Din Hizmetleri ve Dini Kurumlar"

ULUSLARARASI l iNTERNATIONAL ÖGRENci SEMPOZYUMU STUDENT SYMPOSIUM

11 ı <ONA 11 1:1~bor:?OI~

'

İslam Dünyasında

Din Hizmetleri ve

Dini Kurumlar"

Türkiye Diyanet Vakf1 ll. Uluslararasi

Öğrenci Sempozyumu

11 -12 Arahk 2015

TURKIVE DIYANET VAKFI

-

"Türkiye Diyanet

Hediyesidir."

Türkiye Diyanet Vakfı

ll. Uluslararası Öğrenci Sempozyumu Koordinasyon:

Veysi KAYA Editör:

Abdulkadir SYLKA

Yayına Hazırlayanlar:

Abdulkadir SYLKA Esen SEZEN KILIÇ Vugar AKiFOGLU Ruslan PERVUSHKiN

ilyas MiFTAKHOV

Fotoğraflar:

Ahmet Sami ACAR Gökhan PEKDEMIR

Kapak Tasarımı:

Esen Ali DUMAN Yasin DEDEŞ

iç

Vadi Grafik

• ı 0312 395 85 71

Baskı:

TDV /ı

"'\'ıMMA~III,~""ITiıııiU!

IJ.tiW.VI 1 M'frtTbiO HOUtl

Serhat Mah. 1256 Sokak No: ll Yenimahalle 1 ANKARA Tel 0312 354 91 31 (pbx) Faks : 0312 354 91 32

e-posta : bilgi@diyanetvakfiyayin.com.tr

Umıt KOÇAK 1 Fransa da 'v1 ısıumanıar,-ı Oın HizMetlerı ve Ilk Ml.ısluman Lise

FRANSA'DA MÜSLÜMANLARlN DiN HiZMETLERi VE iLK MÜSLÜMAN LiSE

Ümit KOÇAK⁸¹

Özet

Fransa'da Müslümanların din hizmetleri ve ilk Müslüman lise olan Lycee College Averroes'i ele alırken ilk önce ülke hakkında kronolojik bilgilerle Müs- lümanların Fransa'ya gelişi, mevcut olan dinlerin yanı sıra Müslümanların ülke- deki coğrafi dağılımları hakkında kısa bilgilere yer verdik. Bunun yanı sıra gü- nümüzde din hizmetleri ve uygulamalar açısından konseyi er, okullar, enstitü ler, dernekler, camii ve Kur'an kurslarında verilen hizmetleri ve yapılan uygulama-

ları ele aldık. Ve son bölümde ise ilk Müslüman lisenin tarihçesiyle, günümüzde- ki başarısına kadar yapılan faaliyet ve hizmetlere değinerek, fransız bir yazarın bu lise hakkındaki anlamlı sözleriyle değerlendirmede bulunduk.

Anahtar Kelimeler: Fransa, din hizmetleri, islami kuruluşlar, islam konseyi, Müslüman lise.

81 Necmettin Erbakan Üniversitesi ilahiyat Fakültesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. Yüksek Lisans Öğren­

cisi

TURKı'fE OıYANE T VAAF

Giriş

liberte, egalite, fraternite "özgürlük, eşitlik, kardeşlik" anlamına gelen fran- sızca özdeyiş 1789 Fransız ihtilali'nin simgesidir. Daha sonraları 1905 yasası­

na dayanarak kilise devletten ayrılır ve Fransa laik bir ülke halini alır, kısacası, siyasi iktidar dini eylemlerden ayrılmakta ve devlet nötr olmak zorundadır.

Fransa'nın başkenti dünyaca tanınan Paris olup, ülkenin nüfusu ise 66 milyon civarındadır.⁸² Bununla beraber Fransa Içişleri Bakanı Claude Gueant Fransa da S ya da 6 milyon Müslümanın bulunduğunu açıklamıştır.⁸³ Bir diğer açıklamada ise Fransa da yaklaşık 557 OOOTürkiye kökenli insan yaşamaktadır.⁸⁴

82 INSEE: institut national de la statistique et des etudes economiques, http://www.insee.fr/

83 Guerant Claude, commentest evolue le nambre de musulmans, Avril 201 ı, le Figaro gazetesi, Içişleri bakanı bu rakamı müslüman ülkelerden gelen göçmenlerin sayısını toplayarak vermiştir.

84 YVDK: Yurtdışı vatandaşlar danışma kurumu, ı ';JiiJ"!N" ·• -Y' :JI 'JI lll ıli 1 fr'!f) .ht_mj

-

Umıt KOÇAK 1 Fr ... ıısa'da Muslumanlann Dın Hızmetlerı ve iık Musıumarl Use

A. Fransa ve Müslümanlar

1. Fransa-islam ilişkileri

Fransa'nın çok eskilere dayanan islam ile ilişkileri bir taraftan çatışmalara di- ğer taraftan da antlaşmalara sahne olmuştur. Bu çerçevede Charlemagne ile Harun er-Reşid arasındaki elçi mübadelesi hatırlanmalıdır. Haçlı seferleri ilk defa Fransa topraklarında (Ciermont-Ferrand) Papa Urbain ll tarafından ilan edilmiş ve ilk önce Kuzey Fransa Beyleri bu çağrıya katılmışlardır. François 1 ile Kanuni Sultan Süleyman arasında 1536'da anlaşma yapılmış, hatta bu dönemde Türk denizcileri bir yıl boyunca Toulon'da kalmışlardır. 1798 Mısır seteri de Fransa'nın, bir islam ülkesiyle yakın temasına imkan vermiştir.⁸⁵

Fransa'nın Islam'la doğrudan ilişkisi 1830'1arda Cezayir'i işgaline dayanmak- tadır. Fransa, kolonileri vasıtasıyla doğrudan Müslümantarla temasa geçmiş fakat islam'a karşı tavır çok farklı olmuştur. Islam, entegrasyonun gerçekleşme­

mesine sebep olarak görülmüş, sınıriandırıian ve kontrol altında tutulan bir ls- lam stratejisi izlenmiştir. 1851'de vakıf maliarına devlet el koymuştur. Yine aynı yıl çıkarılan bir kanunla dini teşkilatianma bakanlık emrine alınmıştır. Zaviyeler

sınırlandırılmış ve kontrol altına alınmıştır. 1905 kanunu Fransa'nın denizaşırı

bölgelerine uygulanmamıştır. Zira devlet, Müslümanların kendi dini yaşayışia­

rını tanzim edip yönetmelerini tehlikeli bulmuştur.⁸⁶ 1907 yılında Müslümanla- ra, dini dernekler kurma yetkisi verilmiş fakat dini işlerin idaresi, yönetime ait olmaya devam etmiştir. 1933'te yayımlanan bir genelge ile imamların faaliyet

alanları, vaazlarının kontrolü, görevlendirilmeleri ve ücretlendirilmeleri gibi hu- suslar düzenlenmiştir.

Diğer taraftan Islam dininin statüsünü, cumhuriyetin değerlerine daha uygun bir hale getirme teşebbüslerinde bulunulmuştur. Jules Cam- ben'un başında bulunduğu ve 1890'1arda kurulan Fransız Afrikası Komite- si, Paris'te bir camii inşa etmeyi planlamış fakat gerçekleştirememiştir. Bu

iş Paul Bourdarie'nin gayretiyle daha sonra yeniden başlamış ve 1917'de

"islam'ın kutsal yerleri ve vakıflar" cem iyeti kurulmuştur. 1921'de Paris Bele- diye Konseyi, Si Kaddour Benghabrit başkanlığındaki bu cemiyet için, bir ca- mii inşası maksadıyla yer tahsis etmiş ve 1926 yılında Paris Camii açılmıştır.

Cezayir'in 1962'deki bağımsızlığından sonra cemiyetin merkezi Cezayir'den Paris'e nakledilmiştir. O tarihten bu yana ve günümüzde hükümetler, Paris Ca- mii'ni Fransa'daki Islam'ın sembolik merkezi kabul etmektedirler.⁸⁷

85 A. Boyer, ı:ısıam en France, Paris 1998, s.38-43

86 B. Godard, S. Taussig, Les Musulmansen France, Paris 2007, s.162 87 B. Godard, S. Taussig, Les Musulmansen France, Paris 2007, s. 163-165

TURK v'f "'JIYANE T VAI<F'

2. Müslümanların Fransa'ya Gelişi ve Tarihi Süreç

Fransa kolonHerine hükmederken kontrol altında tutulan bir islam state- jisi uygulamaktaydı. ı. dünya savaşı sonrası Fransa'nın yeniden inşası için işçi

gerekmekteydi ve bu sebeple Fransa, Almanya ve Belçika sınır kapılarını açar.

Bu ülkelerden gelen göçmenlerin en çok yoğun oldukları sektörler ise maden- cilik, inşaat, sanayi ve demircilik idi. ll. Dünya savaşından sonra ise italyanlar, yugoslavlar, tunuslular, faslılar, türkler ve sahra ülkelerinden göçmenler Fran- sa'ya gelmişlerdir ve 1. dünya savaşına nazaran göçmenler bulundukları seetör alanını genişletip lokantacılık, tekstil gibi sektörlere de değinmişlerdir. Cezair

göçmenfiği ise çok daha sonra 19. Yüzyılın sonunda gerçekleşir. Son olarakta Asya ve Latin Amerika'dan gelen göçmenler kendilerine barınak aramakta olup bu ülkeye yerleşmişlerdir.⁸⁸

Türklerin yoğun olarak Fransa'ya göçleri ise 1965 yılında Türkiye ve Fransa arasında imzalanan bir antlaşmanın ardından ortaya çıkan değişik dalgalar ha- linde gerçekleşmiştir.⁸⁹ Göçmenler iş bulma maksadıyla Avrupa'ya akın etmiş­

tir. Özellikle Karslılar, Gümüşhaneliler, Çankırılılar Fransa'daki Türk nüfusunun

çoğunluğunu oluşturur. Bu süreci 80'1i yıllarda politik göçler izlemiş, bir çok kişi

siyasi sı ğınmacı olarak Fransa'ya iltica etmiştir. Fransa'da yaşayan Türkler genel- de inşaat, mobilya, tekstil, gıda, tarım ve konfeksiyon alanlarında çalışmakta­

dırlar.90 Fransa nüfusunun artması, göçmenlerin ülkeye gelmesiyle başladı. Bu göçmenler farklı ülkelerden, farklı kültürler ve diniere mensup olup ülkeye ye- nilikler katmış ve günümüzde bunun etkileri halen artmaktadır. Bunun sebebi ise yabancınların dinlerine, dillerine, kültür ve örflerine sahip çıkıp bunları ya- şatmalarıdır.

Fransa'da yaşayan nüfusun diniere göre dağılımına dair çeşitli tahmin ve rakamlar söz konusudur. Çünkü 1872'den bu yana dini aidiyete dair soru so- rulmamaktadır.91 Ancak zaman zaman yapılan kamuoyu araştırmalarına göre, Hıristiyanlık'tan (katolik) sonra ikinci sırada islam gelmektedir. Müslümanların sayısı 5-6 milyon, Yahudilerin sayısı 700 bin civarındadır. Protestanların genel nüfusa oranı o/o 2 civarındadır. Fransa, Batı Avrupa'nın 5-6 milyonluk en kalaba- lık Müslüman topluluğunu barındıran bir ülkesidir. 1970'1erin başından itibaren müslümanların Fransa'da teşkilatianma teşebbüsleri ve zamanla gelişmeleriyle ülkenin ikinci dini cemaatini oluşturmuşlardır.

Bu dönemde Islami dindarlık, geçici bir yabancı kültürün ifadesi olarak

düşünülüyordu. Durum Müslümanların gitgide yerleşik olmalarıyla değişti. Bu

88 Histoire de l'immigration: bttQJ/www.lıl~toire·ımmigratioil.lJ:LMtQire-de·l-immigtiltiOrı/qu~li:

Q.!!tiQrıt~mp_oraJJleS~(lliOJ1~/d~P.\ıls·cıJ!and:l<ı·fra_nt.e·esı·elle·_~nE'-.CI·irnmıgrati_orı 89 YVDK: Yurtdışı vatandaşlar danışma kurumu, lıttvl 'www.yvdk.g•)v.tr/Qils~.:J.41nın • .,ı.lıtırıl 90 Harman, Ömer Faruk, "Fransa'da Islam ve Müslüman lar~ Avrupa Diyanet Aylık Dergi, Şubat 2008,

Sayı 106.

91 B. Godard, S. Taussig,les Musulmansen France, Paris 2007, s. 23

-

lJrr. ı KOÇAK 1 Frı;ısa'da Muslümanlarır Dın Hizmetleri ve iık MOslurnan Lise

yerleşme, kamu yönetiminden bazı dini talepleri beraberinde getirdi. Şüphesiz bu istekterin başında ibadet yeri talebi gelmiştir. Çünkü camiiler islam inancının ve kültürünün öğrenilip, yaşatıldığı mekanlardır. 1980'1i yıllardan itibaren ikin- ci ve üçüncü nesillerin ortaya çıkışına tanık olundu. Göç eden ilk nesiller için camii, dini ifade yeriydi fakat gençler, eğitim ve formasyon yerleri kurarak islami aidiyetlerini gösterecek dernekler oluşturdular.

Fransız Hükümeti, zamanla ortaya çıkan farklı islami hareketler karşısında, islam toplumunu temsil edecek bir merci arıyordu. 1990 yılında içişleri Bakanı olan Pierre Jox, 15 üyeden oluşan CORIF (Conseil de reflexion sur l'lslam de France) konseyini kurmaya teşebbüs etti. Bu konseyin görevi, yönetime islami yaşayışta ilgili (Ramazanın başlangıcı, Müslüman mezarlığı vs.) bilgi vermek ve tavsiyelerde bulunmaktı. Daha sonra 1997'de içişleri Bakanı olan Jean-Pierre Chevenement, 1999 yılı Ekim ayında Fransa'da yaşayan S milyon Müslümanın bir taraftan devletin resmi makamları nezdinde temsil edilebilmeleri, diğer taraftan günlük ibadetlerindeki meselelerine müşterek çözümler bulabilmeleri için, bir islam konseyi kurmaları konusunda ülke genelindeki faal Müslüman ku- ruluşlara davette bulundu ve bir Fransa Müslümanları istişare Meclisi oluşturdu.

Bu meclis, Fransa Müslümanlarını temsil eden GMP (Grande Mosquee de Paris), UOIF (Union des Organisations lslamiques de France), FNMF (Federation Nationale de la Mutualite Française), Tabligh, Diyanet ve altı mahalli cami ve Müslüman şahsiyetlerden oluşuyordu. Bu teşebbüs 2003 yılında dönemin içiş­

leri bakanı olan Nicefas Sarkozy tarafından sonlandırıldı ve Fransa islam Konseyi (CFCM) resmen kuruldu. Fransa islam Konseyi seçimleri 2003 Nisan ayında ya- pıldı. Böylece iki yıllığına müstakbel CFCM yöneticileri seçilmiş oldu.⁹²

92 Amghar, Samir, Le Paysage İslaınique de France: acteurs et enjeux, dans La Religion unite et diversite, Auxerre, 2005

ruRKIYE DIYANETVAKI=ı

3. Ülkede Mevcut Olan Dinler

Fransa'nın ilk dini Hiristiyaniık'tır ve kilise devlet yönetimini ele almıştı. Daha sonraları devlet yönetiminden, kilisenin gücü alınmıştı ve yönetim krallara, daha sonrada devlet adamlarına verilmişti. Sömürgeci politikasi ve ülkeye ge- len göçmenlerin neticesinde Fransa'da bir çok din e mensup insanlar yerleşmiş­

tir. Günümüzde Fransa'da mevcut olan dinler vermiş bulunduğumuz çizelgede daha net anlaşılmaktadır.

Fransa'da mevcut olan dinler

• Katotk

• Müsluman

• Protr stıı n

•vatıudl

93

4. Fransa'da Müslümanların Coğrafi Dağılımları

Bu haritada anlatılan %'lük oranla müslümanların en çok bulundukları böl- gelere göre dağılımını görüyoruz. Müslümanlar yoğun olarak lle-de-France, Rhône-Aipes, Alpes-côte-d'Azur, Picardie bölgelerindedir .

• _._.1CII

eo.r.au."

•o.t.au.a

• Oo ).116 J.l'\

0 -.. , . ..

93 TBMM, Insan Haklarını Inceleme Komisyonu, Fransa Raporu, Eylul 2001

-

Umıt KOÇAK 1 Fransa'da Müslumanlaror Dın Hızmetleri ve ilk Musluman Lıse

B. Günümüzde Din Hizmetleri ve Uygulamalar

Müslümanların mevcut olan dini kurumlar ve hizmetlerine geçmeden önce, devletin resmi kurumlarında mevcut din dersleri hakkında kısa bir bilgi vere-

ceğiz.

Fransa'da devlete ait ilköğretimdeve kolejlerde din eğitimi dersleri bulun- mamakla beraber liselerde de zorunlu din dersi yoktur. Fransa'da ilk ve orta öğretimin üç belirleyici sıfatı vardır: laik, parasız ve zorunlu. Bununla birlikte okul yönetimi, öğrenci ve ailesinin ders istenmesi durumunda, yetkili bir rahip tarafından, öğle tatilinde ya da derslerden sonra bir ya da iki saat ders alın­

masını sağlar. Ama herhangi bir sınav ve not söz konusu olmayıp, aynı durum Protestanlar, Yahudiler ve Müslümanlar için de geçerlidir. Günümüzde bölgel- er arası büyük farklılıklarla berber bunun uygulanıp uygulanmamasıda ayrı bir konudur.

Fransa'da Katolik, Protestan, Yahudi ve Müslüman cemaatlere ait ve devletle sözleşmeli özel okullar mevcuttur. Çoğu Katolik kilisesine ait olan bu okullar- da devlet okullarının programı aynen uygulanır. Din dersleri tavsiye edilir fakat zorunlu değildir. Din eğitimi verebilen, çok az sayıda sözleşmesiz okullar da ol- makla beraber bunlar da devletin sıkı denetimi altındadır.

Fransa'da 1960'a kadar din adamı yetiştiren Küçük Papaz Okulu (Petit Sem- inaire) var idi. Türkiye'de imam-Hatip Okullarına benzeyen ve ulusal müfredat programının yanı sıra din bilgisi veren bu okullar 1960 yılında kapatılm1ştır.

Yani şu anda ilk ve ortaöğretim düzeyinde din meslek okulu bulunmamaktadır.

Fransa'da din adamı, rahip olmak isteyen lise diploması (bakalorya) sahipleri, eskiden Büyük Papaz Okulu'na (Grand Seminaire) girebiliyorlardı. Şimdi, bun- ların sayısı çok az, adaylar üniversiteye gidiyorlar. Yani din öğrenimi için erken yönelim değil geç yönelim (vocations tardives) tercih ediliyor.⁹⁴

Dolayısıyla eğitim müfredatında din eğitiminin bulunmayışı müslümanları kendi mekanlarını inşaa etmeye ve kendilerini ifade edecek kurumlar açmaya yöneltmiştir. Bu kurum ve hizmetlere kısaca değineceğiz.

1. Konseyler

Fransa'da müslümanlar toplanıp birlik olmuş ve kendilerini temsil edebile- cek konseyler kurmuşlardır. Bu konseyler müslümanların istişare meclisleridir.

Konseyierin bazıları: Conseil Français du Culte Musulman (Fransa islam kon- seyi), Grande Mosquee de Paris (Paris Büyük Cami), Union des Organisations lslamiques de France (Fransa islami birlik teşkilatı), Federation Nationale de la Mutualite Française ( Fransız ulusal federasyon yardımlaşma sistemi), Tabligh, Diyanet ve altı mahalli cami ve müslüman şahsiyetlerden oluşmaktadır.

94 Fransız Kültür Merkezi Fransızca Işbirliği Ataşesi Jean-Paul Basaille'den edinilen resmi bilgiler.

257

TURKIVE DIYANET VAKFl Islam Durıyasında Dın Hı2:metl~ ve O.n Kurumla

Bu konseyierin temel amaçlan devlet ve toplum bünyesinde islam dinini ve Fransa'da yaşayan müslümanlan temsil etmek, islam dini ile diğer dinler ara- sındaki görüşmeleri, dialoğu ve gerekli çalışmalan yürütmek, islam dini ile il- gili bilgi ve birikimi sağlayacak hizmetleri kolaylaştırmak, isiamin çıkarlarını ve onurunu savunmaktır.⁹⁵ Işte bu kurumlar birçok camii, mescit, dernek ve okul

açılmasında öncü olmakla beraber günümüzde aktif bir şekilde faaliyet göste- ren CFCM özellikle ülke genelinde sorun yaşayan müslümanlara ulaşıp hukuki çözümler aramada önemli bir görev üstlenmektedir.

LI ~ FE

CFCM CONSEIL FRANÇAIS DU CULTE MUSUlMAN

2. Okullarda Dil Eğitimi Kapsamında Kısmi Din Eğitimi

1970 yıllardan itibaren uygulanmaya başlayan ve göçmen çocukların Fran- siz okullarına uyum sağlaması ve kendi dilleri ile kültürlerini unutmamalari açısından, Türkiye ve Fransa arasında olduğu gibi çeşitli müslüman ülkeler ara- sında da ELC096 antiaşması çerçevesinde çocuklara dil eğitimi verilmeye baş­

lanmıştır.97

Bir çok okulda seçmeli dil derslerinin kısıtlı olması nedeniyle dernek ve ca- miilerde de hafta sonları dil eğitimi verilmektedir. Türk ve Arap öğretmenlerinin dil eğitiminin yanı sıra din, ahlak ve kültür eğitimi de vermektedirler. Daha son- ra öğrencilere ev ödevlerinde yardımcı olabilmek için bazı cemaatler etüt sa-

lonları açmışlardir. Bu mekanlarda öğrencilerin ödevleri bittikten sonra sohbet

babında din eğitimi verilmektedir.

95 Harman, Ömer Faruk;Fransa'da Islam ve Müslümanlar~ Avrupa Diyanet Aylık Dergi, Şubat 2008,

Sayı106

96 Enseignement de la langue et culture d'origine (ana dil ve kültür eğitimi) 97 TBMM, Insan Haklarınıinceleme Komisyonu, Fransa Raporu, Eylül 2001

UMıt KOÇAK 1 Fran~.a'da MusıQrr;ınların Dın Hızmetlerı ve lık Musıuman Lıse

3. Camii, Kur'an Kursu ve Derneklerde Verilen Din Hizmetleri

Fransa'da ilk camii kuruluşu müslümanların ibadet ve toplan- ma alanı aramasıyla başlamıştır.

1926 yıliında ilk olarak Paris Camii

kurulmuştur. Bu cami Fransa'da ki Islam'ın sembolik merkezi kabul edilmektedir.⁹⁸ Yapılan araştırma­

larda 2014 yılında Fransa genelin- de toplam 2.289 mescit, 90 camii ve 350 proje daha beklernede olduğu açıklanmıştır.⁹⁹ Sağda bu- lunan haritada ise bölgelere göre bulunan mescit ve cami sayısını açıklamaktadır. Görüldüğü gibi müslüman kesimin çok olduğu

lle-de-France, Rhône-Aipes, Al- pes-côte-d'Azur, Picardie bölgelerinde camiiierin sayısıda ön plana çıkar.

Camiilerde genel olarak Kur'an-i kerim, ilmihal, ahlak ve siyer gibi belli ders- ler verilmektedir. Fakat hoca yetersizliği ve öğrenci çokluğu nedeniyle, gençle- rin farklı yaş grupları ve seviyelerine göre ayınlamadığından dolayı bu dersler çok verimli geçmemektedir. Bunun yanı sıra camiierin ve derneklerin düzen-

lediği ödüllü yarışmalarla öğrencilere islam din eğitimi öğrenimi teşvik edilir.

Fransa'da ortalama her bir buçuk aya yakın bir sürede 1 O günlük okullar tatile girmektedir. Bu tatillerde öğrencilerin yararlanması adına kur'an kursları açılmış ve bu kurslarında camii derslerine nazaran örencileri daha iyi takip edip seviyelerine göre gruplaştırarak daha verimli bir ders ortamı oluşturulmakta ve daha kapsamlı bir eğitim verilmektedir.

Fransa'da SOO'e yakın dini ve kültürel alanda faliyet gösteren dernek bulun- maktadır. Bunlardan bazıları: Diyanet işleri Türk islam birliği (DiTiB), Fransa Milli

Görüş Teşkilatı, Fransa Türk Federasyonu, Cojep International sivil toplum ör- gütleridir.100

Bununla birlikte bir çok müslüman ülkeden gelen toplumlarında dernekleri mevcuttur. La ligue islamique française pour l'education (eğitim için fransiz is- lam birliği), Secours islamique France (Fransa Islami yardım) gibi farklı dernek- ler bulunmaktadır. Bu dernekler hem ülke çapında bir çok camiinin yapımına

98 Godard, S. Taussig, Les Musulmansen France, Paris 2007 s.163-165

99 Içişleri Bakanı'nın açıklaması, le Figaro gazetesi, http://www.interieur.gouv.fr

100 YVDK: Yurtdışı vatandaşlar danışma kurumu, http://www.yvdk.gov.tr/ulke-14-fransa.html

TURKIVE CIVANET VAKFI

destek vermekte hemde zekat, kurban, cenaze işlemlerini yürütmekle beraber, hac, um re ve geziler düzenlemektedirler.

4. Özel Müslüman Okulları

Avrupa çapında imzalanan 2000 yıllindaki Debre yasasını Fransa tanımakta­

dır. Bu yasaya göre her insan özel bir öğretim kurumu açabilmekte ve yönetme hakkını elde edebilmektedir. Her aile çocuğunu istediği kuruma gönderip okut- ma hakkına sahiptir. Bu kurumlar kontratsız ya da basit bir kontratla yahutta bir dernek adı altında halka açık olma şartıyla eğitim verebilir. Bu yasa doğrul­

tusunda bir çok özel okullar açılmıştır. Bu okullarda isteyen öğrenciler için ek olarak din eğitimi verilir. Alttaki taploda 2008 yıllında, Fransa'da bulunan özel okulları ve bu okullarda okuyan öğrenci sayısını inceleyebiliriz.¹⁰¹ Bu rakamlar elbetteki son zamanlarda daha da yükselmiştir.

Öğretim Kurum sayısı Öğrenci sayısı

Katolik 8.000 2.000.000

Yahudi 256 30.000

Müslüman 30 600

Fakat özel okullarda devlet yardımı verilmediği için veliler çocuklarını okut- mak için belli bir ücret ödemektedirler. Bir diğer gözlem ise Fransa'da özel okul- larda eğitim alan öğrencilerin devlet okullarında eğitim alan öğrencilerden daha başarılı olmasıdır. Bunun başta sebebi özel okulların öğrenci seçebilme yetkisine sahip olması ve belli sayıda öğrenci almalarıdır. Devlet okulları ise ücretsiz olup, her öğrenciyi kabul etme zorunluğu vardır ve laik bir ülke olması sebebiyle dini hareketler olarak kabul ettikleri başörtüsü ile gençlerimizin oku-

ması yasaktır. Bu okullların müslüman gençlerimize en büyük katkısı ise kızların

tesettürlü okuya bilmesidir.

ı Ol Rev u e Enseignement cathol ique n•3ı o, Fon ds social juif un ine, rev u e Le Monde de l'educatlon 01/2008

-

Um ı KOÇAK 1 Fransa'da MOslumanların Din Hizmetleri ve Ilk Müsluman Lise

S. Enstitülerde Din Hizmetleri f':orun

,...

Le Dron

Mu~n(Fiqh)

~

,...

Longuo AtobO

Q#'/>j

"e ....

.$ ~

-t..:t..&.,-.

oJ..;J.-ijfJ

... ^....

Lise eğitiminden sonra islami ilimierin daha yoğun verildiği enstitüler mev- cuttur. Bu alanda öğrenciye temel islami bilimler olan kur'an-i kerim, hadis, ke- lam, fıkıh, akaid ve arapça gibi dersler verilmektedir. Bu enstitüleri n amacı yet- kili din eğitimcileri, imamlar, öğretmenler yetiştirmektir. Bu eğitimin Fransa'da verilmesinin amacı ise islami ilimiere hakim, fransızca bilen, topluma entegre olmuş ve islam dinini temsil edebilecek şahsiyetler yetiştirebilmektir. Çünkü ana vatandan yani Türkiye yada cezair gibi müslüman ülkelerden gelen hoca- lar fransız diline hakim olmadıklarından sadece kendi toplumuna hitab ede- bilmekte ve ülkenin kültürel yapısını bilemedikleri için yeni neslin ihyaçlarına cevap verememektedirler.

Fakat bu enstitülerin tercih edilmerne sebebi ise okul ücretinin öğrenciler

ve aileleri için bir hayli yüksek oranda olmasıdır. Mesela IESH (institut europeen des sciences humaines/avrupa insan bilimleri enstitüsü) senelik ücreti 3.200€

olup ek masraflarıda buna dahil değildir. Toplamda ise bir senelik okul masrafı 5.000€'yu bulabilmektedir.¹⁰²

Bu enstitülerin bazıları: lnstitut oussoul eddine (usul ve din enstitüsü), IMED (Müslüman, uzaktan eğitim enstitüsü), lnstitut des hautes etudes islamiques (yüksek islam enstitüsü), IFCM (müslüman topluluğu fransiz enstitüsü) vs gibi.

6. Hac, Umre, Cenaze Gibi Diğer Dini Hizmetler

Günümüzde mevcut dini hizmetler başlığı adı altında zikrettiğimiz konsey- ler, okullarda dil eğitimi kapsamında din eğitimi, camii, kur'an kursları ve der- neklerde verilen din hizmetleri, özel müslüman okulları ve enstitüleri n yanı sıra müslümanların temel gereksinimleri olan Hac, Umre, Nikah işlemleri, Cenaze nakilleri, resmi din adamlarının tayinleri, dini yayınlar gibi bir çok hizmetin kar-

ştianmasını sağlayan resmi kurumlar ve cemaatler mevcuttur.

Bunların başında Diyanet işleri Başkanlığı Fransa Din Hizmetleri Müşavirli­

ği, Diyanet Işleri Türk Islam Birliği, Islam Toplumu Milli Görüş, Cezayir-Tunus ve Faslıların ağırlıklı bulunduğu diğer müslüman cemaatlerin teşkilatlarıdır. Müs- lümanların bir araya geldikleri en önemli mekan olan Camiiierin tüm bu faa- liyetlerde kilit rol oynaması, diğer bir ifadeyle müslümanların sahip oldukları tüm değerler ve kurumların temeli işte bu mekanda toplanarak atılmıştır.

102 Ennasrl, Nabil,les 7 defis cappitaux, mart 2014, s.31

1'URKiYf DiVANE-r VAKFI lşl<ım Ounynsınd1:1 Dın H•zrneıııırı 'lB Dını Ku uml ı•

Bu faaliyetler içerisinde en çok Hac, Umre ve Cenaze ışlemlerinde önemli hizmetler yapılmaktadır. Zamanla kalitesini dahada arttırarak dünya çapında en iyi hizmet sağlayan kuruluşlar içerinde bulunan DITiB ve Milli Görüş Fran- sa'da yaşayan müslümanlara büyük hizmet yapmaktadırlar. Örneğin bu kap- samda DiTiB'in 2008'de 1731, 2009'da 1201, 201 O'da 1074 vatandaşımızı hacca götürmüştür.¹⁰³

Milli GörüşTeşkilatları ise vatandaşlarımızın yanı sıra diğer milletlerden olan müslümanlarada bu hizmetleri vermektedirler. Cenaze işlemlerinde ise yıkan­

masından, Türkiye'ye getirilmesine kadar tüm resmi işlemler ve diğer tüm hiz- metler bu kuruluşlar tarafından yapılmaktadır.

Tüm bunların yanı sıra müslümanların özlerine bağlı ve islami hayatı tatbik etme adına ilmi toplantılar, konferanslar, seminerler, Kur'an ziyafetleri, gele- neksel günler, ramazan iftarları, mevlid merasimleri ve geziler gibi daha nice hizmetler verilmektedir. Tüm bu çalışmaların zorluk ve sıkıntılarını, ileriye dö- nük önemli çalışmaların olması gerektiği ve bunların değerlendirmesini sonuç bölümünde ele alacağız.

C. ilk Müslüman Lise, Lycee-College Averroes¹⁰⁴

ID ll

Fransa'da yaşayan müslümanlar için ilk müslüman lise örneği olan Lycee-Col- lege Averroes'in bulunduğu şehir ve verdiği eğitim şeklini inceleyerek bu okul

hakkında kısa bilgiler vereceğiz.

Okul Fransa'nın kuzeyinde bulunan Nord-Pas-de-Calais bölgesi- nin en büyük şehri ve başkenti olan Lille şehrinde bulunmaktadır.

2014 verilerine göre bölge nüfusu 4.042.644'tür, Lille şehrinin nüfu- su ise 186.647'dir. Fransa'nın en cok nüfusa sahip olan 3. Bölgesidir.¹⁰⁵ Lille şehrine gelen ilk müslümanlar maden ocaklarında ve tekstil sektöründe çalışmak için gelmişlerdir. Zamanla ibadet ve toplanmak için belli mekanlar

oluşturmuşlardır. Bu şehirde yedi tane camii bulunmakta ve yeni projelerde ya-

pım aşamasındadır.

ı 03 Harman, Ömer Faruk, "Fransa'da Islam ve Müslümanlar~ Avrupa Diyanet Aylık Dergi, Şubat 2008, Sayı106.

104 Etablissement prive musulman sous contrat d'enseignement avec I'Etat. (Devlet ile eğitim ant·

!aşması adı altında özel müslüman kurumu)

105 INSEE: institut national de la statistique et des etudes economiques, http://www.insee.fr/fr/

themes/detail.asp?ref_id=bilan-demo&reg_id=O&page=donnees-detalllees/bilan-demo/pop_

age2b.htm

-

vTT" t K:OÇAK 1 Fransa'da Muslı.irrıanlann Dın Hızmetlerı ve ilk Müslüman Lise

Öğrencilerin orta okul ve lise düzeyi için lise Averroes müslümanların din

eğitimi açısından desteklemektedir. Ve I.A.S.H (lnstitut Avienne des sciences Humaines) enstitüsü ise bölgedeki müslümanlar için din eğitimini yüksek okullarda sürdürmelerini sağlamaktadır. Bunlarla beraber La ligue islamique du nord ( kuzey islami birlik) bölgedeki önemli bir müslüman kurumu olup müslümanlara bir çok dini ve kültürel hizmet yapmakta ve yönetimle ilgili sorunlarlada çözümaramadave müslümanların haklarını korumaktadır.

1. Okulun Tarihçesi

a. Kuruluş sebebi

ilk müslüman lisesini açma fikri 1994'te, 19 başörtülü kızın okudukları liseden çıkarılmalarıyla başlar. Kuzey U lle bölgesinde bulunanAl-imane Camiisi müslüman dernek sorumlularını toplar ve bu genç kızların sorumluluğunu üst- lenmek ve eğitimlerine çözüm bulmak için düşünürler. Ve üç temel fikir ortaya

çıkar:

-kızları açıköğreti me yazdırıp okutma k,

-bir pedagojik ekip oluşturup camiinin bir bölümünde dersler düzenlemek, -müslüman topluluğuna özel okullar kazandırabitme yollarını düşünmüş- lerdir.

Kasım 2001'de, 1901 yasasına göre lise Averroes bir dernek statüsündedir.

Assodation Averroes adında 2003'te yönetim genel eğitim veren özel müslü- man lise açmak için başvuruda bulunurlar. Ve 1 O temmuz 2003'te Milli eğitim bakanlığı Fransa'nın ilk özel müslüman lisesinin açılma iznini verir. Okul ilk olarak camiinin bir sınıfında ders vermeye başlar o tarihte öğrenci sayısı 15'tir.

2012 tarihinde 5000m² üzerine yapılan okulun kapasitesi 600 öğrenciye ulaşır ve orta okul sınıflarıda açılır.

b. Okulun ismi ve sistemi

Averroes (1126- 1198) Batıda Avarroes ismiyle tanınan ibn Rüşd'dür, bu isim ona itafen 1126 yılında ispanya'da verilmiştir. Kendisi hakim, doktor ve hukuk- çuydu ama müslüman filozof olarak latin dünyasında keşf edildi. 18. Yüzyıla

kadar doktorluk adına kattığı bilgiler Avrupa'daki fakültelerde ve doktorluk okullarında verilmekteydi. 8 asır sonra okula bu ismin verilmesi müslümanlık ve Avrupa'yı canlandırmak için en güzel isim olarak değerlendirilmiştir.

Okulun özel olması nedeniyle okul devlet yardımı almamaktadır. Ve ku- ruluşundan itibaren yapılan yardımlar ve öğrencilerin velileri tarafından eğitim ücretiyle geçinmektedir. Okulun bir senelik eğitim ücreti 950€ ve 1250€ arasın­

da aile durumuna göre değişmektedir. Ayrıca başarılı öğrencilere bursta veril- mektedir.

263

TURKIVE OIYANET VAKFI

Lise Averroes'te verilen eğitim, Fransa'da ki diğer liseler gibi Milli Eğitim Bakanlığı'nın açıkladığı ders programı takip edilir. Düz lise¹⁰⁶ olması sebebiyle dersler ağır ve yoğun geçmektedir. (meslek liseleri gibi pratik yönden daha çok teorik olarak eğitim verilir}. Lise birinci sınıftan sonra öğrenciler kapasiteleri ve istekleri doğrultusunda bölüm seçerler:

- Scientifiques (sayısal)

- Litteraire (sözel)

- Economique et sociale (ekonomik ve sosyal, sayısal ve sözel derslerin ikisi- nide kısmi vermektedir).

2. Din Eğitimi dersleri

a. Kritik

Okulda seçmeli ders olarak verilen kritik dersleri öğrencilerin bu- lundukları ülkede dini değerleri nasıl aniayıp kavramaları gerektiğini, ya- bancılarla dialoğu nasıl sağlayabileceklerini göstermektedir. Bunu ge- nellikle gündemden bir konu veyahut kitap tahlilleriyle yapmaktadırlar.

Öğrencilerin bakış açısını genişleten ve sıkıntılarını paylaşabildikleri bir ortamda sohbet babinda bir derstir. Örnek olarak son günlerde meyda- na gelen Char/ie Hebdo faciası ile okula gazeteciler gelmiş ve bir hafta- ya yakın öğrencilerle konuşmalar düzenlenmiştir. Öğrencilerin her biri bu yapılan terör saldırısına karşı Fransa'da yaşayan insanların bunu islam'a atfet- memeleri gerektiğini ve islam'ı yeterince tanımadıklarını ifade ettiler. Bu ön yargıyıda ancak islam'ı tanıtarak aşabileceklerinin sonucuna ulaşmışlardır.¹⁰⁷

106 Türkiye'de özel anadolu ve fen liseleri eş değerindedir.

107 Reportage du 18 janvier 201 s sur France 2

-

Ümıt KOÇAK ^t Fransa'da Muslumarların Dı'l Hizmetrerı ve iık MusiDman Lise

b. Arapça dersleri

Arzu eden öğrenciler için arapça dersleri verilmektedir. Arap diline hakim hocalarin öğrencilerle olan bu eğitimi metin çalişmaları üzerinden yürütülmek- tedir. Dil öğrenme seviyesi ise 3 seviyeden oluşur ve milili eğitim bakanlığı sis- temi uygulanmaktadır. Buna ek olarakta öğrencilerin Kur'an-i Kerim'i gereğince anlamaları sağlanmaktadır.

c. Seminer ve Konferanslar

Yaptıkları kitap tahlilerinin yazarları yahut farklı hocalar, devlet büyükleri ve belli alanlarda olup öğrencilere birşeyler katabilecek kişilerle seminerler dü- zenleyip ülke hakkıda, güncel ve dini konular gibi karşılıklı konuşma içerisinde öğrencilere bu tarz seminer ve konferanslar sunulmaktadır.

Buna örnek 2013'te Nabil Ennasri, Les 7 defis capitaux kitabını tanıtmıştır. Bu sene Omar Ahmadouchi, BNP, Societe General ve la Banque General du Luxem- bourg bankalarında finans araştırmacısı ve SKEMA Buisness School okulunda profesördür. O mar Ahmadouchi öğrencilere 2008 yılında olan finansal krizi an- latmak için konferans vermiştir.

d. Okulun Başar1s1

Okuldaki öğrenci sayısı 2003'te 15 iken, 2013 tarihinde 463 öğrenciye ulaşır. 2008'de lise Bakalorya sınavında %100 başarı elde eder. 2008 tarihinde, aylık lise sıralamasında ise lise Averroes bölgede ki 83 eğitim kurumu

arasında 2. yerini alır. Ve nihayet bakalorya sı­

navlarında% 100 başarısını koruyarak 2013 yı­

lında Fransa'nın en iyi lise ünvanını elde eder.¹⁰⁸

Başarıyı değerlendiren bir yazar,

Karim Amellal, Fransa'da Müslüman bir lisenin birinci sırada olma- sının iki sebepten dolayı takdir ettiğini belirtir. Bu sebepler: islamafobi düşüncesine karşı pozitifleştirmekte ve Müslümanlara imkan verildiğinde başarılı olduklarını gösteren bir kanıt olarak alır. Müslümanların örnek ol- ması bakımından bu lisenin bir kaç sene içerisinde en üst seviyeye gelme- si ve her zorlukta bir imkan bulabilmeleri konusunda sevincini dile getirir.¹⁰⁹

108 lycee Averroes, http://www.lycee-averroes.com

109 Amellal, Ka ri m, fransız yazar, eğitime i ve fransa-cezairarası girişimci.

TlJRKIYı:: 0¹YANE T VAKFI

Değerlendirme ve Sonuç

Fransa'da Müslümanların din hizmetleri hakkında yapmış olduğumuz araş­

tırma, ilk olarak bu ülkede yaşayan göçmenlerin geliş sebeplerini ve yaşadıkları laik ülkede yaptıkları faliyetleri göstermiştir. Bu bilgileri toplamamızın ve değer­

lendirmemizin sebebi orada bulunan Müslümanların durumunu gözlemlerne- yi amaçlamıştır. Varmak istediğimiz hedef yapılan çalışmanın doğrultusunda edindi klerimizin başta bize eksiklerimizi görmeyi, sahip olduğumuz değerlerin kıymetini bilmeyi, yetişen yeni nesle Müslüman kişiliği temsilen gereken islam din eğitimini daha iyi vermede bir nebze ilerlemektir.

Bu çalışmada ve günlük hayatta Müslüman camiadan edindiğimiz tecrübe- ler doğrultusunda Müslümanların din hizmetlerinin verilmesi için büyük zor- luklarla kurulan bu mekanların müslüman nüfusununartmasıyla yetersiz geldi- ği ve bu konuda yeni mekanların inşasında devletin özellikle son dönemlerde terör olaylarından dolayı bu projelerin hayata geçirilmemesi için gayret sarf et- tiğini, dolayısıyla bu alanda başta Bürokratların ve Diyanet Işlerinin hem mad- di hem de hukuksal desteğinin özenle arttırılması gerekmektedir. Bunun yanı sıra tayin edilen din görevlilerinin öncelikli olarak yeterli sayıda olmamaları,¹¹⁰ dile yeterli kadar hakim olmamaları ve uzun süreli çalışamamaları gibi etkenler bu hizmetlerin ilermesinde birer engeldik. Eğer dinine, diline, örfüne ve kültürüne bağlı bir millet yetiştirmek istiyor isek, imamların yanı sıra islami ilim- lere ve dile hakim eğitimcilere sahip olmamız gerekmektedir. Elbetteki Diyanet işleri Başkanlığı'nın başlatmış olduğu Uluslararası ilahiyat projesi büyük bir önem arzetmekle beraber kapanan Strasbourg ilahiyat'ında bir gerileme

olduğu aşikardır.

Din hizmetleri alanında Müslüman okullarının azlığı, yeterli imkan ve ele- mana sahip olmamaları hasebiyle bu ve benzeri okulların açılmasında ve eği­

timcilerin yetiştirilmesinde yeni adımların atılması gerektiğini ümit ediyoruz.

Diğer önemli bir husus ise müslümanların bütün bu hizmetlerde birbirlerinden kopuk olmalarıdır. Elbetteki bunun uygulamada ne kadar çok zor olduğu tecrü- beleri e aşikardır. Bunu başarmak için öncelikli olarak Islam Konseyi olan CFCM gibi ortak bir birleşme sahasında, tüm müslüman kuruluşların bir araya gelmeyi başarmaları gerekir. Örneğin, kuzey Fransa bölgesinde bulunan Roubaix şeh­

rindeki camiiierin bir birlik oluşturmaları önemli bir misaldir. Neden tüm müslü- manların bir araya gelebileceği ortak programlar yapılmasın. Ne kadar var i sed e bunların bilinçli bir şekilde ileriye dönük din hizmetlerinin dehada ilerlemesi için birbirlerinden destek almaları başarıyı arttıracaktır.

Günümüz Fransa'sında birçok kültür, ırk ve din barınmaktadır. Fakat ateizm güçlü bir şekilde yayılmakta, « hiç bir dine mensup değilim » akımı hızla ge- nellesmektedir. Tüm bu olumsuzluklara rağmen müslümanların bu eğitim faa-

11 O örneğin Fransa kuzey bölges.lnde bulunun DITIB'e bağlı camiinin yaklaşık 800 hane civarında bir cemaate tek görevlinin verilmesi gibi.

Umıt KOÇAK 1 Fran'>a'da Muslı.."Tlanıarın Din Hzmetıeri ve ilk Müslüınen Use

liyetleri elbette önemli olup geniş çapta uygulanmalıdır. Öncelikle fransız diline hakim, kültür ve toplumu iyi tanıyan, islam din eğitimcileri ile bunun en etkin ayağı olan şuurlu müslüman gençlerin yetiştirilmesi gerekir. Fransa'da yaşayan müslümanlar büyük önem arzetmekle beraber, sahip oldukları müslüman kim-

liğin sorumluğu bilincine varmalıdırlar. Çünkü onlar gayrı müslim bir ülkede

ahlakları, terbiyeleri, kültürleriyle islamı temsil etmekte onun dini veeibelerini yaşamak ve yaşatmakla mükelleftirler.

Son zamanlarda medyada görüldüğü gibi islamı, « terör » olarak de-

ğil « barış » olarak nitelendirilmesi için gençlerimizi bu yönde bilinç- Ierdirmek ve çevremize karşı duyarlı olmamız gerekmektedir. Aziz¹¹¹ (Jean-Yves Geffroy)1n ifade ettiği gibi «Ben en çok müslüman Türklerle beraber olduğumdan onlara en büyük tavsiyem Fransız toplum hayatına daha çok

katılmaları, varlıklarını Fransa'da hissetirmeleri ve kendilerini ifade etmeleri.

Bunun yolu da çifte vatandasşlık, oy kullanma, belediyelerde söz sahibi olma gibi falliyetlerden geçiyor. iş hayatında çok başarılılar ama sosyo-kültürel, siyasi ve eğitim alanlarına ağırlık vermeleri, onların Fransıztoplumundaki etkinliklerini

artıracağına inaniyerum ».

Avrupanın en önemli ülkelerinden biri olan Fransa'da din hizmetlerinin en etkili yolu, sahip olduklarımızı gözden geçirmek ve geleceğin inşanında yeni nesle müslümanca örtünerek okuyacağı ve müslümanca yaşayacağı mekanla- rın oluşumunu sağlamaktan geçer. Bunun içinde islamın özüne, islami ilimle- re ve dile hakim şuurlu eğitimcilerin yetişmesi gerekir. Şayet bu araştırmamız müslümanları bir adım ileriye götürecek çalışmalara bir nebzede olsa katkı sağ­

layabilirsene mutlu bize ...

111 Sonradan müslüman olan bir Fransız zirai.

-

Islam Du \'iiS nda Dın Hızmetler ve Dı rı Kuruıni :ır

KAYNAKÇA

A. Boyer, L'Islaın en France, Paris 1998

Amghar Samir, Le paysage lslamique de France : Acteurs et enjeux, dans la religion unite et diversite, Auxerre 2005

Amellal Karim, reportage: http:Ublog~

merliapar t.fr, bluga :ı ri m ^! ı ı ~::llal/290313/le-lycee-averroes-ou-lechec-de-le­

cole-publigue

Ennasri Nabil, Les 7 defis capitaux, mars 2014 France 2 television : i11jormation, janvier 2015

Guerant Claude, commentest evo/ue le nombre de musulmans, Avril 20 ll Godard, S. Taussig, /es musulmans en France, Paris 2007

Harman Ömer Faruk, Fransa 'da Islam ve Müslüman/ar, şubal2008, DITIB Histoire de l'immigration: hltp:,/www.hıstoırı;-rmmigr ation.fı/hbtui-

rE:-de -l·ımmıgratıon/questions-contemporaines/les-migrations/depuis-qu­

~nd-la-france-est-elle-une tE:'rre-d-im.migration

INSEE : institut national de la statistique et des etudes economiques, http:j /www.ins··e.fr/fr/tlıemesjdetaiLcısp?ref ıd=bilan demo&r~

i_çf=O&page=donnees-det~illees/bilan-demo/gop age2b.htm.

http:Uwww.iosee.fr/fr/themes/detail.asp?ref id=bilan-denıo&reg id=O&- page=donnees-detaillees/bilan-demo/pop age2b.htm

Lycee Averroes : http:/hY_ww.lyç~averroec;.com

Revue Enseignement catholique n°3l0, Fonds socail juifunifie, revue Le Monde de l'education 01/2008

TBMM, insan haklanm inceleme komisyonu- Fransa raporu- eylül200 1 YVDK: Yurtdışı vatandaşlar danışma kurumu, http://www.

yvdk.gov.tr/ulke 14 fransa.bJ.ml

-

U ıl KOÇAK 1 Fransa'da Mı.ısliımanıa·ın Dın Hızmetlerı ve iık MOslurnan Use

Ek,

-Mosquee Eyyub Sultan de Strasbourg

- La Grande Mosquee de Marseille

TURKIVE DIYANET VAKFI Dır KJrum ar

-La mosquee des Cedes

-La mosquee d' Avion