Destek ve Hareket Sistemi

(1)

Anahtar Kavramlar kemik

kıkırdak eklem kas

Destek ve Hareket Sistemi

Salıncakta sallanmak hepimizin çok hoşuna gider. Bizi sallayan biri olduğu zaman daha eğlenceli olur. Bu kişi kollarını hiç bükmeden omuz seviyesinde dümdüz kaldırsaydı, bizi sallayabilir miydi? Vücudumuz resimde görüldüğü gibi sadece kemikten veya sadece kastan oluşsaydı hareketlerimiz nasıl olurdu?

Elimize bir mandal alal›m ve onu parmaklarımızla aç›p kapayal›m. Mandalı kolaylıkla hareket ettirebildik, değil mi? Şimdi parmaklarımızı hiç bükmeden tek elimizle mandalı aç›p kapamay›

deneyelim. Başarabilir miyiz? Mandalı aç›p kapatabilmek için elimizdeki hangi yapılar çalışır?

Vücudumuzda bulunan kemiklerin uzun, kısa ve yassı olmak üzere üç çeşit olduğunu biliyoruz. Örneğin, kafatasımızda yassı, bacaklarımızda uzun, bileklerimizde ise kısa kemik bulunur. Vücudumuzda bulunan kemikler eklemlerle birlikte iskeletimizi oluflturur. ‹skeletimiz ve kaslar›m›z destek ve hareket sistemini meydana getirir. Hareketlerimizde çok önemli yeri olan kemiklerimizin yapısı nasıldır?

(2)

1. Etkinlik

Hipotezi Test Edelim

Kemi¤in Yap›s›

Araç-GereçlerAraç ve Gereç

◆ bir su bardağı sirke ◆ bir su bardağı su ◆ üç adet piflirilmemifl,

etlerinden ayrılmış, tavuk bacak kemiği ◆ iki adet kapaklı

cam kavanoz.

◆ büyüteç ◆ eldiven

◆ diseksiyon küveti ◆ çekiç

Araştırma Sorusu

• Kemiğin içinde neler olabilir?

Hipotez

• Kemiğin içi boştur.

Değişkenleri Kontrol Etme ve Değiştirme

• Ba¤›ms›z değişken: Kemiğin içine atıldığı sıvı (su ve sirke)

• Ba¤›ml› değişken: Kemiğin yap›s›

• Sabit tutulan değişken: Kemik

Deney Yapma

• S›n›fta dörder kiflilik gruplar olufltural›m.

• Gruplar›n her biri üçer adet etlerinden ayr›lm›fl ve piflirilmemifl tavuk bacak kemi¤i getirsin.

• Getirdi¤imiz tavuk baca¤› kemi¤ini diseksiyon küvetinin içine koyal›m ve bu kemi¤i bükmeye çalışalım.

• Aynı kemiği büyüteçle gözlemleyelim.

• Gözlemlediğimiz bu kemiği çekiç ile kırarak iç kısmını büyüteçle inceleyelim.

• K›r›lmam›fl olan kemiklerin birini sirke dolu kavanozun, di¤erini su dolu kavanozun içinde yedi gün süreyle bekletelim.

• Bu sürenin sonunda kavanozlardan çıkardığımız kemikleri yıkadıktan sonra bükmeye çalışalım.

• Bu iki kemiği kır›p iç k›s›mlar›n› büyüteçle inceleyelim.

• Kemiklerle ilgili gözlem sonuçlar›m›z› karfl›laflt›ral›m.

Veri Toplama ve Veri Analizi

• Sirkede ve suda beklettiğimiz kemiklerde bir de¤ifliklik oldu mu? Neden?

• Kemiğin iç yap›s›n› inceledi¤imizde neler gördük?

• Kemiğin içi, dış kısmından farklı mı?

Bulgular

• Bulduğumuz sonuçlar hipotezimizi destekliyor mu, yoksa çürütüyor mu?

Sonuç ve Tartışma

• Kemiğin yapısı nasıldır?

• Sirke, kemi¤in hangi özelli¤ini de¤ifltirmifltir? Neden?

(3)

Yass› ve k›sa kemiklerin yap›s› uzun kemiklerden biraz farkl›d›r. Yass› ve k›sa kemiklerin ortas›nda sar› kemik ili¤i bulunmaz. Uzun kemiklerde oldu¤u gibi yass› ve k›sa kemiklerin d›fl› da kemik zar›yla örtülür. Kemik zar›n›n hemen alt›nda sert kemik dokusu bulunur.

‹skeletimizi oluflturan kemikler vücudumuzun dik durmas›n› sa¤lar. Böylece vücudumuza destek olur. Kaslara ve di¤er organlara tutunma görevi yapar. Kan yap›m›nda görevlidir. Vücudumuz için gerekli kalsiyum, magnezyum ve fosfor gibi mineraller kemiklerde depo edilir.

Afla¤›daki flekilde uzun kemi¤in yap›s› gösterilmifltir. fiekil üzerinden bu yap›lar›n görevlerini birlikte inceleyelim.

Sert Kemik Dokusu:

Kemi¤in güçlü ve sa¤lam olan bölümüdür. Sert kemi¤in

ortas›nda sar› kemik ili¤i bulunur. As›l görevi ya¤

depolamak olan sar› kemik ili¤i, k›rm›z› kemik ili¤inin yetersiz kald›¤› durumlarda

kan hücreleri üretir.

Süngerimsi Kemik Dokusu:

Süngerimsi kemik dokusunda düzensiz boflluklar oldu¤u

için gözenekli bir yap›s›

vard›r. Süngerimsi kemik boflluklar›nda k›rm›z› kemik

ili¤i bulunur. K›rm›z› kemik ili¤inde kan hücresi üretilir.

Kemik Zar›:

Kemi¤in en d›fl k›sm›nda yer al›r. Kemi¤in enine büyümesi ve beslenmesinde rol oynar.

Ayr›ca k›r›lan kemi¤in onar›lmas›nda görevlidir.

K›k›rdak Kan damarlar›

Sar› kemik ili¤i

K›rm›z›

kemik ili¤i

3 97. s

“Kemi¤in Yap›s›” adl› etkinlikte gözlemledi¤imiz gibi kemikler oldukça sert olmalar›na ra¤men esnek bir yap›ya da sahiptir. Kemi¤e sertlik kazand›ran, kemi¤in yap›s›ndaki kalsiyum ve fosfor mineralleridir. Etkinlikte kullan›lan sirke, kemikteki kalsiyumu uzaklaflt›rd›¤›

için kemik bükülebilir hâle gelmifltir.

Kemiklerin canl› olmad›¤›n› düflünebiliriz. Fakat kemik, kan damarlar›, sinirler ve kemik hücrelerinden oluflan canl› bir dokudur. ‹skeletimizi oluflturan kemikler uzun, k›sa ve yass›

olmak üzere üç çeflittir.

(4)

Destek ve Hareket Sistemi Vücudumuzda Sistemler

2. Etkinlik

Gözlemleyelim, ‹nceleyelim

Eklemler

◆ pipet

◆ ip

◆ kâğıt

◆ kalem

◆ makas Bunları Yapalım

• Bir kâğıt üzerine eğri bir çizgi çizelim.

• Pipeti çizdiğimiz eğrinin üzerinde hareket ettirelim.

• Elimizdeki pipeti makasla birkaç parçaya bölüp parçaları ipe geçirelim. ‹pi geçirdi¤imiz pipeti tekrar aynı eğri üzerinde hareket ettirelim.

Sonuca Varalım

• Pipetin kesilmeden önceki ve kesildikten sonraki hareketlerini karşılaştıralım. Pipet hangi durumda daha kolay hareket etti?

• Kesilmiş pipet parçaları arasındaki boşluğu iskeletimizdeki hangi yap›lara benzetebiliriz? Bu yap›lar›n hareketlerimiz üzerindeki etkisi hakkında ne söyleyebiliriz?

Yeni

do¤mufl Sekiz

yafl›nda On iki

yafl›nda On yedi

yafl›nda

Kemiklerin birleflme noktalar›nda k›k›rdak ad› verilen kemik kadar sert olmayan esnek bir yap› bulunur. Vücudumuzun hangi bölgelerinde k›k›rdak bulunur? Parmaklar›m›z›n sertli¤i ile burnumuzun uç k›sm› ve kulak kepçemizin sertli¤i ayn› m›d›r?

Embriyonun iskeleti k›k›rdaktan oluflur ve zamanla geliflmeye ba¤l› olarak yerini kemik dokuya b›rak›r. Embriyonun iskeleti gibi bizim iskeletimiz de tamamen k›k›rdaktan oluflsayd› ne olurdu?

K›k›rdak doku burnumuza ve kula¤›m›za flekil verir. Eklem yüzeylerinde bulunduklar›

için kemiklerin hareketini kolaylaflt›r›r. Uzun kemiklerde kemi¤in büyümesini sa¤layarak boyca uzamaya yard›mc› olur. Yemek ve soluk borumuz da k›k›rdaktan oluflmufltur.

K›k›rda¤›n esnekli¤i bu borular›n duvarlar›n›n birbirine yap›flarak kapanmalar›na engel olur.

K›k›rdaktan baflka, hareketlerimizi etkileyen bir di¤er yap› eklemlerimizdir. Eklemlerimiz olmasayd› vücudumuz nas›l görünürdü? Hareket edebilir miydik? Hareketlerimizde eklemlerin rolünü anlayabilmek için “Eklemler” etkinli¤ini yapal›m.

Afla¤›daki röntgen görüntülerini inceleyelim. Bu görüntüler aras›ndaki farkl›l›klar›n sebebi ne olabilir? Elimizin röntgen filmi çekilseydi, bunlardan hangisine benzerdi?

(5)

Kemiklerin bir araya geldiği yere eklem adı verildiğini biliyoruz. Aşağıdaki iskelet resmi üzerinde eklemin yap›s›n› ve çeşitlerini inceleyelim.

Oynamaz Eklem: Bu eklemlerde kemikler birbirine çok s›k› ba¤land›¤› için bunlar›n aras›nda boflluk yoktur. Bu yüzden oynamaz eklemler hareket etmez. Ka- fatas› kemikleri ve kuyruk omurlar› aras›ndaki eklemler bu tür eklemlerdir.

Yarı Oynar Eklem:

Bu eklemlerde, eklemi oluflturan iki kemik arasında kıkırdak bulunur. Aradaki yapının esnekliği oranında kemikler hareket edebilir.

Omurgadaki eklemler, bu tür eklemlerdir. Bu eklemlerin hareketi s›n›rl›d›r.

5

Oynar Eklem: Kol ve bacaklardaki eklemler bu tür eklemlerdendir. Bu eklemlerde kemikler arasındaki boşluk eklem s›v›s›yla doludur. Eklem sıvısı ve k›k›rdak kemiklerin aşınmasını önler ve hareketi kolaylaştırır. fiekilde bir oynar eklemin yapısı görülmektedir.

K›k›rdak

Eklem s›v›s›

Kemik 4

97. s

98. s

(6)

◆ bir adet balon ◆ aynı uzunlukta iki

tane tahta cetvel ◆ bant

◆ ip ◆ makas

Vücudumuzdaki bütün yapılar gibi kaslarımız da hücrelerden oluşur. Kas hücreleri kasılıp gevşeyerek hareket etmemize yard›mc› olur. Hareketimizi sa¤layan kaslar vücudumuzda çift olarak bulunur. Ayn› anda kas›lan ve gevfleyen kaslar oldu¤u gibi birbirine z›t kas›l›p gevfleyen kaslar da vard›r. Örne¤in; yandaki resimlerde görüldü¤ü gibi kolumuzu dirse¤imizden büktü¤ümüzde öndeki kaslar kas›l›r ve ba¤l› oldu¤u kemi¤i çeker. Bu s›rada arkadaki kaslar gevfler.

Kolumuzu eski hâline getirdi¤imizde ise öndeki kaslar gevfler, arkadakiler kas›l›r. Bu flekilde z›t çal›flan kaslar›n birbiriyle uyumu, hareketlerimizin daha kolay gerçekleflmesini sa¤lar.

Z›t çal›flan kaslar›n hareketlerimizdeki önemini baflka hangi örnekle aç›klayabiliriz?

Bir topa vurduğumuzda veya başımızı çevirdiğimizde yaptığımız hareketler isteğimize bağlıdır. Bunun yanında isteğimiz dışında gerçekleşen hareketler de vardır. Soluk al›p vermemiz, kalbimizin çalışması vb. isteğimiz dışında gerçekleflir.

Kolumuzu dirse¤imizden bükerek tekrar eski hâline getirdi¤imizde kaslar›m›z kas›l›p gevfleyerek hareketlerimizi kolaylaflt›r›r. Resimlerde hareketlerimiz s›ras›nda kol kaslar›n›n nas›l çal›flt›¤› görülmektedir. Kaslar›m›z›n çal›flmas›n› gösteren bir model oluflturabilir miyiz?

Bunları Yapalım

• Verilen araç ve gereçlerle kolumuzdaki kasların kas›l›p gevfleme hareketini gözlemleyebilece¤imiz bir model haz›rlayal›m.

• Bu modelle kolumuzdaki kaslar›n çal›flmas›n›

aç›klayal›m.

Sonuca Varalım

• Modelimizde kullan›lan balon, tahta cetvel ve bant, kolumuzdaki hangi yapıları temsil etmektedir?

• Oluflturdu¤umuz modelde tahta cetvelleri hareket ettirdi¤imizde balonda nas›l bir de¤iflim gözlendi?

• Kaslar›m›z nas›l çal›fl›r?

Hareket etmemizi sağlayan yapılar sadece kemiklerimiz ve eklemlerimiz değildir.

Bütün vücudumuz kaslarla kaplıdır. Kaslarımız sayesinde kemiklerimizi hareket ettiririz.

Hareketimizi sa¤layan kaslar›m›z nas›l çal›fl›r?

3. Etkinlik

Model Olufltural›m

6 98. s

Öndeki kaslar kas›l›r.

Öndeki kaslar gevfler.

Kaslar›m›z

(7)

Sağlıklı Kemikler ve Kaslar

Kemiklerin sa¤l›¤› için neler yapmal›y›z? Kemik sa¤l›¤› neden önemlidir? Egzersiz yapmak kaslar› nas›l güçlendirir? Spor yapmak kemik ve kas sa¤l›¤›m›z› nas›l etkiler?

4. Etkinlik

Sorgulayal›m, Araflt›ral›m

Hareket ve Sa¤l›k

Araştırma Sorusu: Destek ve hareket sisteminin sağlığını etkileyen olumlu ve olumsuz hareketler nelerdir?

Bunları Yapalım

• Çevremizdeki oturan, masa başında çalışan, spor yapan, yük taşıyan veya yük kaldıran insanları gözlemleyelim ve bu

insanlar›n hareketlerini defterimize kaydedelim.

• Gözlemledi¤imiz insanların destek ve hareket sistem- lerini etkileyen, yandaki afiflte görülene benzer olumlu ve olumsuz hareketleri belirleyelim.

• Gözlemledi¤imiz kişilerin doğru ve yanlış hareketlerini defterimize yazal›m.

Sonuca Varalım

• ‹nsanlar›n destek ve hareket sisteminin sağlığını bozabilecek yanl›fl hareketler nelerdir? Bu hareketlerin yap›lmas› insan sa¤l›¤›n› zamanla nas›l etkiler?

◆ defter

◆ kalem 7

99. s

‹steğimizle ya da isteğimizin dışında gerçekleşen hareketleri sağlayan bütün kasların yapısı aynı mıdır? Kaslar özelliklerine ve vücutta bulunduklar› yerlere göre çizgili kas, düz kas ve kalp kas› olmak üzere üç çeflittir.

1. Çizgili Kas: ‹steğimizle çalışır.

‹skelete bağlı kasların yapısında bulunur.

2. Düz Kas: ‹steğimiz dışında çalışır. ‹ç organların yapısında bulunur.

3. Kalp Kası: ‹steğimiz dışında çalışır. Sadece kalpte bulunur.

Çizgili kas görünümünde olmasına rağmen düz kas gibi çalışır.

1 3

2

Ders çal›fl›rken sandalyede dik oturmamam›z, çantam›z› sürekli tek omzumuzda tafl›mam›z ve a¤›r yükleri dizlerimizi bükmeden kald›rmaya çal›flmam›z destek ve hareket sistemimizin sa¤l›¤›n› olumsuz yönde etkiler. Bunun yan› s›ra ani bir darbe ya da zorlama,

(8)

Sa¤da k›r›k bir kemi¤in röntgen filmi görülmektedir. Kırılarak zarar gören kemik genellikle alçıya al›narak tedavi edilir. Teknolojik geliflmeye bağlı olarak kırıkların tedavisi için farklı yöntemler geliştirilmiştir. Örne¤in, doku mühendisliği uygulamaları ile kırık bölgenin kemik yamalarla onarımı son yıllarda kullanılan yöntemlerdendir. Bundan baflka platin çubuklarla kemiklerin kaynaştırılması da sa¤lanmaktad›r.

Teknolojiye ba¤l› olarak gelifltirilen uygulamalardan biri de protez kullan›m›d›r.

Engelli kifliler protez kol veya bacaklar sayesinde günlük yaflamlar›n› daha rahat sürdürürler.

Düzenli olarak egzersiz yapmak, sporla u¤raflmak kemik ve kas sa¤l›¤›m›z

aç›s›ndan çok önemlidir. Koflmak, yürümek ya da tenis oynamak gibi egzersizler kemikleri güçlendirir. Afla¤›da görülen besinleri tüketmek destek ve hareket sistemimizin sa¤l›¤›n› nas›l etkiler?

Kemiklerimizin sa¤l›kl› geliflmesi ve sa¤l›kl› kalmas› için dengeli beslenmeli, yeterli miktarda kalsiyum ve D vitamini almal›y›z.

Protez kol

Araflt›ral›m, Haz›rlanal›m Araflt›ral›m, Haz›rlanal›m

Mert’in arkadaşı Ahmet, iki yıl önce trafik kazası geçirdiği için tekerlekli sandalye kullanıyordu. Ahmet’i her gün okuldan annesi ve babası alıyordu. Bir gün eve Mert’le birlikte gitmeye karar verdiler. Okulun kapısından çıktıklarında Ahmet tekerlekli sandalyesini kaldırım çok dar olduğu için ilerletemiyordu. Karşıdan karşıya geçerken kaldırımdan inmek ve kaldırıma çıkmak çok zor oluyordu. Ahmet otobüse binemediği için eve taksiyle gitmek zorunda kalmışlardı. Mert eve döndüğünde kendisini arkadaşının yerine koyarak engelli insanların yaşamlarını rahat bir şekilde sürdürebilmeleri için neler yapılabileceğini düşündü.

- Yaşadığımız çevre, engellilerin hayatını zorlaştırmakta mıdır? Neden?

- Engellilerin ihtiyaçlarını kendilerinin karşılayabilmesi için ne tür düzenlemeler yapılabilir?

- Yetmiş milyon nüfusa sahip ülkemizde yaklaşık iki buçuk milyon engelli bulunmaktadır. Engellilerin sesini ülke çapında duyurabilmek için bir slogan hazırlamamız istenseydi, bu slogan ne olurdu?

- Engellilerin hayatını kolaylaştırmak için nasıl bir teknolojik ürün tasarlayabiliriz?

- Destek ve hareket sistemindeki rahatsızlıkların tedavisinde teknolojik gelişmelerden nasıl yararlanıldığını araştıralım.

(9)

Kendimizi De¤erlendirelim

Aşağıdaki kavram haritasında boş bırakılan yerleri kutu içindeki sözcükleri kullanarak tamamlayalım.

Kendimizi De¤erlendirelim

›

Sert Kemik, Eklem, Kemik Zarı, Kafatası, Kasılma, Egzersiz, Düz, Yarı Oynar, Kırmızı Kemik iliği, Röntgen Filmi, Kas, Yanlış Duruş, Yetersiz ve Dengesiz Beslenme