Trk Halk Hikayelerinde Ak, Kara ve Arap Vasfl Tipler

@ıfim

_\ol

_BlIlMIIRI

_DWISf

-

BUCA EGITIM FAKÜ' TESIYAYıN ORGANı

Yıl ;)

Sayı '.3 Ocak 1993

.1. • A . •

TURK HALIÇ HIKAYELERINDE

·AK, KARA VE ARAP

VASıFLı TİPLER

Arş.Oör.NeriD KÖSE

Ege Onivorsilesi SdcbiyaıFutillesi ~ TUrIı:DiliveEdebiyaııBÖlUmtl

Haik

hikiyelerimizin _

asılkahramanı

olan-

"işık"ın etrafınd..

bulunan ve

olayların akışında

aktif rol . oynayan "ak","kira",ve "arap"lakaplı olanlardır. Söz konusu tiplereskidevletteşkilatUnızlailgili olup,

"potıaÇ"(YaJma)'eyaıaJan)adetinin ortayaçıtınasından sonragörülmeyebaşlanmıştır.

SUMMARY

some

ofthechanıctersthatarearomıd

the

minstrel, themainc~ter of

oôr

folkta1es,andwliichplay ,active roles in thecurrency of the events, havesuchnicknames as white, black

or

Digger. These

charactersdealing with·oor governmen.tal organizations, were metaf- tertheappearance

ot

"potlach" (pillage-or

Plundeı')ttadition.

~:ha1k hikiyelerimizin'buadla wiınmasına yolaçan vevakanın asılmerkezini teşkil eden ·~"m etrafında, olayların akışında aktif roloynayankahramaiıla davardırki,yazımızda·söz.konusu

ede<:elimiz

"Alt",."Kafa"

ve "Arap"vasıfıtipler bugrubagirerIer.

-Bahsi

geçen tiplerinhalkhikiyelerindeki yerini veönemini

test

ıledebilmek içinTürkler'ineskidevlet leJkilat1anna, dolayısıylaeski diıılenne bakm~ gerekecektir. Zira bukahramanların vakanin seyrini

de~ti kabiliyetini,

an1aUdaki

fonksiyonunu, hikiyeninasıl kahıamaııtile olan mi1nasebetini ortaya koyabilmek, ancak bu yoDam~d(lr.

TOrk folkloniiıda "ak", "kara" kelimelerininanlamları ve k..llanıldıklar'ı yerlerhakkında epeyce

-..,.-

yapı1Qı1Ştlr.ziraOöblp'in"TorkMedeniyeti Tarihi"(l)adlıikiciltlik eseriileAbdülkadirİ_'m

"Şamaiıizııı" (2)adbkicabıbukonudadetaylıbilgi verecek mahiyeur4irler.~içinde engenişbilgiyi,

ZiYa

G&alV

in

yukand8

zikretiJimiz

eserindebuluyoruz. '

Sözkonusu byı1aklardan edindilimiz bilgilere göre Olu,ların dini ve onaballı olan devlet

" . . . - , . ..

tqkiJııuldıild,ÇC3it~ tasnifvardı: Müsavi ve gayri müsavi te§ki~. Bunlardangayri müsaviolanı,

Çiniller'in Yang (ak:) ve yen(kata) tasnifininkarşılılıydı. Çinlilere göre buıasnifte yong "utursuz"du.

Kadının

yang

(uğurlıı) sayıldılı

bu grubun "$lll"

~e

"sol"

kavramları

da dahil

ediİmişti. İşte,

bu_tasnif ve ~. aynı şekildeTürkler'dedemevcut olupak"ulurlu",kara"uğursuz" 01aQiknitelendirilirdi(I, s:68-70).

Ancak'henüzfarklızümrelerinteşekkül etmedi~, farklı düşüneelerin belirmedi~bu dönemlerde bug(in yalmave ralan olarakadlandırdılım~, "potlaç" adetioldukçayaygındı.DirseHan'inçocuğa kavuşmakiçin koyundankoç,ananaY8ır, devedenbuğra kırdırması; aç görüp doy~,ç~plak:gÖl'ÜP donatması (3)yani "toy"~nde gOrdölÜDlüz ve resmi mahiyetalınca "şölen" adını alanbuadetgerelince potlaç sahibinin

şölene çalırdılı gruplarüstüncıelci 1ıakimiyetini ifade etmesiaçısından

dikkate

deler. Nitekim Kayan

Han

potlaç için davet

ettip

DışOluz flzeıindeprestij'vesözsahibiolmuş; iç Op'u davet etmemekle de (3, s:21S)onunUStt1ndekibak:ıaiını kaybeımiş sayılmıştı(I, 8:65-68).

tş~bupotIaç mUessesesi ortayaçıktıktan sonradır

kt.hakinl

veınaJı]qmı sınıf1arteşekkUl etmiş; hakimolanlanı"ak kemik(süyek)-, mahkumo~ da "karakemik(süyek)"denibnişlir. i>aba

sonra

bu sUla1eye "alunsUYek"adıverilen üçüncübir:tabıka eklenmiş; her grubunadına uygunre~ çadırIiUda

~araştınnaeıIarca belirlenmiştir (1~s:70). Bu, tasnifiHanlarHamBayındırHan'm yerdili toydaollu olanıakorap,mı o~ kırmızı oıap,ollumı olmayanıdakaraorapoturtması(3, s:21)şeklindeDede

K.oitut'ta

gOr(lyoruz.

Eski~de yeııileııhflkf1mdaıaKaraHan(MDPJeaGuı Han)denir;esarellenkurtuluncayakadarda

buadlaçağıIu'dı.Nitekim BolakkavmiKıpçaJdar'a yenilince "KaraBolak"dileanılmaya başlanmıştır(I, s:148).

Daha

sonra potlaçolayı ilahların (daha fazla bilgi içinbkz: 1,8:71.147,155; 2, 8:31·35; 4, s:433434,436) ve

ruhların arasında

da bir

tabakıaşmaya y~laçmış

hatta

~milci

rengini yanibir

işin ~

zamanyapılıp yapılmayacalınıbile tayinederolmuştu(1,8:148):

Göktürkler'in devlette§ldlatında da butasnjfı görüyoruz. Büyük divandi

sal

"akve'delerli" sol"kara'

ve

dCAersiz"

sayılırdı.O sebeple "Sad"larla"pad"larsalkoluıeşkile®der; sol kolda da"Tarhan" (Targatlar) ve BuyrukBeyleri bulunurdu (I, s:214, 4,8:5).

Ol~lar'da

da

aynı şekildegörd(l~~

bu

teşkilat gerelincesavaş

yada toy

anında

divanOYelerinden

birinino&uracalıyer (orun) vekurbandan

alaca$!

pay(ülOş)belliydi.Alunçadırınenpetliyerinde

oOr

Han otunır,koyunun başıvesağrısıona;gölsu dekapı 'yanındaoturan vezire verilirdi.

Sal

taraf~'çadırlarda oturan1aradahayvanınsol tarafındakiparçalarpaylaştınlırdı (S,S:24ı.242). '

AnlaşılacalıüzereTürklerde "ak" saltarafıve delediliti, ulurlululu; "kara" soltarafıve

dCiCrsizlili,

oIursuı1ulutemsileuniş; "ak", "kara"dan her zaman dahaüstün,veuıurıu sayılmıştır. tş~ Tıidder'indini

"

-ve devletteşkilatlahnda,g~rdülUmüzbu tasnirm halk hikayelerindekigöı11nUlsO "ak~, "kara"ve"arap" v.b. lakaplı,tipler' üzerindeolmuştur. Yazımızda da buadlantaşıdılınıtesbit etlilimiz tiplerinçeşitli yöntem (cinsiyeti, Wyedekiadı, vasıfları,vakadaortayaçıkış zamanıve sebepleri v.b.) üzerindedutuJacaktır.

İnceledilimiz SO hiUyenin(bunların lS'ibasılmış,32'side Egeüniversitesi EdebiyatFak~Tflrlt Dili ve Edebiyatarşivinde y8Zıya geçirilmiş derleme metinlerdir) 17 tanesinde6'8ı "ak", 19'u"ıwa",4'1l "arap",ı"esmer"lakaplı20 tanetip teSbitedilmiş~r. '

"Ak" ya da "kara" lakaplı olsun, tesbitettiğimizbu tipler, deiişijc isimlerle ortayaçıkmaktadırlar.

.. Mesela aklakaplıgurubuteşkileden AkçaKızveya Akça Güzel(AşıkGarip),Ağce bı (Şeyh-iSenanile. Ibare Sultan),Ağee Hanım(Benli Hacer ile Umman Bey)dagörüldüğügibibirkısmı aynı veyabirbirine

yakın adlarla; bir kısmı da TopalAkçaKız (LatifŞah), Aklcavak Kizı (Beyboyrek) gibi farklı adlarla hikayelerde yeralmaktadır.

İkinci gruptaki tiplere gelince.••bu grubu meydanagetiren

14

tipin9 tanesi "kara"lakaplıdır; "Kara

Nazlı, (Hilali ile SeherHan),

,Kara

(Necipile' Kara),KaraAğa.(Necipile Telli), KaraHan (Bünvan ile Güldane, Hilali ile Seher Han, MelikŞahile GüllüHan),KaraÇöl (Celali Bey ile MehmetBey),KaraVezir

(Köroğlu), Karaeaoğlan(Karaeaoğlan)da olduğu gibi,4 tanesi de "arap"),a da ona benzer şekillerde adlandınlmıştır, Arapoğlu(Şeyh-iSenanIle.İbare Sultan), Arap Pehlivan (Celali Bey ile Mehmet Bey' HilcAyesi), Arap Üzengi(Şah İsmail),Arap. (Tahir ile Zühre), Sadece bir tek hikAyedegördüğümüz Esmer

Hanım (TuferganlıAbbas ve GülgezPeri)da.bugrubadahiletmeyi uygun bulduk.

' . . . . .~

Söz konusu tiplerin cinsiyetlerine gelince... bilindıgi'gibi Çinliler'de ·görülen gayri müsavi ikili

. . . ? . . .

tasnifte bütüneşyaYang ve YensınıflarınınolarakdüşünUlınUştür.Erkeklekadındabutasnife dahil edilince

kadm"yang", .erkek "yen"

sayıl~ıştı.iamanla "sağ"

ve"!

'ıl"

tasnifi bununla

birıikte düşünüldü

ve

sağ

"Yang'tın yanikadının; sol"Yen"iIıyanierkeğinolarakkabul edildi. Eski Türkler'de derastladığımızbu .

tasnifegörekadın"ak",erke~"kara"sayılırdı (I,s:69).

Bu durum TürkHalkHikayelerindeki "ak"lakaplıtiplereolduğugibiaksetmlştir.Nitekim AkçaKız,

Ağce Hanım,

Akkavak

Kızı,

Topal Akça

Kız, AAceK.ız ka<fuıdırlar;"Ak" lakaplı olmadılı

halde "Keniz

Kız"

i

daayıucinsiyetihaizdir.

-"Kara"ve

"arap"

lakaplı tiplere-baktığımızda iseolducçadeğişikbir durumlakarşılaştık;Bulakabı

taşıyanKaraNazlı(Hilaliile Seaer Han), hikliyelerinin birbölümünekadarerkekkılığında karşımıza çıkan ArapÜzengi(Şah ısmail) ve-yakınbirisimlendirmeylekarşılaştığımızEsmerHanım(TufarganlıAbbas ve Gülgez Peri)kadın;

Kafa

(Neeıp ile Kara),KaraAğa (Necipile Telli),KaraHari. (Büryan ile Güldane. Hilali . ile Seher Han, MelihŞah ile GüllüHan),KaraÇöl(Celali Bey ile Mehmet Bey),KaraVezir(Köroğlu)

Şeyh-iSanan ileİbareSultan),Arap Pehlivan (Celali Bey ile Mehmet Bey),

Arap

(Tahir ileZühre)'ındahil

olduğu IIkişiise erkektir. .

"Ak" ve"kara"diye iki gruptatopladığımızveoldukçadeğişik:isimlerlekarşımıza çıkanbu tiplerin

, . . .

vasıflarınıincelemeye geçmedenönceÇinlller'de ve eskiTürkler'degörülen gayr-imüsavi ikiliteşkilatatekrar geridönmemiz gerekir. Bu tasniftekadın "sağ!'kola mensupolması(Yang)sebebiyle"uğurlu";erkek ise sol _kola mensup

olması

(Yen)

sebebiyİe "uğursuz"

olarak

kabuledilmişti (I,

s:69),Halk

hikayele~~ki

söz konusu tipleri bubakımdan incelediğimizzaman bazan isimleriyleaynı,bazandaisimlcrinden çokfarklı

vasıfta karşımızaçıktıklangörülmektedir,

Ak vasıflı tiplerin ekseriyeti, bu ikilitasnİfe uygunv.sıflarda'olup,kahramanayardımcı ve iyi özelliktekişilerolarakgörülmektedinŞahsenemAkçaKız'dan"AşıkGarib'içoksevdiğini,kendisini onunla .

buluşturmasmı

ister,

Alcça-Kız

önce

"nasıl olutı

derse

de,Şah

Sanem'in

ısran karşısında razı

QIUrve Garib'i, -

Ş~em'in odasına

getirir (6,

s:29-31)~ Babası

Celal

Han'ın

kendisini

Nunın Haiı'a

verdiAini

d~yan

Benli Hacer, çoküzülürve·yardımcısı Ağca Hanım'dan "sevgilisi Umman Bey'i bahçeye getirmesini" ister.İki

sevgilinin bu hale gelmesineçok üzülenAğca Hanım, Umman üey'iHan~ağı'nagetirir (1,s:12-13).İbare

Sultan'ın earlyesi Ağca Kız Namidar'a "kardeşi Şeyh-i Senarı'ın HakanOlkesi'ndeolduğunu" söyler (8,

i

i

ı.ı..

s;172).AlceKızda,hikayeboyuncabaşcariyesiolduğuDilaraHanım'ın oğlu: Şeyh-i Senan'ınmektubunun,

İbare S~tan'meline geçmesini~ğlar (8~8:167-168).

Sadece bir tek:.hikayede.ortayaçıkan,söz konusuhi.kAye üzerindeki mukayeseliaraştırmadada belirtildiğiüzereGUıgez'i~ yardımcısıolarakgördüğümüzKenizKız, Abbas'ıdinleyebilmek için kendisine "Aygüz,eli! üstüneçıhım,

bellce

oaşŞiğıgörem" diyenGülgez'inçıkmasıiçineğilirancak,-onunağırlığına . dayanamayan KenizKız, aşa~ düşer(9,8:186-187).

Kayna~DedeKorkut'takiBamsıBeyrekhilclyesınedayanan"Seyböyrek"tekarşımıza çıkanAkkavak

Kızıdaiyi vasıflıbirtiptir: Bayböyrek'eaşık olan, o esareae ikensadakaılesevgilisini bekleyen Akkavak, ancakonun öldü haberiyleKaraVezk'inoğluyla dülünü kurulur (lO, 8:29-31). AncakAkkavak Kızı buiyi vasünı

kaimunana

yardımcı olduğunden dolayı değil;sevgilisineveonun ailesine (anasınavebabasına) olıpı

baAlılığı ilekazanmış olmalıdır. Zirahikarenin asıl kahramanlarından birisi,kendisidir.

. '. " . ' ~

Yin~birtekhikayedeka.'lılaşUğımııTopalAğca KıziseLatifŞah'la başcariyesiolduğuMehriban

Sultan'mkutl8kkucağa oıurduklannıgôrünce kendisiyleberaberdiğerearlyeler için"istediklerini vermedikleri

takdirde, onlarmsırrını berkeseduyuracağını"söylerveistediği parayı alır"11,5 l5t7).

.t\şık ·liikayelerimizdeki.akvasıflı tipl~r için söylenmesi gereken bir başka şeyde, eski Türldeide görülen gayri müsaviikili tasniftekikadının "uğurlu" olması düşüncesinin birihançdiğertiplereolduğugibi

aksettiğidir. Bu arada Ülgen'in Ak Kızlar'ının hepsinin de iyi varlıklar olduğunuda hatırlatmadan geçmeyelim (2, s:31-34). Topa!Ağca Kız'ın "Ağca" lakabına rağmen "kOıüll_{vasıfta karşımızaçıkmasının} .istisnaibir dummolduğukadar, hikayeierin meydanageldi~idönemin "ferdi tezahürlerin" ortayaçıktığını,

çatışmalarındış güçlerledeğilde,cemiyet içiilişkilei.-le ilgili olması" (l2, s:35)ndan ilerigeldiğiı'ıi, yada musannifin onu·hikAyeteknigine uygun bir

şekilde ~ntrik

unsurolarak

yerleştirdiğini düşünüyoruz.

Karalakaplıtipleregelindiğinde, bunlarınkendiaralarındaüçgrubaaynlabileceğinigÖrdük:Esmer,

ArapveKaraolarak.adlandınlanlar,

.-Sadece Tufarganh Abbas ve Gülgez Peri Hikayesi'ndekarşımıza çıkan Esmer Hanımikisevgilinin .

arasınıaçmakiçinbirfesatlık düşününebir cadı kadınagider.Ancakkafasındaki düşünceyi gerçeldeştiremez (9,s;191~ı96). Anlaşılacağı üzereesmerlakabıhem bu tipinrenginihemde "kötü",·asfmı ifadeeımebedir.

hapvasıflıtiplerebaktığımızdaoldukçafarklı durumlarlakarşılaşıyoruz, zira buadı taşıyan4 tiplen . sadece bir tanesiadına uygun,köW vasıfta birisidir. NitekimTahir ile Zühre'ninseviştiklerini gören,aynı . zamanda Zühre'ye deaşıkolan Arap,onları padişahaIhbareder(13, s:10·12).Diğerüçtip ise,taşıdığıadla

farklı vasıüa, iyi nitelikli kişilerd,ir.Bunlardanbiri "ancakkendisini yenecek bir erkekleevlenıneyeabd

eden; .

,Arapkılıgına girmiş bir beymı (14,s:3'3) dırve hikayeboyuncababasının veziriylekızının, tahtı ele geçirmek için.yaptıkları planlarını -kendisiniyenmeyibaşaran Şah İsmail'e duyduğu sevgidendolayı­ bozmaya çalışır. "Arapoğlu" veya "Arap Pehlivan" adıyla karşılaşıığımız tiplere gelince..; Köroğlu hikayelerininbir kolu olan CelaliBey ve MehmetBey'degördüğümüzArapPehlivarr,beyinhaksızlara karşı

yaptığı bütün çarpışmalarında yanındadır (12" s:291). Nitekim hile ile Mehmet Bey'in sevgilisi GÜı-Esei'

Hanım'laevlenmeküzereolanKaraçöl'ü Celali Bey'lebirlikte öldürürler(17,s:294).Arapoğluda aynı vasıftaolup.Şe)'b.-i Senan'ınordusunda leketekçarpışarak savaşanbir cengavefdir(S,8:159).

r-tiplerdegörüyoruz. Nitekimbu grubadahil ettilimiz dokuz tiptenbir tanesi"kara" lakaplı olmasına rağmen

bu, onunvasfım.belirtmekten çok uzaktır. MeselaKaracaoğlan,kendihayatını·anlatari hikAyenin asıl

kahramanı olup duygulu•.vefalı, karayağız biraşıktır._. AilesininKarakız'a cefa etmelerinden çekinerek. . günleıcepenceresine bileyaklaşmaz(LS.s:49)

Diğer tiplerinb~kısmı "başkalarının sevgililerine veyahannalarınabir hile ile sahip olan kötü

kişiler"olarakkarşımızaçıkarlar:Kara, Necib'in çok eski birarkadaşı olmasına rağmen,çokistediğiTelli'yi elde etmek içinkocasınınaskerde olmasından yararlanır ve "onun k.ötü olduğunu, kendisini unuttuğtinu" bildiren mektubu Necip'e yollarnalcta tereddütetmea. SonundaboşanmayamecburkalanTelli'yi kendine

. ' .

nikaJılayarakzengin01ut(16,s:6-8).Aynıhikayeninbaşka varyantındaiseKaraAğa, evlendiği haldeçocuğu

olmayan Hüseyin'inbabasının arkadaşıdır. Kısır ılduğununbabası tarafından duyulmasıyla Hüseyin'in memleketini terkedip.lstanbul'açalışmaya gitmesinifırsatbilerek"oğlunun öldüğU"nü bildiren mektubu,

annes~

verir ve Telli'yle evlenir (17. s:1:-3). Kara çöÜse

Meh~et

Bey'e birini

öldürdüğü

için idam

cezası

verir ve sevgilisi Gül-Eserİlanım"laevlenir(ıı,s:287). BenliHanım'ın babasıKara Vezir de sevgililerin

t. . "

(kızıIleKöroğlu'nun oğlu Hasan'ın) kavuşmamasıiçin elindengeleni yapanbiri olarak görülmesinerağınen

onun kara (kötü)bir tipolması yaradılışındanyadamenfaatindendolayı değil. "kızınınkendisinedamşmadan

sevgilisinekaçması"dır(18. s:43).

Gerikalanlardan üç tanesiKara Hanlakabıylaortayaçıkmaktadırlar.Hepsideayrıülkelerinpadişahı

olan bu tipler ya gerçek kimliklerini anlamaları sonucunda kara(kötü)vasıflannıyitirip·"iyi" özelliklere 1$ünürler (19.dsı;175-179; 20, s:2O) ya dahileaye sonunakadariyivasıflıolarakgörülürler (21. s:5).

KaraNazlı ise SeherHan'ıncariyesi olup. onunla Hilali'ninbuluşmalarına yardımeden biridir (L9• . 5;176).

"Ak".

"kara"."arap"lakaplıtipleri vasıflarınagöresınıflandıracakolursak. ilginÇ bii tabloeldeedilmiş olur (rablo:1).Görüldüğügibl kahramanlarınbirkısriunın lakaplarıilevasıflarıuygundur. Ancak ekseriyeti .lakabıilevasfınınuygunlukteşkiletmeyen. hattabazıhallerde tamamen ters birözelll~i taşıyantiplertemsil eder. Bütün bunlara hikayelerinteşekkül ettiği dönem

kadar-

hikaye.geleneğinin giderek zayıflaması ve

an1atlcmınhikayeüzerindeyapu~ değişikliklerin de sebepolduğukanaatindeyiz.

Tablo:l

AK KARA _{H1KAYENİNASIL}

,

KAHRA.\ofANI-OLANLAR

AK _DlöER KARA ARAP ESMER AK KARA

1yt KOTO 1yt KöTO M KOTO M _~OTO M

_tK011J

M KöTü M KöTü

AkçaKıı Topal _KaıizKıı KanlJan KarA Alap _f\ıaP Emıer .

Aic:ellaıwı Ajc:eKız KanlJan KaıaAga .Ozeııgi LHaımı

Aic:eKıı KaraHan Kara,Çöl Aıııp

KanN17,h Kan Vczir Pehlivan

ArapOğlu

Söz konusu tiplerin toplumun hangi kesimine mensUpolduğuna baktıPnızdao'dııkça ilginç bir tabloylakarşıkarşıya geldilimizigörürüz: "Ak" lakaplı tiplerin -biri hariç- hepside hikAyenin kadın

bhıamaıılannm hizmetindeolankişilerdir: Topa! Akç!lKız.MehribaD Sultan'ın (ll); Agce Kız. İbare Sultan'm(8);AlceHanım.Be~i Hacer'in(7);Akçe'Kız (veya AkçaGazel).Şahseoem'jn \6).adının anlamı

"yardımcı"demek olanKenizKız,iseGUIgezPeri'nin (9)cariyeleıidirler. Anlaşılaca#l üzerebubeşhikayooe

gOrdOaamUzitik"lakabı-Ülgen'in"AkKızlar"mda görllldü~üzerehankızınaveyahamnurl yardımcılılı.

'yani

bil

rUtbe)'iif~etmektedir. '

Bugrubadahilettiğimizve sadece "Beybeyrek"ac,karşı~tığımlZ Ak KavakKızı'nagelince..• Ak'

vasıflıdiler tiplerden"hikAyeninasıl

kahramanlanndan

bmolması" dolayısıylaaynianAkKavak'manlatıda

açıkça

bahsedilmemekle

birlikte orta. hanafakirbir aileye mensup

oldıipu

'görllyoruz.Beyböyrek'indaha

()~ ıeşekkunerinde lıikAye kabramamnın Çin-maçin ü~siİıeahpgetirmek Üzere gitti~i "bey kızı" Blkavak'm (22,s:148·lS2),incelediiimizvaryantındagündelikhayatımızda rahatlıkla görebileceğimiz bir,tip

olarak

.karşımıza çıkmasına'anlatının

günümüze

yakııı ıc!$ekkinıerimıegördü~maz

"realist özellikler

kazaııma" ola)'1nabağlayabiliriz (19,s:79).

K3ra

lakaplıgruptaki tiplerin, hikAy~nin asıl kahramanı olan "Aşık" şeklinde ortaya çıktilı da

olmaktadır:

Nitekim Karacaollan,kendi

hayatını

anlatan

hikayenin

kahramanıdır

(15).

Yubndaki

örneklerdendeanIaşılacağı üzereakve~ara lakaplıtipler. toplumun çe§itlita1>~ mensup olup, haUc hik1yelerininbitbaşkadeyi§letöplumumuzdaki çeşitlizümrelerinteşekkUlUnUifade

,etnıektedir ('I)ıblo:2).

'

AşıkhikAyelerimizde söz konusu tiplerin etseriyellelakaplannauygun.bazandafarldıolarak"iyi"ya da "kötü"v8sıfIarla karşımızaçıkmaları. bu sebeple mükafat ya dacezagörmeleriiıd~n

daha

tabübirşey"

olamaz.

Ancak.

konumuzun bu yönünü incelemeden önce yine oldukça gerileregiunek gerektiline inanıyoruz.

,,

Tablo:ı

MENSUP OLDUGU AK KARA

H1KAYEN1N

ASn. KAHRAMAN·

SOSyALSINIF 'LARINOANBİR1OLANl:.AR

AK DİGER KARA 'ARAP ESMER AK 'KARA

cAR1YE

A~ceKız I{enjz' _Kaıa

OLANLAR AğceHamm Kız Nazlı /

AkçaKız Topa! AkçaKız

ORTAHALLİBİR KaıaAğa Akkavak

A1LEN1N

ÇQÇUÖU , Esra Kızı

,

HÜKÜMDAR

.

KaraHan

,.

KaraHan ~Han EsraÇöı

BEYVEYA _Arap Esmer

VEZ1RKIZı Üzengi Hanım

" SAVAŞÇı Alap ASKER _Pehlivan " Aranomu KOl.E - Arap , , [AŞıK _~

Türkkezmogönisindeki "Karahan"ile, uçsuzbuçaksız "su'yunbirleşmesi sonucunda ortayaçıkan "maşeri.vicdan"sevinçliisefertlerdenmutlu hareketlerbeder; bir felaketyada matemdolayısıylaüzüntüla iseinsanlarıyüzlerini vesaçlannıyolmaya,yastutmayasevkedenBay Ülgen'in sevinçli (cemal),ErlikHan ise UzüntiUü halin(celal)timsaliolduğu bu felsefeye göre toplumdaki ceza ve mükafatlan veren,genemaşeri v~.Başlql bir ifadeyIC BayÜlgen sevinçli (ak)durumların ~salioldugtindan "mükafat";ErlikHanda yaslı (kara) anlarıntimsalioldu~ndan "ceza"ilahıolarak kabuledilieler (I, s:155). '

İşte incelCdiğimiztiplerden "ak'; lakaplı olanlarınbirkısmında"müfakat"söz konusuedilmekte olup

bazan

hikAYe

kahramanının babası tarafından verilir.Nitekim Benli Hacer'in cariyesi A~ce Hanım'ın sadakati

veyardıDiı, Ahriı~işah tanırından babasınaEber'de lO köyün bağışlamasını

sallar

(7, s:29).Bazenhikaye

,

kahriuıuuıının sabn vesevgilisine olansadakatiiste~ne kavuşmasına yolaçar; BaybOyrek'i yediyıl bekleyen

nişanlısı "ölda~sanıldıtındanzorladüğünü kurulan; ancak hala onu sevenAkkaVakKızı'nlri "sevgilisinin çıkıpgeleceline son anakadarinanınası"mn,onu mutluSODaulaştırması

uo,

s:31·32)nda oldulugibi.

iiAk"~lıtipierinbazıları içinceza veya mükafat söz konusudeğild.ir: AkçaKız(6),A~ca Kız(8) ve"ak"~lı olmadılıhalde, bu gruptakiledeaynı (iyi)vasfı muhafaza ettiAi içinsöz konusu grubadahil

, euilimizKenizKJZ'(9) gibi... Hem "ak",hem de"topal"lakabı taşıyan Topa} AkçaKız (ll)ın durumu Ise,

, hepsindenfarklıdır.

Zira

MehribanSuJtan'lalatif'Şah'ın çok samimi bir

halde

oturduklarımgören cariye

·istediliniverm~z1erse, konuyu herkese duyuracağını" söyleyerekonlardan çok miktarda para alır (ll, S:1S-17).YaniTopal AkçaKız'a susmasının mUkafau, birbaşkasıtarafındanancaktehditsuretiyle yanizorla

,verilniiş qımaktadır.

'

.

1kincigıubu teşkiledentiplerin "arap"h!kaplıolanlarından.sadece birtanesiiçin"ceza"sözkonusudur: .

Zühıe'yiseven~eonun Tahir'1esevişiiıesiilihaZmedemeyen ArapKöle,onları padişah8 şibyet edeı:. Ancak; . _

Tahir'ıebir1iktesevgilisinin

deölmesiüzerine tendiiliöldürür

(1~,

s:37-38).

y~

ceza.sözkonusu

kişiye,

keıicüsi aaıatindaıı uygulanır. .

Beykizıolup,istedilivasıftabir eşbulabilmekisteyenvebunımiçin la1ıkdeliştireiiAr3p Ozengi

ŞahIsmail'ikurtararakGnlizatı bu~asına yardımcı olması vesadakatindendolayısevgilisine·kavuşur.

Kısacası SÖı koııpsu kişi mükataunı kendi temineımiş olmaktadır (14, s:54).

Arap Ollu (8)ve ArapPehlivaniçincezaya danii1kafat sözkonıisu delildir~Ancak'MehmetBey'm _ nipnhsı G01-EserHanım'laevlenmeyekalkanKaraÇÖı'üöldünnesi (12,s:294)ArapPehüvanı',cezaveren

, ' . ," . ' . . . :

biriolaraktarşınuzaçıkannaktadır.

. EserHaıUm'agelince.~.Şimdiye

kadal

rasıtanmayubir şekildebem kendini, hem debaşkalWını

,

ceıalandıran)~ vasıfta karşımıza çıkmaktadıto NitekimAbbas'm kendlni delildeOülgezPerl'yi tercih

etmesi,onun bir.bOyacilyleanlaşmasına sebep olur(9,s:191).Ancakson~ıabir§eydelişmey~'Abbas

G11lgez'Jc evle.necektir (9, s:229).Bununüzerine-birşeyyapamadığıiçin- biiyücüf.Üçağmrveonudöver

<9,

s:

194).

ArapOIlu'ouiıölümündebir ceza söz konusudeğildir. Nitekim ordusununkaU1dıp.ve·teketek

yapıiansavaştabu yijıtcengaver,dfişman safındanNamidarHan'mkılıcıileöldürülUt (8,s:159).

"Kara"l.akap~

kabraman1afdan

"KaraHan"(19, 20.21)diyekarşımıza çıkan

uç

ldşiile HUlafi'oin

cariy~

Kara

Naılı (19),hiklyeilinasıtkahramantanna:y8rdımcı oldUtıanndan'OO18yı -tabi obnk- birceza 1&konusudeiildir.~'bit mOkafaıda görillmemektedir.

. .

.Kendi Iulyathikly=nin verildilimılaunın asıl kahramanı Karacaoğlan'ın ölümü de cezasonuCu

kaqılaplan bir·dl;ll1Jlll degildir. Zi~söz konusu kahraman, sevgilisi Fatma'yaka\'uşaınamanın acısına

day~yıp

budünyadan

goyınOştür

os; s:68).

-. Bukonudıldikkatiınizi çekeıı'şey,"~" ı8kaph kişilerdel) ekserlyeıuun ~dınldık:lan,kötülOkleri

bayadarıYla OdedikIerioldu.NitekimKaraÇöl,MehmetBey'innişaqlısıylaevlenmekÜZere olduAuiçin

N'aP.

Pehlivan veCel8li Bey(12.s:294);başkalaniun ~lanylabileyoluyla evlendikletindendolayı

Kara

AP.' .

.eski

kar1sı

(17. s:5>;Karada

-aynı

sebeple- Necib'in

arkadaşı

Mustafa

Onbaşı

(16; s:ll) Wafmdan

., . ' ' . . .

öldOrOUlrler.

Anlaşılacalı Ozerehalkhiklyelerimizdeki"ak"venkara~ 'lakaplı tipleri~yadamükafaıgOrilp

gOnnemeleıinegOre şöyle grUp1andıı'abiliıiz:

.*Ce:mIandınLanL

..

~

·KendiJedni

CeZaLaDdıranIıL

·KendiJedni

nıükafadandiıanıar

...

_._

.

_.

..

HİKA

YEN1N

ASILKAHRAMAN·

AK KARA ,

LARINDAN

sIRt

OLANLAR

AK

DIGER

KARA ARAP ESMER '--AK

.KARA

CEZA1J

.' ,KaraÇöı

-OLANLAR KaraVem _/

-KaraAğa .,

Kara

iM~ıV.t"J\1LANDI- AğceHanım . Aklravak

RILANLAR

TOOaı AkcaKız -- _Kızı

.

_.

KBNDtNlCEZA-

,Arap Esmer

!TANnTRANTAR' p iJ.J~nım <- - KENDİN1'MüKA-~, -, Arap FATLANDIRAN- ..' _t Üzmgi , -LAR -

.

AkÇaluz 'Keniz KaraHan Arap ,

CFZA VEYA

MO-

AğcaKız Kız KaraHan ,- Pehlivan

KAPATIN OLMA-

'KaraHan

AlapOğlu _~

DIOı

KAHRAMAN-

KaraNazlı ..

-LAR

GÖı11ldUğü gibi Türkler'in en eski-diniteşkilatı.olanŞıunanizm'egöre Bay Ülgen'in "iyilikleriôVe mfikafatm".

~rlik'in "acıların

ve

feİaketterin

ve

cezanın"

simgesi olma

özelliği,

söz konus,u tiplerin _e,kseriyetinde onayaçıkmasına rağmeıl.lcahramanlarmlakaplanIle uygun olmayan sonuçlarlakarşılaştıklarını

•<la. tesbit

etmiş

bulunuyoruz. Buduruma sebepolan

faktöıiı~, "değişen

ve geçen

(zamanın

halk' bikiyelerimizdeki etkisi"

olduğUıla sanıyoruz.

- '

...

,

"Alc"~e

"kara

"lakaplı

tiplerin hilcay'elerdeortaya

çıkış zamanı,

söz.konusu

kahramanların

vakadaki fonk:s!yonJanyla ilgilidir.Birbaşkaifadeyle "iyi"vasıf1ıtiplerkahıamaııların zor durumdakaldıklarındaortaya

ç~lat: Sevgililerinbuluşmatacına veevlenmelerine-yardımcıolan AkçaKız,KenizKız,KaraNazlı, Ağce

-.,

Kız,.Ağc~Hanım

ve biryerde de Topal Akça

Kız

gibi..

"KlW"

lakaplı

tipler

tse

ya

kahramanlarının

,mutlululıınukıskandikJan (EsmuHanım, Kara), veya evİadıkendisinden habersiz kaçbii (KaraVezir).

veyahut

da,Aşık ol~(Arap,

KataÇöl,Kara

Ağa)nda vıWmın

aksiyonuna

iştirak

ederler,

'

Hangi..-scbeple',harıgi fo~iyonıave han-gİ,iam~da

ortaya

çıkarsa çıkSınlar

bu tipler

vakanın atışım

,başka yöııeveyayere çekebitmekte;halkhikayelerimizizamanımıza yaldaştıraıı,unsurlardan bitk:açıolarak göıe çarpmaktadırlar.

-Eski TOrklçr'de görülen gayrimUsaviteşkilattaki adlandırma, "ak" ve "kara" olarakiki grupta

'I ) . . -- .. • >~

i

tqPladıAmuz tip~ere değişik şe~lerdeaksetmiştir: Nitekim'birinci gruptakitiplerin -birihariç"' b~si de "ak"

lakaplıdir. Buadlandıınui dışındakalan lipin lakablda,grubunvasfıııa uy,gunolmasıyladikkati çeker.Diger

gruptakitiplelisesadece"kara"deAiI. "arap;' ve "esmer"o~ daadJandırılmışiardır. ..' -~ .

. "Ak"lakaplıtipİCrin ekserlyeti_bhramanıann yanında.onayardımcıolan tiplerdir.Diğergrubuteşkil edeIı1er ise genelliklekahramanlannkarşısında

olaa

ebeveynler,onların mutlutuğwıukıskanan Aşıklar y8ııut lıiZmetlilerdir.Ancak bugrubad8hilot~uklan halde!şıklarmzoranlarında yanındagörülen kahramanlarda

vardır.Yani~ın_lakabınınifadeettiğimanai~ vasfı,her. zamanuygunlukteşkiletmez, - -. Söz konusuliplerin toplumun'hangi kesimindenolduklarına gelince..."Ak" lakaplıtiplerin-biri

hariç-

hepside cariyedirler."Kara" lakaplı-tiplerin toplumun çok çeşitli kesimlerinden olmaları. işık '

Wyelerimizin. reelhayatıönPlandatuttuğunugöstermesiaçısından önemlidir.

HalkhikAyelerimiide ekSenyede"ale" yani iyiliği,."mükafat", "kara" yani kötülük ise "ceza"yı

. , " ' -

-gerektiren durumlardır. Bu sebeple kahramanların vasıflarına (fonk.siyonlarına) göre cezaya da

i· .. ' . ' . \

IJlObfatlandınlmalan.tabidir.An~her zaman"ak" mükafatı, "kara"v.b'.dacezayıtemsil etmez. "Kara" ya '

"' . ,

-,,'

--" . . ' ' . - .

da"arap"lakaplıolupdaödüllendirilen~çok~a rasılıyoruz,

-- , . i . '

sö;

konusukahranıımJannvakaya iştirakzamanı dafonhiyon!aılYIailgilidir: Nitekim "ak" .lakaplı tiplerkahramanlarınyardıma ihtiyaçlarıolduğunda;'bra" lakaplı tiplerIseaşk, gurur.kiSkançlık gibi

~beplerin daiurüuğu

durumlarda hikayelerdeki yerini

alırıar.

Ancak

b~

tiplerin

~dlari, fonksiyonları.

cinsleri;

yakada

gOıi1lmesiıie sebeportayaçıkma~ı.ne.olursa olsun,.bütün bunlar,nalkhikayele#rnizin gerçek

haya~ilgisinigöstermeSiaçısından büyük önemihaizdir.

.

Şu noktayı

dabelirtmekteyarar

vardır:

bu

araştırmamiz

belli

sayıdaki

hikayeyi içine

alacak

genişliktedir.tnce1edigimiz hikAyelerinsayıları veçeşitlep aittığı

takdirde

yeni gmplannvebu gruplanteşkil

" \ " , , ' , - . ' r-

_:..-edendeğişikfonksiyonda; adda.vasıCtatipleri görmemizi sağıayacakur~ Ç~ışmamızin önemi. bu kon.uda yapılanllk aLaŞUrma olmasındandır.

", .

r-i

i·

NOTLAR

.(1) GÖKALP, Ziya "TürkMedeniyet Ta..ihi'\ Haz:FikretŞahogıu. TürkKOlU1rYayını. İstanbul 1974. (2)

İNAN.

Abdülkadir "Tarihte ve Bugün

Şamanizm",

TÜrk Tarih J{urumu

Yayınları.

Türk Tarih Kurumu

Basımevi. Ankara. 1954.

/ .

(3)ERGtN,

M~harrem "Dede,Korkuı Kitabı", BoğaziçiBasım

ve

Yayınevi,

tstanbul1986.

(4) ÇAÖATAY, Saadet "Türk LehçeleriÖrnekleri", Türk Tarih Kurumu

Basımevi, Ankara

1963.

. .

.. (5)İN.~.Abdiilkadir. "WJ3kaleier veİncelemeler",Tart Tarih KurumuBasıinevi,Ankara1968. (6)KOROK,DanişRemzi, "AşıkOanp Hikayesi". YelkenMatbaası. İstanbul.

. .

. (7)."Umman BeyileDenli Hacer". Ege Üniversitesi Edet .iyat Fakültesi Türk Dili veEdebiyatı BOlfımO

Arşivi,V-1. t

(8)"Şeyh-iSenan ileİbareSultan", Ege ÜnLEd.Fak. TürkDıliveEd.BaLArşivi,m-2.

(9) MAXAS.Zeynelabidin"Tuforganh AbbasveomgezPeri Hikayesi". Atatürk Üni.Ed.F$. Türk Dili ve Ed. BöL. Erzurum 1979,(Basılm.an'ıış doktoratezi).

(10) KÖSE, Nerin "Türk HalkEdeblyanndaKısa Hiklyeler" Dokuz EylÜl Üniversitesi Sosyal ~ilimler Enstitüsü TÜrk Dili veEdebiyatıBO}ürnü(Basılmamış YQ.ksek Lisans Tezi)ıZmir1989.

(11)"LatifŞah" E~eÜm.Bd.Fak.Türk.DiliveEd.Arşivi.11006.

(l2) BORATp.~V,Pertev

Nam

"Halk Hikayeleri ve Halk Hikayeciligi". "Celali Bey veMehmet Bey

Hikiyesi".

(13)GöRGEN, Fevzi "TabirileZühre",SağlamKitabevi,İstanbul 1916. (14)GONEY. Rezzan"Şah İsmail". Yeditepe Yayınlan.1stanbul.1960.

(lS)URAZ.Murat,"Karacaoııan

ve

Karakız". Yaylacık Matb2ası,1stanbull97Q. . (16)"Necip ileKara" Sge Üni. Ed.Fak. Türk Dilive Ed. BöL.ArşiYi.

n-s,

(11)"Necipile Telli" Ege Üni.Ed.Fak. Türknilive Ed. BölümüArşivi,

m-a

(18)YILMAZ. Semib."Köroğlu", Sağlam Kitabevi,Doy~ Matbaası,tstanbul. 1915.

(19) sxıcı, Metin·"D~e~KorkutHikAyeleri Tesirinc;ie~ Türk Halk Hikayeleri", DokuzEyUııÜni. Sos.Bil.Eos.1zmir,·1989.(Basılmamış Yüksek LisansTezi)"Hi1ali ile Seber Han",

(20):

"Baryan

ile Güldane", Ege

Oni.

Ed.Fak. Türk

Dili

veEd.seı, Aqivi.II·S.

(21)"MelikŞahile GUlU1 Han". Ege

Oru.

Türk Dili

ve

Ed. BöLArşivi. 1-1.

(22)BORATAV, Pertev Naili "Folklor ve Edebiyat. AdamYayıncılık veMatbaacılık. İstanbul 1982.Cilc