Tepegz Masalnn Trabzon Varyant zerine Bir Deerlendirme

(1)

(2)

Değerlendirme'

Kemal ÜÇÜNCÜ" Türk kültüründe Tepegöz, klasik Yunan mitolojisindeKyklopadıverilen tek gözlü devin (yaratığın) kahramanı olduğu anlatılar Avrasya milletlerinin sözlü kültürlerinde oldukça geniş bir yayılım sahasına sahiptir. 19. ve 20. yüzyıllarda

Avrupa'da ağırlıklıolarak özellikle Grimm, Frazer, Oscar Hackman gibi karşılaş tırmalıfolklor araştırmacıları masalın birçok varyantını derlemişlerdir. Bu derle-melerin ortaya çıkardığı koleksiyon tek gözlü dev motifinin Avrupa ile sınırlı olmadığıkanaatiniuyandırmıştır(Conrad 1997:139).

Bu erken dönem araştırmacılarözellikle Tarihi-Coğrafi Metodun

biçimlen-dirdiği bir formasyonla masalın ait olduğu bağlarndaki işlevine ve dokusuna

bakmaksızın,ilk ve en eski şeklini bulma-inşaetmeendişesiylebu motifin Yunan

kaynaklı olduğunu ve buradan diğermilletlere geçtiği görüşünü ileri sürmüşler

dir.

Batılı araştırmacılarTürk kültür dairesi içinde teşekküleden Tepegözanlatı sıylailk olarakmüsteşrikHenrich von Diezvasıtasıyla tanışmışlardır, Diez Dede Korkut kitabını tanıttığı yazısının ekine Dede Korkut kitabındaki Basatın Tepe-gözü Öldürdüğü Boyun Almanca tercümesini ilave eder. 1857 yılındaWilhelm Grimm metni Dünya Tepegözleri Antolojisine dahil eder. 1956 yılındaMundy, Türk ve Yunan anlatmalarını geniş bir şekilde mukayese eder ve bu iki ürünün

farklı periyotlarda ve şartlarda ortaya çıktığınısöyler. Tepegözün Türkiye

var-yantları üzerine değerlendirmeleryapan Prof. Saim Sakaoğlu masalınTürk kül-türgeleneğiiçerisindeki önemini vurgular(Sakaoğlu1973:50).

Umum Türk Kültürü açısından bakıldığında Tepegöz motifi sadece Dede KorkutKitabıile sınırlı değildir. Türkiye masallarındaAla Geyik, Azrail ila

Arka-daş Olan Çoban; Güney Sibirya Masallarında Manas destanında Celmağuz is-miyle görülmektedir. AyrıcaTepegöz motifi Samoyet Ostyaklarında, Moğolların

Yeke Nikun efsanesinde ve Cengiz Han'ın şeceresinde Duva Sokor ismiyle geç-mektedir (Ögel 1989:9-260).

*

Tepegöz anlatısı farklı coğrafyalarda farklı biçimlerle (masal, efsane, hikaye, mit)anlatıla

bilmektedir. Aynı olayeşzamanlıveartzamanlıolarak baktığımızdadagörülmektedir.Aynı

tarihsel zamandafarklı coğrafyalarda aynı anlatı farklıformlardaanlatıldığıgibi, tarihsel

so-reçiçerisinde biranlatıbiçim ve içerik hattaişlevini değiştirmişolarak değişime uğrayıp ye-niden üretilmektedir. İncelediğirniz Tepegöz metni de aynı özelliklere sahiptir. Trabzon

Şalpazarıilçesinden derlenen metin bir masal karakterindedir.

(3)

54 Kemal Üçüncü

Miller, Şortan Askerbiy gibi Kafkas araştırmacıları Yunan Mitolojisindeki Kyklop mitinin Kafkasya mahreçli olduğunuileri sürerler. M.Ö. V. ve VI.yüzyıl larda Kafkasya kıyılarında Grek kolonilerinin kurulmuş olduğu ve yine antik Kafkas halklarından Akhaların göç neticesinde Yunanistan'a yerleştiği bilinmek-tedir (Özbay 1990: 29).

Tepegöz motifi Kuzey Kafkasya Nartlarında Haguır adıyla karşımıza çıkmak tadır. Türk coğrafyasındaoldukça genişbir sahada bilinen bu motifin Moğolve Japonlarda görülmesi bize bu motifin Asya kavimleriyle bir aradayaşadığımızbir dönemde ortayaçıktığı intibaınıvermektedir.

Yrd. Doç. Dr. İsmail Doğan 1991 yılındaKuzey Kafkasya'daki Karaçay Türk-leri arasından derlediği ve değerlendirdiği Sosurga Bla Beş Başlı Emegen, Emegen Comağı,metinlerinden hareketle Tepegöz motifinin en eski varyantının Kafkas Türkleriarasında yaşadığınıbelirtir (Doğan1998:1-8).

İncelememizekonu olan Tepegöz masalı,1979yılındaTrabzon ağzı incele-meleri ile tanıdığımız İsveçli Türkolog Bernt Brendernon tarafından Şalpazarı ilçesi Sayvançatak köyünden 79 yaşındaki Meryem Kalaylı'dan derlenmiştir (Brendernon 1989: 21). Masalı Türk kültüründeki diğer Tepegöz anlatılarıyla karşılaştınldığırnızdaoldukçakısalmışbir şekil aldığınıgörmekteyiz.

Şalpazarı Çepni Türkleri arasından derlenen bu masalın motif sırası şu şe kildedir:

1-İki arkadaşgurbeteçıkarlar.

2- Yola devam ederlerken geceyi geçirmek üzere ateşyanan bir mağaraya girerler.

3- Arkadan Tepegöz bir koyun sürüsüylemağarayagelir.

4- Mağaradaki insanlarıfark edincemağaranın ağzını taşla kapatır.

5- Tepegöz ateşebir şiş sokar ve onu kızdırır,bir müddet sonra mağaradaki yolculardan birineşişisokarak onu öldürür ve yer.

6- Diğeri de kendisinin öldürüleceğini anlayıp ateşteki şişi Tepegözün gö-züne sokar ve sürününarasına karışır.

7- Tepegözadamın peşine düşer,adam koyunlardan birisinin derisini yüzüp üzerinealırvemağaradan çıkarve kurtulur.

Çepni varyantının tarihi süreç içerisinde kısalarakpek çok unsurunu kaybet-tiğinigörmekteyiz. Masalı, Dede Korkut'taki Basat'ınTepegözü öldürdüğüboyla

karşılaştırdığımızda şu ana öğelerinhem Dede Korkut kitabında hem de Çepni varyantında bulunduğunugözlemlemekteyiz:

1- Çepni varyantında mağarada öldürüleceğinianlayan ikinci kahraman kız gın şişiTepegözün gözüne sokarak onu saf dışıeder. Dede Korkut'ta Basat Tepe-gözükılıçlaöldürür.

(4)

2- Basat da diğer kahraman da Tepegözden kurtulmak için kamuflaj olarak koyun postunukullanırlar.

Yunan mitolojisindeki Odysses ve Polyphemos anlatısındaKykloplar, Yunan

coğrafyasındanuzakta gemilerle ulaşılabilenve tesadüfen karşılaşılanbir ülkede

yaşarlar.Yine Kyklopların birden fazla oldugunun ve coğalma özelliklerinin ol-duğunugörmekteyiz.

Türk kültüründe Tepegöz anlatılarındaTepegözün cinsiyeti yoktur. Tekil bir

varlıktır. Aynıhususiyet Trabzonvaryantıiçin de söz konusudur.

Anlatılarıfonksiyon ve simgeselgönderimleriaçısındaninceleyenaraştırma cılarda Türk ve Yunan eksenli anlatımların farkına işaret ederler. İmgeve sim-geler tarihsel süreçte farklı anlamlar kazanırlar. Mircae Eliade'ye göre {(imge anlam demeti olarak imgedir. onun anlamlarından tek bir tanesi veya çoksayı daki atıfdüzlemlerinden tek bir tanesi değildir. Bir imgeyiatıldüzlemlerinden tek bir taneye indirgeyerek somut bir terminoloji içinde ifade etmek onu sakat-lamaktan daha vahjm olup, onu bilgi aracı olarak yok etmektir.n (Eliade 1992:24).

Michel Meker her ikianlatınında Türk vebatı toplumlarındabireyin toplum içerisindeki rollerinin farklılıklarını kavramsalolarak kendi bakış açılarıyla or-taya koyduğunu belirtir. Dede Korkutta anlatının bir bireycilik temeli üzerine

yükselmediğiniileri sürer. Bireyler toplumsal ve töreseldeğerlerinetkisi altında dır. Bireyler ikincil plandadır. Yunan Mitolojisi eksenli anlatımlarda bireyciliğin

bir manifesto olarak ortayakonulduğunuileri sürer (Conrad 1997:140). Bu sü-recin batıve Türk toplumlarınıntarihsel gelişimsürecinde de aynen devam

etti-ğinisavunur. Batısözlü kültür geleneğinde şövalye-kahraman,eylemini öncelikli olarak bireysel beklentiler ile gerçekleştirir.

Türk kültürü eksenli anlatımlardaTepegQt. bir tabunun ihlali ile ortaya çı

kar. Dede Korkutta Saru Çobanın Pınar kenarında farklıkategoriden bir canlıyla

(peri kızıyla) ilişkiye girmesi sonucu Tepegöz meydana gelir. Bu evrenselyaratı

lış dizgesine başkaldırı bir şekilde Tepegözün ortaya çıkmasıyla İlahi-ontolojik müeyyideyle karşılaşır.Tepegözün ortadan kaldırılmasısürecinde yine Meker'in

işaret ettiği gibi toplumsal bir boyut vardır. Kahramanlar toplumlarıiçin

sava-şırlar. Türk sözlü kültür geleneğindebu husus kahramanınen temel özelliğidir.

İdealolan davranışbudur. Kahraman böylelikle kendini gerçekleştirmişolur. Bu vesileyle toplum tarafından alplıklataltif edilir. Buaynı zamanda kahraman için bir onur ve duyusal tatmin vasıtasıdır.Toplum düzeninin sağlanmasıve

korun-ması, bekası, normların meşrulaştırılmasıve benimsetilmesi için Basat ve diğer

kahramanlar sözlü ortak hafıza tarafındanideal tipler olarak kurgulanıp

sunul-muşlardır.

Türk ve Batı eksenli Tepegözanlatımlarınınait olduklarıtoplumlarda o top-luma ait kültürel kodları aktarmak ve mesaj vermek bakımından

(5)

56 Kemal Üçüncü

farklı zamanlarda ortaya çıkıp bağımsızolarak geliştiklerikültürel antropolojinin bir tespitidir.Bu çerçevedeŞalpazarı ÇepnivaryantınınTürk kültür dairesi içinde üretilip ortaya konulduğunu William Bascorn'unişlevseki tasnifine göre anlatı nın ait olduğu bağlarndaki işlevinin "törelere, değerlere, toplum kurumlarına

destek verme"olduğunusöyleyebiliriz. (Çobanoğlu 1999: 226).

Sonuç olarak; incelediğimiz Tepegöz anlatısı metninin, batı sözlü

gelene-ğinde üretilip aktarılan anlatıyla işlev ve mesaj açısından farklı olduğunu bu mahsullerin yerel kültürel ihtiyaçların giderilmesinde farklı amaçlarla üretildik-lerini vefarklı soruların cevapları olduklarınısöyleyebiliriz.

(6)

Kaynaklar

Brendernon, Bernt, 1989. " Trabzon Çepni Ağzıve Tepegöz Hikayesinin Bir Varyantı" İs tanbul (Trabzon İl Kültür-Sanat Yıllığı 88·89 içinde, Haz:i.GündayKayaoğlu, Dr. M. Duman, M.S. Şatıroğlu),s.13-22.

Conrad. Jo Ann. 1997." Polyphemus and Tepegöz Revısıted" V. Milletlerarası Türk Halk Kültür Kongresi HalkEdebiyatıSeksiyon Bildirileri. c.ı,s.i39-160 Ankara 1997, Kültür

Bakan-lığıyay.

Çobanoğlu, Özkul. 1999. Halkbilimi Kuramları ve Araştırma Yöntemleri Tarihine Giriş, Ankara,Akçağyay.,s.226.

Doğan, İsmaiL. 1998. "Karaçay-Malkar EmegenComaklarının ışığındaTepegöz Motifi" IV. Uluslar arası Karşılaştırmalı EdebiyatAraştırmalarıSempozyumu(BasılmamışBildiri), s.I-8, 28-30Mayıs1998. Çanakkale.

Eliade, Mircea. 2001 (Çev. Sema Rifat). Mitlerin Özellikleri, İstanbul,Om yay. Eliade, Mircea. 1992 (Çev. M. AliKılıçbay). İmgelerSimgeler, Ankara. Gece yay., s.24. Ergin, Muharrem. 1994 (3.b.). Dede KorkutKitabı ı.Ankara. TOK yay. s.206-215.

.. l.

Ogel, Bahaddin. i989. Türk Mrtolojisi, Ankara. TDKyay.,C.2, s.29-260. Özbay, Özdemir. 1990. Mitoloji ve Nartlar, Ankara.Kaf'Dağıyay.,s.29.

Sakaoğlu. Saim. 1973-1975. "Yaşayan Tepegöz Hikayesi", Türk KültürüAraştırmaları,

(7)

58 Kemal Üçüncü

Ek:ı. Bemt Brendemon tarafından1979 yılındaTrabzon ili Şalpazarıilçesi Sayvançarakköyünde 79 taşındaki Meryem Kalaylı'danderlenen Tepegöz masa-lınınmetni.

4.2.METltt

1·8ifttnl"'nebJleimbllf1nul

enllltdl •.,1241ikiar1c:ada'ıgufbltllgldlrImtş hIr~

hlld••gidlıkibi)'8rdlaJcşamaqafJn.li\r. T'bf","_~Y~1i) dant blldef

Var

'mı

•.

bUmtfm.ımıni

...

bllbflllmlkna~lm*ll.tı'tml.hlbnmdınQlktll ~um

glllımkaO,Inlll~r.u. . . . .' d6nı~ldU -ımttll/iblyitaic....

'*

maıyatl.dı

bi'8t~)'Ok.lIr

ya"""

~kıP1JmeıglImf.dal""",O~.bidnpişian,.d.pA· göl ...dllPlQIiI«ıImUl

anya

g~" bı_ bıra~~yım~ -,- •

onu"

$8')IA.••

Jcgcc4bltq.mlrıye~,da(fOnyida ÇlkmaNl),u..)'Ok.gilmi$uriyaolUrmuŞ. mtllrohd.rm....KlrKIbl.

JOkmUf

yanı, ifiPı.,Inde urda u

yatar-u

Ol'bU'u~

..

kiicmlf

VKen,.bitInIIlrıt"

" '...

ı.ıfl'l. ç.~m"

-.iO

br..

,ıaına. tıatlım

..

MtIf~rca.C"~_mao""l ıaJdlyok.&eidtifl'"

durut um",.

unılUklı1'ıStbirtfyl.uny,'yeti\l,"!"""'unyt,ytıttlın.-buU)"Im,..

~

dlmlt

bini

de

ytyAcIk

imi

det'n'ı.wnIJngOZifll bu... tokikn.

'u

,1,1.'mlı

dt·~blrilJl)OCZInl1apfBtafa...

LI bu

kitt

o m...

dQrt.

dolanmitımı

yok.

u k8çau ~ bUlamamıl...ndibakn",,.(anl~bt''''''''lbu&lmybmalın

fçtndIn.

u

TBfIbıratea boşatmıı ul<an.1ınırbl..; , . . .qij'"kBpıya.0I1'krI ...

bubiIrıoyıInkqiycU)urdanhimln ....

11)

dt~.mu

tat

mu.girlyupoItanul)

ataU'la. u

daçı~ıe.IIl.nd8 glnldUyUy<4I>~çUdyo.

u

bikArL

uRSa

Ö

bildi'"

Vln.,

dlpdlptgöı dalıy<tDuna,ama u08Çlyo.Kaç yw,urdan,bl )'CoKaniJ1-ı altına

gltlyo

'tar.ltln,)'01)!<a

var

lfNI

urda.

bAn

ni

bilacim'1varıpg1di)'(lDUfya,

ü.-U~ndln mOIIOndln OAçlyyUk,arıyyl'r, bulamıyvla~ ardanbarı•,.kaşlp1311giillyubu.

gaıOkıgIIökö.g!IUki blyera rasgaJiyo. blateş. yanıyabiyercıi.ate,yanıyoı ateş

yaıurkadiyyki.,.kol'kagaJliv.IY'u)vryabakıvy!'<1biKanadamla(1),Karakarcaı

ldam,ldm(j)iliyu. kimiY'ltakd.(i(üyo13it,derkiindemi~kiçekinüııe çeıdrıiyy$IJn. glldemişiirona. nelfl)1OS"'J)YZ derni$.

na

oldloll)uZt niyö111~$ul)uz. bın dem~ hiç kalbinebişigjhnuln demi"biz deallahıl)envilagidiyykfeliinyeri.demiş. biz Taun haltaliyik demiş.f41ön yerAgldiyykttemi"untarıl)KöyünO')artası habu

bizimton)" gibirakın ımı, ıa.nd<j) onlarll)kö)ıQnl. bındemi,blzdlnKorktnademi"

biz allah!!)emrilegeziyıjk demlş.lill'dangöliyo •..gJdlks4l]s4n<bdlı alalu<ırDgidar <?~dey'llBr ul)8.klm4mtl 1)10idI, bizdi öliiyukdliıriŞlir. yoIdaizda ölebloetikmld kalacuk muona_ıyyllr demişlilr.yum gôz'l'\ldemışıar ona.yummuş.lŞ.çgöziil)Cü) ~maşlar. giilmiş kôylarul) ad<aıma. urda biz demişlAr ~f1i ...demiş binım bı

,ımda bu

lanlatllmavan

birkelimoJıt'lar, borcumvardı.göldim.glı!rbeta

gidlylJ-cı~m. BizSAnıkazanduruk deml$lit dAa. ilgar ölac4Kolanı!)o" ba.şiyanılla

oluru-Nk..• sAnnluıkayasokudemlşlfiJ'.ey o • •Olmıeli<0111'111)ayall'14ylZ140!bunubin

kur-lanrvndedemiştir. muskayazoku ...Amma a1tkibaşıyan(41) oturdumuıde.

ban-din sizafaydAyok.bunugetml,derlin domiflif,<ıcı<paraa1ırsın dcmi~ıar, baya

unudal<azandı·rmışlır.Odemişler atırında.biz gidiyuk. sandft gidöc! misil)

yok-sa.sin nCtpedeoesl!)?bın (Ligldetaln IJemişurdanhillaQaşmış1ar. unıar yerin!,

udagitmiş'vin •.i~tebdnuKadarbilAim.ununvardır daC~'(hljuhaıcıi.dEKglbmj,