Mani Tarzndaki Uygur Halk Koaklar zerine Bir Deerlendirme

MANİTARZINDAKİUYGUR HALKKOŞAKLAR!ÜZERİNEBİR DEGERLENDİRME A study About Uyghur FolkKoşaksinMan;Type

AdemÖGER-Özet

Uygur Türklerinin sözlü ve yazılı edebiyatı içinde, halk koşaklan önemli bir yer tutmaktadır. Bunlar gerek konu gerekse şekil özellikleri bakımından çok çeşididir. Bildirimizde, Uygur halk koşaklan hakkında genel bir bilgi verecek, daha sonra da halk koşaklan içinde mühim bir yere sahip olan mani tarzındaki koşaklan şekil, içerik, işlev bakımından; yaratımve aktanmbağlamlannıda göz önüne alarakinceleyeceğiz.

Anahtar Kelimeler:Müni, Koşak,Sözlü Edebiyat, Uygur. Abstract

The Folk Koşaks have an important place within the oral and written literature in Uighur Turks. Thesekoşaksare varying in terms of their issues and forms. In our paper, we will give general information about Uighur FolkKoşaksand later we will analyze thekoşaks in mani type, which have an important place in folk koşaks, in terms of form, content and function by considering the creation and sustainability aspects.

Key Words: Mani,Koşak,Oral Literature, Uighur.

Uygur Türkleri, sözlü ve yazılı edebiyat alanında köklü bir geçmişe ve geleneğe sahiptir. Bu edebi ürünler içinde halkkoşaldanda önemli bir yer tutmaktadır. Uygur halk koşaklan, halkın hayatını çeşitli yönleriyle yansıtması; kısa ve duygu yüklü olması nedeniyle halkın hafızasında yer etmiş en yaygınve sevilen türlerden biridir.

Uygur Türklerinin"koşak"olarakadlandırdığıkavrama, Azerbaycan Türkleri "goşma",Türkmen Türkleri "dörtleme", Kazak Türkleri "şuvmaktüri", Kırgız Türkleri "tört sap", Özbek Türkleri "koşık", Başkurt ve Tatar Türkleri "dürtyııllık (şiğır)'" Çuvaş Türkleri de "takmak" demektedir.'

"Koşak; koşmak, koşuk, koşaşgibikonuşmaveyazı dilindeçeşitli söyleyiş şekilleriolan; düzgün, kafıyeli sözlerin belirli bir ölçü ve ahenk içinde bir araya gelmesi") olaraktanımlanmaktadır.

"Koşaklar, hacim itibariyle kısa ve yoğun olmakla birlikte, belirli bir düşünce veya durumu kendine has söyleyişözellikleriyle ifade eder.Koşaklar,her türlü konuyu işlemesi, lirizmi, sosyal hayatla olan ilişkisi, çeşitliliği,bediikuruluşunun güzelliğive halktarafındançokbeğenilmesigibi özellikleriyle Uygur folklorunda önemli bir yertutmaktadır.t"

Divanü Lügat-it-Türk'te "koşuğ: şiir, kaside'" olarak geçen "koşak" kavramı, Uygur Türkleri arasındabelli birnazım şekliveyanazımtürü içindeğil,halkşiiriningeneli içinkullanılmaktadır. "Ezgili

*Arş.Gör., Ege Üniversitesi, TürkDünyası AraştırmalarıEnstitüsü.

ı KarşılaştırmalıTürk LehçeleriSözlüğüI, KültürBakanlığı YayınlanAnkara 1991, s. 502-503. 2Çuvasko-RusskiySlovar/Çıvaşla-VırıslaSlovar, Moskova, 1961.

3Tursunay Sakim, "UygurHalkınınMuhabbetKoşaklan",II. UluslararasıTürk HalkEdebiyatıSemineri (7-9Mayıs1985), Yunus Emre Kültür Sanat ve TurizmVakfı Yayınlan, Eskişehir1985, s. 295.

4Tursunay Sakim.agm,s. 295.

Adem Öger

söylenip söylenmemesi durumuna göre koşaldar, nahşa, beyit ve koşak olarak sınıflandınlsada bunlar, halkkoşaldaniçinde elealınmaktadır.?"

Uygur halkkoşaldannıgenelolarakincelediğimizde,bunlann içerik yönünden oldukçakapsamlı, şekil yönünden çok çeşitli, yaratım açısından çoğunluğunun anonim, bir kısmının da ferdi ürünler olduğunu; söylendiğiortamabağlıolarak dafarklı işlevleri üstlendiğinigörmekteyiz.

Uygur Türklerinin "HelkEğiz Edebiyatı"olarakadlandırdıklan,anonim halkedebiyatıiçinde yer alan koşaklarda,en çok kullamlannazımbirimi dörtlüktür. Ancak beyit,beşlivealtılı nazımbirimleri de kullanılmaktadır. Uygur halk koşaklannda, hece ölçüsünün 4 ile i6 arasındaki bütün kalıplan kullanılmalda birlikte, bunlardan en çok Tli ve 8'li hece kalıplan kullanılmaktadır. Uygur halk koşaldannda,kafiye de önemli bir yer tutar ve genellikle birbirinden bağımsızolan dörtlüklerin kafiye düzeni, aaaa, aaba, abab, aaab ve abcb şeklindedir.

Uygur halk koşaklan içerik yönünden halkın her türlü derdini, sevincini, mücadelesini, kahramanlığını, savaşını; tabiat olaylan, aynhk, özlem, gurbet vb. konulan kapsamaktadır.Buna bağlı olarak dakoşaldanniçerikbakımından farklıtasnifleriyapılmıştır:

"Uygur XeliqEğiz İcadiyiti'"isimli eserde, Uygur halkkoşaldan şu şekildetasnifedilmiştir.

i. Emgekkoşaklan (İş koşaldan)

2. Mevsim-merasimkoşaklan(Mevsim-merasimkoşaklan) 3.Işki-muhebbet koşaklan (Aşk-sevda koşaldan)

4.Tarihi-kahramanlık koşaldan (Tarihi-kahramanlık koşaklan) 5. 16. yilkoşaklan(1916 yılındakiolaylanişleyen koşaldar) Muhemmed Zunun ve AbdukerimRahman'ıntasnifi ise şöyledir:

1. Emgekkoşaldan (İş koşaklan) 2. Siyasiykoşaklar(Siyasikoşaldar)

3.Turmuş koşaklan(Günlük hayatla ilgilikoşaklar) 4. Muhebbetkoşaklan (Sevda-aşk koşaklan) 5. Balilarkoşaklan (Çocuk koşaklan)"

Uygur halkkoşaldanmOsmanİsmaildeşu şekildetasnifetmiştir. 1. Emgekkoşaldan (İş koşaklan)

2. Örp-adetkoşaldan(Örf-adetkoşaldan) 3. Siyasiykoşaldar(Siyasi koşaldar)

4.Turmuş koşaklan(Günlük hayatla ilgilikoşaldar) 5. Muhebbetkoşaldlan (Aşk koşaklan)

6. Balilarkoşaldan(Çocukkoşakları)"

6Osmanİsmail,XelkEğizEdebiyati Heqqide Omumiy Bayan,ŞincanXelqNeşriyati, Ürümçi 1998, s. 385-398; Mehemmet

Zunun-Abdukerim Raxman, Uygur XelqEğizEdebiyatiniii Asasliri,Ürürnçi, 1980, s. 163-175. 7Uygur XeliqEğiz İcadiyiti,Almuta 1983, s. 26-50.

"Halk edebiyatımn, gelenek ve göreneklerle sıkı sıkıya bağlantılı olduğu ve bu edebiyat ürünlerinin çeşitli icra ortamlannda ifade bulduklan göz önüne alındığında, koşaklann da bu tür

ortamlarda doğduklan ve yayıldıklan anlaşılır. Bu açıdan bakıldığında, Novruz bayramı eğlenceleri, olturuş adı verilen ve kış aylannda eğlenip vakit geçirmek üzere düzenlenen sazlı-sözlü toplantılar (meşrepler),kök meşripidenilen hasat merasimleri, mevsimlere göre kutlanan gül suruh, kırmızı gül, bahçe, kavun bayramı gibi bayramlar ve çeşitli meşreplerle toylar, bu İcra ortam1anmn en yaygın olanlarıdır.?'"

Uygur halk koşaklanmn genel özellikleri ile ilgili bilgi verdikten sonra, makalemizin asıl konusunuoluşturanmanitarzındakiUygur halkkoşaklanmincelemek yerindeolacaktır.

Uygur halkkoşaklaniçinde, mani tarzındaki koşaklarönemli bir yertutmaktadır.Mani söyleme geleneği,Türkdünyasının çeşitlibölgelerindeolduğugibi, günümüzde Uygur Türkleriarasındada devam etmektedir. Bu yönüyle mani tarzında söylenen koşaklar, Uygur Türklerinin kültürünün nesilden nesile aktanınındave temsilinde de önemli bir yere sahiptir. '

Mani, Türkhalkşiirininenkısave enyaygın nazım şekillerindenbiridir. Genellikle dört dizelik, her dizesi yedi heceli, dört artı üç duraklı (4+3=7) ve aaxa kafiye örgüsüne sahip bir nazım biçimidir.11

"Maninin en belirginözelliği, tek dörtlükten oluşması ve uyak düzeninin öteki türlere uymamasıdır.?" Mani tarzındakiUygur halk koşaklanmn çeşitli söyleniş ve kullamş amaçlan vardır. Bunlan, söylendiğiortam veişlevleri açısından şu şekilde sıralamakmümkündür:

1.Düğün, nişangibi ortamlarda sevgi veaşkıifade etmek için söylenenkoşaklar. 2.Kızlarla oğlanlarveyaaşıklar arasında atışma amacıylasöylenenkoşaklar.

3.İşte çalışırkensöylenenkoşaklar.

4.Ramazandayardım toplanırkensöylenenkoşaklar. 5. Dünürlüktekızisteme sırasındasöylenenkoşaklar.

7.Çocuk oyunlannda,eğlence amaçlısöylenenkoşaklar.

8. Nevruz, bahçe,kavunbayraınıgibi şenliklerdesöylenenkoşaklar

9.Kışaylannda,sazlı-sözlüortamlardaeğlenmek amacıylasöylenenkoşaklar.

Uygur halk şiirindeen fazla yer tutan koşaklar, sevgi ve aşk konulanm işleyenve "muhabbet

koşakları"olarakadlandınlan koşaklardır. Örneğin;

Yarimnifi levensözi

Oynap turidu közi

Aymikinkuyaşmikin

Yarimnifigüzel yüzi

Yarimin güzel sözü

Oynayıpdurur gözü Aymı, güneşmiki?

Yarimin güzel yüzü (Rahman: s. 144)13

9Osmanİsmail,age, s. 398-509.

ıoNaciyeYıldız, "Uygur HalkEdebiyatında TarihiKoşaldar",Prof. Dr. Abdurrahman Güzel'e Armağan,Ankara 2004, s. 713-726.

II Bu konudagenişbilgi için bk.: NevzatGözaydın, "Anonim HalkŞiiriÜzerine", Türk Dili Dergisi (TürkŞüriÖzel Sayısı III: HalkŞiiri),S. 445-450, Ankara 1989, s. 3-24.

12ÖcalOğuz,HalkŞürindeTür,Şekilve Makam,Akçağ Yayınları,Ankara 2001, s. 15-16.

13 Bu makaledekullandığımız koşaklar, Osman İsmail'in "Xelq Eğiz Edebiyati Heqqide OmuıniyBayan" (Şincan Xelq Neşriyati,Ürümçi 1998),adlıeseri ile Mehemmet Zunun-AbdukerimRaxman'ın"Uygur Xelq Egiz Edebiyatiniii AsasHri" (Ürümçi 1980) adlı eserinden alınmıştır. Yazarların soyadları ve koşakların sayfa numaraları metnin hemen sonunda

Su bolsa suzuk bolsa

Eriktaekip tursa Aşikbilenmeşuklar Yanhoşnayekin bolsa Yagliğiınniyudurdum Bağkaalma yaydurdum Aran tapkan yariınni Karakçiğaaldurdum Karliğaçkara bolur Kaniti ala bolur Yarin bivapa bolsa Beşifigabala bolur Ürüklerpişipkaptu Tüvigeçüşüpkaptu Ay yüzlük leven yarim

Çüşümgekirip kaptu Yarimnifi eti Ayhan Ana köyidu bu can

Köymisemmu köymeyttim Micez-hulki bek obdan Bağiçide bostanlar Yaşiripmugül tallar Yar derdide köp yiğlap Ekip ketti bu canlar Yar boyini körsetti İçimot tolup ketti İşikoti yamanken Yürekni kavap etti Aymidu, aylarmidu Ayğabulut daldimidu Yar yiraktim kelgüçe Akkanyeşimderyamidu Bu çinar igiz çinar

Çikmafiyarim, şahi sunar

Şahi sunğandinkeyin Bulbul kelip nege konar

Adem Öger

Su olsa, temiz olsa Arktaakıpdursa

Aşıkilemôşuklar

Birbirineyakınolsa (Rahman: s. 144) Mendilimiyıkattım

Bağaelma serdirdim Zorbulduğumyarimi

Hayduda aldırdım(Rahman: s. 151) Kırlangıçkara olur

Kanadıala olur Yarinvefasızolursa

Başınabela olur(İsmail:s. 389)

Eriklerodu Dibine düştü

Ay yüzlü güzel yarim

Düşümegirdi(İsmail:s. 390)

YariminadıAyhan Onayandıbu can Yanmasamyanmazdım

Huyu pek güzel(İsmail:s. 480) Bağiçinde bostanlar

Yeşeriptaze dallar Yar derdinden çok ağlayıp

Akıpgitti bu canlar(İsmail:s. 481)

Yar boyunu gösterdi

İçim ateşledolup gitti

Aşk ateşi kötüymüş

Yüreğimikebap etti(İsmail: s. 482)

Aymıdıraylarmıdır?

Aya bulutdaldı mı

Yar uzaktan gelince

Akanyaşımderya mıdır? (İsmail: s. 492)

Buçınaryüksekçınar Çıkmayarim, dalı kırılır Dalı kırdıktansonra

Bülbül gelip neye konar(İsmail: s. 530) Yarnin öyi ceynekte Yarin eviköşede

çay demleydu çeynekte Çay demliyor demlikte

Yar özini dafilaydu Yar kendini övüyor

Karap baksun eynekke Kendinebaksınaynada(İsmail: s. 555)

Bu koşaklan şekil yönünden incelediğimizde, mani tarzında tek dörtlükten oluştuğunu, yedili hece ölçüsüyle söylendiğinive aaxakafıye şemasınasahipolduğunugörmekteyiz.

Dutarçalarımben

Ağlıyorkara gözüm

İnsanınyurduna gelip

Etmez benim özüm(İsmail: s. 494)

Uygur halkkoşaklarındagurbet,aynlık,özlem gibi konuları işleyenmanitarzındaki koşaklarada rastlamaktayız. Örneğin;

Dutar çalimen özüm Yiğlaydukara közüm Kişinin yurtiğakelip Etmeydu menifi özüm Men ketkendebaşelip Kollirimğa taşelip Kalğan ğemdeanisi Közlirigeyaşelip

Bengittiğimde başımı alıp

Ellerimetaş alıp Kalırkederde annem

Gözlerineyaşdolup(İsmail:s. 496) Katar katarkağilar Katar katar kargalar

Barisafilar selam defilar Varırsanızselam söyleyin

i\:ta-anam sorisa Babam anam sorarsa

Hali bek yaman denlar Hali pek kötü deyin (Ralıman:s. 203)

Mani tarzındaki koşaklann söylendiği ortamlardan biri düğünlerdir. Düğün koşaklanmn en önemliözelliğiise kızile erkekarasında karşılıklıolarak söylenmesidir. Uygur Türklerinin "beyit"adım verdikleri bu tarzkoşaklar,Uygur halkşiiriiçinde oldukçayaygındır." Örneğin;

Erkek:

Kız:

Erkek:

Kız:

Sirlik sanduk siri siz Perilernifi biri siz Oynay deydu köfilifiiz Emma korkup turisiz

Sirlik sanduk siri biz Barçe kiznin piri biz Heçnersidinkorkmayıniz Yamaniştinneri biz

Yağlikifiizrefimu-refi Sel selikrak gepni defi Levliri süzük canan Alma berey yerip yen

Almifiizni yerneymen Yesem meydemağridu Yar üstige yar tutsam Yamifi köfili ağridu

Gizlisandığın sırrısizsiniz Perilerden biri sizsiniz Oyna diyor gönlünüz

Ama korkup durursunuz(İsmail: s. 394)

Gizlisandığın sırrıyızbiz Bütün kızlarınpiriyiz biz Hiçbirşeyden korkmayız

Kötü işten uzağızbiz (İsmail:s. 395)

Mendiliniz rengarenk Birazyumuşak konuşun Dudaklarıberrak canan

Elma vereyim bölüp yiyin(İsmail: s. 395)

Elmanızıyemem ben Yesem midem ağrır

Yar üstüne yar sevsem

Yarin gönlün ağrır (İsmail: s. 395)

14Bu konudagenişbilgi için bk. Sultan MahmutKaşgarlı,"Uygur TürklerindeDüğün Koşakları",III.UluslararasıTürk Halk

EdebiyatıSemineri (7-9 Mayıs1987Eskişehir), Yunus Emre Kültür Sanat ve TurizmVakfı Yayınları, Eskişehir 1987, s. 203-207; Teyipcan Eliyok, "UygurlannDüğün Koşmaları Hakkında",I.UluslararasıTürk HalkEdebiyatıSemineri (7-9

Mayıs1983Eskişehir), (Akt.A. ŞekürTuran), Yunus Emre Kültür Sanat ve TurizmVakfı Yayınları, Eskişehir1983, s. 81-89.

Sudağıtıcılarbiner taya Suyu akıtırlarzengine Fakirler su dese

Başınısokarlar çamura (Rahman:s.99) Adem Öger

Mani tarzındaki Uygur halk koşaklannda, bireysel duygulan dile getiren şiirlerin yanında, toplumsalolaylara ve duygulara yer veren koşaklarda bulunmaktadır. Özellikle tanm, hayvancılıkve maden işiyle uğraşan insanlarınçektikleriçeşitli sıkıntılar,Çin valilerinyaptıklanzulümler gibi toplumu derinden etkileyen olaylar da koşaklara yansımıştır.

Madenişçilerininçektiklerisıkıntılarve çalışma şartlan koşaklarda şu şekildedile getirilir: Hafinifi içi karafiğu Maden ocağınıniçikaranlık

Kolimizdadifihulu Elimizde maden lambası

Difihuluni oçurup Maden lambasını yakınca

Koğlapçikti mifihulu Dışan çıktızehirli gaz (Rahman: s. 92)

Altun tapmak can bilen Altınbulmak can ile

Rende salmak nan bilen Rendelemek ekmek ile

Seherçağda hoşlaştim Seher vaktindevedalaştım

Mihriban anam bilen Mihriban annem ile (Ralıman:s. 93)

Uygur Türklerinin en önemli geçim kaynaklanndan biri de tanrndır.Tanrnda en önemli unsur ise sudur. Tanmyapılanbölgelerde su için verilen mücadeleler, su dağıtımındaki adaletsizlik, tarla davalan, zorla yurdundan göç ettirme ve verimsiz topraklara yerleştirme gibi sıkıntılar da mani tarzındaki

koşaklara yansımıştır. Örneğin; Miraplar minertayğa Suni yakilarbayğa Kembeğellersu dese Beşinitikarlayğa Bayavanğa aşterdim Corisigemaşterdim Hamanni berip kerzge Efiizliktabaşterdim Alvan keldi alamet Çekiveduk nadamet Kiçikkine yer uçun Bizge boldi kiyamet Yemin obdini bayda Kembeğelgeyer kayda Bayğocamyatarbağda Kembeğelyatar sayda Hunğayyolida tallar Şah-şahidamarcanlar Yollarda capa tartip Ekip ketti bu canlar Yeni rnayur yer bermes Yol ustini terdurmes Başkakattikkünçüşti Beşholuktin yer tegmes

• Ho:Altmışdört kilo tohumunekildiğitarla.

Çöldeaş topladım

Düşümdefasülyetopladım Harmanıverip borca

Tarladabaşak topladım (Ralıman: s. 99)

Vergi geldi alamet Çekiverdik eziyet Küçücükyer

Bize oldukıyamet (Ralıman: s.203)

,1

Yerin iyisi zenginde Fakire yer nerede? Zenginler yatarbağda

Fakir yatar çayda(İsmail: s. 494) Hunğayyolundaağaçlar

Dallarımercan misali Yollarda cefa çekip

Yok oldu bu canlar (Rahman: s. 203) Yenibinbaşıyer vermez

Yol üstünü ektirmez

Başakötü gün geldi

Yoksulluk, ağır vergi yükü, Uygur Türklerine yapılan zulüm ve buna bağlı olarak da halkın zenginlere ve sermaye sahiplerine duyduğuöfke, mani tarzındaki koşaklarda işlenenbirbaşkakonudur. Örneğin;

Baynifi hotuniAyşek Bayğasaliduçuşek Biz bilen nime kari Soğaktamuzlisak ölsek Baynifi kizi Aysare İtibilen avare Kembeğelnifibaliliri Açliktin kilar nale Pomişşikte şepketyok Bizler tola dert tarttuk Beşimizdinketmigen Kamça bilen kulpet dok Buğdayniorupbağlap Kilduk tazilap haman Zalimlar bulap ketti Bizgekalğinisaman Derd boldiya, derd boldi Emgekçige derd boldi Emgekçinifi tapkinini Bayğocamlaryep boldi İşlidimmen, işlidim Bayğocamğa işlidim Yillarişlep bikarğa Köyük nanniçişlidim Baynifi kizi Gülsare İtka taşlapavare Yillikçilar aç korsak Hudağakilar nale Asmanğaçikay egiz Bolutka salay kigiz Zalimlamifi köksige Sançiymen tömür begiz

Zenginin karısı Ayşek Zengineyazdıyatak Bize neyararı var

Soğuktabuz tutup ölsek(Rahman: s. 105) Zenginin kızıAysare

Köpeğiyleavare Yoksulunçocukları

Açlıktaneder nale(Ralıman: s. 105) Ağada şefkatyok,

Bizler çok dert çektik Başımızdangitmeyen

Kamçıile külfet var (İsmail: s. 450) Buğdayıyerine koyup

Yenice hasat ettik Zalimleryağmalayıpgitti

Bizekalanısaman (İsmail: s. 450) Dert oldu ya dert oldu

işçiyedert oldu işçinin bulduğunu

Zenginler yiyip bitirdi (İsmail: s. 450) Çalıştımben çalıştım

Zengine çalıştım Yıllarca çalışıp kôrsız

Yanmışekmekdişledim (İsmail:s. 45) Zenginin kızı Gülsare

Köpektaşlaravare Yıllıkçılaraç kursak

Allah'ayalvarır (İsmail:s. 451) Gökyüzüne yükselip

Buluta sererek keçe Zalimleringöğsüne

Saplayacağızdemir(İsmail: s. 456)

Okni atti yürekke Okuattı yüreğe

Kelip tegdi bilekke Gelipdeğdi bileğe Akpaşanifi kilğini Akpadişahınyaptıkları

Ornap ketti yürekke işlediyüreğimize (İsmail:s. 460)

Uygur Türklerine zulmeden yöneticiler, halkın hafızasındaderin izlerbırakmıştır.Matitey bunun örneklerinden biridir. Matitey, (Mapuşik), 1911-1923 yıllan arasında Kaşkar'dahüküm süren zalim bir

Adem Öger

validir. Bu vali, zenginler ve din adam1an ile işbirliği yaparak, halka zulmetmiştir.Ancak Matitey'in yerine atanan vali, onuastırmıştır." Bu durum mani tarzındaki koşaklara da yansımıştır:

Matiteyatmiş yaşta Koruk saldi tokkuztaşka Matiteyniii alvafii Bala boldi bubaşka Soho yolikomuşlik Oğakselip yok On dörtyıl şesorap Matiteydekbolğanyok

Matiteyaltmış yaşında

Hükmetti dokuztaşa

Matitey 'in vergisi

Bela oldu bubaşa(Rahman: s. lOS)

Soho yolukamışlık

Orak kullanan yok On dörtyıl şehirsorup

Matitey gibisi yok(Ralıman:s.121) Matitey tulumçaşkan Matiteyşişmanfare

Alvafini tola çaçkan Vergisi çokfare

Oziniyoğan çağlap Kendini büyük görüp

Darğaesilip yatkan Darağacına asılmış(Rahman: s. 121)

Çin baskısınave zulmüne direnen, onlarakarşımücadele eden kahramanlar için de mani tarzında birçokkoşak söylenmiştir.Sadir Palvan, Tömür Helpe, Mayimhan bunlardanbazılarıdır."Örneğin;

Çirik keldi yeyilip Sadir atti petinip Dalidiki kara taş Cuvamni aldi yepinip Çirik kaçti iliğa Etipçüşürdüm beliğa Sekrep çüşüpetidim Neyze tiktimgeliğa

Çirik geldiyayılıp

Sadir Pehlivanattıcesaretle Omzundaki karataş

Kaftanı havalandırdı (İsmail: s. 464)

Çirikkaçtıyurduna

Atıp düşürdümbeline

Fırlayarakbindim üzerine

Mızrak sapladım boğazına (İsmail:s. 464) Urumçiniii yolida

Atmişyerde bulak bar Tomurni elip çiksa Her kunide sorak bar

Urumçi 'nin yolunda

Altmışyerdepınarvar Tômiir'üalıp çıksa

Her gün sorgu var(Ralıman:123)

,

Sonuç olarak, halk koşaklan Uygur Türklerinin edebi ürünleri içinde en kapsamlıve yaygın olanıdır. Anonim halk edebiyatı içinde ele alınan halk koşaklan, konu bakımındanzengindir ve şekil bakımındandafarklıözelliklere sahiptir.

Şekil bakımından mani tarzında söylenen Uygur halk koşaklarise, düğünden bayrama, çocuk oyunlanndan kış eğlencelerine kadar farklı ortamlarda başta eğlenme olmak üzere çeşitli amaçlarla söylenmektedir.

Mani tarzındaki Uygıır halk koşaklan, içerik bakımından her türlü konuyu işlemesi; anlam yönündenyoğun; şekil bakımındandakısa olmasınedeniyle halkarasındakolaycayayılmışvehalkınçok sevdiği yaygın türlerden biridir. Bu yönüyle mani tarzındaki koşaklar, Uygur Türklerinin kültürel kimliğinin kuşaklarboyutaşınmasındada önemli bir yere sahiptir.

LSMehemmet Zunun-Abdukerim Raxman, age., s.120; Osmanİsmail,age., s. 469.

Kaynaklar

W Çuvasko-RusskiySlovar/Çtvaşla-VınslaSlovar, Moskova 1961.

W Atalay, Besim, Divanü Lügat-it Türk Tercemesi, C. l, (3.Baskı)Türk Dil KurumuYayınlan,Ankara 1992.

ın Eliyok, Teyipcan, (Akt. A.Şekür Turan), "UygurlannDüğün Koşmalan Hakkında",i Uluslararası

Türk HalkEdebiyatıSemineri(7-9Mayıs1983Eskişehir),Yunus Emre Kültür Sanat ve TurizmVakfı Yayınlan, Eskişehir1983.

ın Gözaydın,Nevzat, "Anonim Halk ŞiiriÜzerine", Türk Dili Dergisi (TürkŞiiriÖzelSayısıIII: Halk Şiiri),S. 445-450, Ankara 1989, s. 3-24.

ın İsmail,Osman, Xelq Egiz Edebiyati Heqqide Omumiy Bayan,ŞincanXelq Neşriyati, Ürünıçi1998.

ın Karşılaştırmalı Türk LehçeleriSözlüğü,C.

r,

ın Kaşgarlı, Sultan Mahmut, "Uygur Türklerinde Düğün Koşaklan", III Uluslararası Türk Halk EdebiyatıSemineri(7-9Mayıs1987Eskişehir),Yunus Emre Kültür Sanat ve TurizmVakfı Yayınlan, Eskişehir1987.

ın Oğuz,Öeal, HalkŞiirindeTür,Şekilve Makam,Akçağ Yayınlan,Ankara 2001.

ın Ömer, Uçkuncan, Uygur Xelq Tarixiy Qoşaqliri, QeşqerXelqNeşriyati, Qeşqer1981.

ın

---,

ın Sakim, Tursunay, "Uygur Halkımn Muhabbet Koşaklan", II. Uluslararası Türk Halk Edebiyatı

Semineri(7-9Mayıs1985),Yunus Emre Kültür Sanat ve TurizmVakfı Yayınlan, Eskişehir1985.

ın Uygur XelqQoşaqliri2,Şineaii.XelqNeşriyeti,Ürümçi2006. ın Uygur Xeliq Egizİcadiyiti,Almuta 1983.

ın Yıldız, Naeiye, "Uygur Halk Edebiyatında Tarihi Koşaklar", Prof Dr. Abdurrahman Giizel'e Armağan,Ankara 2004.

ın Zunun, Mehemmet - Abdukerim Raxman, Uygur Xelq Egiz Edebiyatiniii Asasliri,Ürümçi 1980.