de süt kasesi her tarafaşarapve süt serptiktensonraboşalmışkaseleri yere atar kidağve su ruhununyapılan duaları ka-bul edip etmediğini öğrensin.Bütün bunlardan sonrakurbanlık koçlarıkesip, etlerini kazandapişirdiktensonra masaya koyarlar.Şamanpardösülüvepapaklı,davulsuz ve tokmaksızancak elindeağaç budağı kayın ağacınınkuzeybatı tarafındayeralır.Her şey hazırolduktan sonraağacınveadanmış atınçevresindegüneşinhareketi istikame-tinde üç defadolaşmaya başlarlar. Şamanyeniden bütün çevredeki nehir vedağların ruhuna ve özellikle de kurban sunulandağınruhuna dua eder.Kayın ağacııııüç defa dolaştıktansonraşaman, atın başından kuyruğunakadar süt serper. Sonra tahta ka-seyiatın kuyruğuüstüne koyar. Sonraatı, başıboş bırakırlarve bununla da kurban

ri-tüeli sonaermişo l u r . '

Avdan önceavcılarda heryıl dağdantarafapişmişetparçasıatmaklakurbanları­ nı sunmuş olurlardı.Tubalardağdabulunanağacadokuz lento sarmakla merasim ya-parlardı.Avlananayınbirparçasını, dağruhuna kurban vermek de bir gelenek halini

almıştı. Dağın şerefinesunulan,avcılıkkurban merasimleriniavcılarınkendileri şa­

manııı iştirakiolmadangerçekleştirirlerdi.Bu dadağkültününşamanlıktandaha es-29 Lvova E.L.• Oktyabrskayatv..vb. Traditsionnoe Mirovozrenie. s,48

folklor/edebiyat

ki vebağımsız bir kült olduğunu ispatlar durumdad 3' S i

ır. onraarı diğ . ı" lere el koyanşamanlar, dağ küıtünüde y d hl ernııto oJık

öğe-ar ımcıru arı arasına almışoldular.

Şaman

olmada

aodayın

soyun kutsal

dağına

müracaat etmesi ondan

kamlı

k " "

alması,zamanla dagkülrününşaman küıtürünedahil dildizi ~. ıçın ızın d_avuII_{arını ıt.abıle dağının izniyle yaptıkları gibi, hayatları bo ka d '}. e ı ıgını ıspatlar Şam_{an ar}i _ı'Ik

larını

soy

daglarından sorarlardı.

Bu izin alma mera" yu ç avul

kullanacak-..k i k sımı zamanı şamarı ınk adlıkü

çu yaya.

amlık

yapar ve

dağa saçı

saçar.

Şaman davuUarında

soyun

k~tsal dağla ~

nın resmının

yer

alması

da bunun bir

kanıtıdır.

Kumandin

şamanları

kabile d -I

rı

dan şamanlıkları boyunca, 3'le 9 arası davul almış olurlardı. ag

ann-.. Kabile

dağının t~yin ~ttiği

davullardan sonuncusunun

yırtılması

ile

şamarı

da ölür-du.Ayrıcaavmerasımlerındeokunandua-yalvarışlarınbü "k b' kı

dil . i i yu ır smını, avcılar

ken-~ ken-~rı. yapmışo sa ar da,~aha k.a~maşık dualarısoyladağ arasındaarabuluculuk öre-vını ustlenen şamarı yerıne getırırdi Bazı Alta T" kl ., d g

' . . " . y ur erın e zamanla kabile

dağları-nı.

n:.

_şama~

_ku.ltune.

_{~a~ıl edildiği}

_{de görülmektedir. Bu halde}

_{dağla akrabalık ilişkisi}

k

but u n

kabılekuyelerı ıçın

geçerli

olmayıp, yalnız şamanlara

mahsus bir özellik olarak arşımıza Çı ar.

KAYNAKÇA

AnohinA.V.,

Materialı

po

Şamanstvu

u Altaytsev, Leningrad, 1924 . Azerbaycan Folkloru

Antologiyası,

VKitap.

Garabağ

Folkloru Bakü 2000 Azerbaycan FolkloruAntologiyasıVIII Kitap Ağbab F Ikl ' B k' A_{zer aycan Mifoloj] Metinleri, Bakü, 1988}b ' . . ' . a o oru, a ü, 2003 Bayat F.,

Köroğlu.

Alpten Erene,

ŞamandanAşıka

Ankara 2003

Bayat F.,

Köroğlu. Şamandan Aşıka,

Alptan Erene: Ankara' 2003

~gr;~~ovTaxNı,PM"

"OkhotnLiçi

~egenddı

Kumandintsev·, Sbomik Muzeya Antropologi i Et-, . , os ova- enmgra , 1949

Dı~enkova

N.P.,

Şorskiy

Folklor, Moskova-Leningrad, 1940 Esın K, Orta Asya'dan Os nl T" k S .

Gluhov A N "T • ma ıya ur anatındaIkonografik Motifler, İstanbul, 2004 Hassari

li

ii:

.aye.lga,

Materıa~~

po .Etn.ografi Rosii, !.3,

vıp

1, Leningrad, 1926

İ

.,

skı

TürkToplumu Uzerine Incelemeler, Istanbul, 2000 nan A., Makaleler ve Incelemeler, Ankara, 1987

İnan

A.,Tariht.e ve Bugün

Şamanizm,

Ankara, 2000

Kaşkarlı

M.,

Dıvanü

Lugat-it-Türk,C.I,Ankara 1998

:::i~:~:yNO~;~t~:~:eOy~~:dykGe, Sbove~şeKnnoy

s

İs

Maya po 1 Sentyabrya 1896 g. v

Mi-Kı i . u errıı, azan, 1897

No~2~s;;8;·L.,

"Gora Praraditelnitsa v Folklore Hakasov", Sovetskaya Etnografiya, Lvova E L Okt b k İV

Vozrenie

'T"urko~a r~

aya. '. :' Sagalaev A.M., Usmanova M.S., Traditsionnoe Miro-y YUJnoy

Sıbırı,

Çelovek

Obşçestvo,

Novosibirsk, 1989

fo/klor/edebiyat

Maaday Kara. Altayskiy Geroiçeskiy Epos. Moskova, 1973

Özen K., Sivas veDivriğiYöresinde Eski Türkİnançlarına BağlıAdak Yerleri, Sivas, 1996

Potapov L.P., "Kult Gor na Altaye", SovetskayaEtnografıya,No:2, 1946

RadloffW.,ObraztsıNarodnoy Literaturt Tyurkskih Plemyon, T.9, St.Petersburg, 1907 Seyidov M., "Alı Kişi ve Koroğlu Obrazlarının Prototıpleri Hakkında", Azerbaycan, No:3, Bakü, 1978

Tokarev SA, Dokapitalistiçeskie Perejitki v Oyroti, Leningrad, 1935

ÜlkenH.ı.,"Anadolu Örfve Adetlerinde Eski Kültürlerin izleri", Yol, 23.Şamanizmve Aleviliksayısı,2003