Tanzimatın İlanın’dan Önceki Dönem
Bu dönemde Osmanlı hükümetinin eski eserler konusunda bir bilgi ve ilgiye sahip olmadığı görülmektedir. Osmanlı yöneticileri antik şehirleri, daima yapı malzemesi sağlanan bir taş ocağı olarak görmektedirler. Bu durum, daha Selçuklular devrinde başlamıştır. Osmanlı, Baalbek ve Mısır’dan getirilen sütunlar Süleymaniye Camii’nd, Girit Savaşından sonra elde edilen iki sütun yerinden sökülerek Yeni Camii’de, Bergama’daki kilise harabesinden sökülen sütunlar Nurosmaniye Camii’nin yapımında kullanılmıştır. Kaynaklara bakmaksızın bu örnekler çoğaltılabilir:
Civarımızdan pek çok tarihi yapıda olduğu kadar pek çok eski yapıda antik çağın yazılı ve süslemeli malzemesinin sökün edilerek kullanıldığı görülebilmektedir.
Ankara Kalesi &
Bodrum St. Peter Kalesi
Athen Parthenon & British Museum
Sultan II. Mahmut VII. Elgin Kontu Thomas Bruce
1759: British Museum
1793: Musée du Louvre 1759 yılında British Museum, 1793 yılında Louvre Müzesi halka açılmış, eski eserlere talep daha da artmıştır. İki müze arasındaki rekabet, aynı zamanda birer milli politika haline de gelmişti. Bu yarıştan birileri para kazanıyordu. En iyi kaynak Osmanlı olduğundan, nüfuslarını kullanan kişiler izinler koparmış, güçleri yetmediği yerde rüşvet vermişlerdir. Bu ihmaller sonucu pek çok kaçak kazıya göz yumulmuştur. İstanbul’da bulunan Fransız konsolosu ressam ve antikacı L.
Fransua S. Fauvel de 1803 yılında Parthenon’dan bir metobu Louvre’a kazandırmıştır. Fransa’nın Atina konsolosu Choiseul-Gouffier Kontu Marie Gabriel August (1752-1812) Türk hükümetiyle iyi ilişkiler kurmuş, bu sayede Yunanistan ve adalardan topladığı birçok eseri Fransa’ya götürmüştür. Fauvel, daha sonra, 1784- 1793 İstanbul büyükelçisi olmuştur.
1798’de Napolyon Mısır’ı işgal edince Fauvel tutuklanmış, bir süre sonra serbest bırakılmış ama yine de topladığı eserleri beraberinde götürmesine izin verilmiştir.
Kavalalı Mehmet Ali Paşa
& Emile Prisse d'Avennes
Luxor/Luksor Tapınağı & Concorde Meydanı, Paris
Auguste Mariette
& Kahire Müzesi
Saqqara buluntuları
Carsten Niebuhr &
Persepolis Bağdat’da İngiltere’nin iş
temsilciliğini yapan Claudius James Rich (1786-1821), Hille kentinde kazı yapmıştır; 1816 yılındaki bu faaliyet, Mezopotamya’da yapılan ilk kazıdır. Rich’in ölümünün ardından, 1825 yılında, vasiyeti gereği elde ettiği eserlerin bir kısmı British Museum’a, bir kısmı da Avustuya arşidükü Jahn’a verilmesini vasiyet etmiştir. Daha sonra Rich’i izleyen pek çok yağmacı ve bilim insanı Mezopotamya’ya ilgisini yöneltecektir.
Evliya Çelebi (1611-1682)
& İvriz (Evri) Hitit Kabartması
Choiseul-Gouffier
Boğazköy harabelerini inceleyen ve Alacahöyük örenini keşfeden kişi, İngiliz William J.
Hamilton’dur (1777-1859). Hamilton, Anadolu’da uzun bir gezi yapmış ve kapsamlı bir eser yazarak Anadolu’yu tanıtmıştır.
Bu arada olumsuz faaliyetler de olmaktaydı; Fransız konsolos Gillet, Tarsus Dönüktaş anıtında dinamit kullanarak anıtın parçalanmasına sebep olmuştur.
1828 yılında Trakya’ya inen Ruslar, işgal yıllarında Kırklareli civarında onlarca Tümülüs’ü kazmışlardır. Ruslar, Büyük Petro’nun emriyle işgal ettikleri ülkelerde tarihi eser yağması yapmaktaydılar.
Osmanlı ordusunda görev yapan yüzbaşı (ki daha sonra maraşal olacaktır) Theodor von Moltke, Anadolu’da gördüğü kalıntı, yazıt ve tarihi şehirleri mektuplarında ayrıntılı bir şekilde bahsetmiş (1837-1838), bazı yazıtların kopyalarını çıkarttırmıştır.
Friedrich Edward Schulz
Midilli, Sakız, Mikonis, Naksos, Paros, Antiparos, Kos, Rodos gibi Ege ve Kıbrıs, ilgi duyulan adalar olmuştur.
Tanzimatın İlanı ve Sonrası
Sir Charles Fellows
Müze-i Hümayun’un Kurulması (1862-1872)
Dr. Phillip Anton Dethier (1803-1881) ve «Dethier Dönemi»
Fransa’da okuyan ve Fransız hayranı olan Ahmet Vefik Paşa da Müze-i Hümayun’un başına İstanbul Avusturya Lisesi Müdürü Dr. Phillip Anton DETHİER’i (1803-1881) atamıştır.
Dethier Dönemi: Arkeoloji meraklısı Dethier, İstanbul’daki bazı kitabeleri yayınlaması yanı sıra, kazı da yapmış ve Burmalı Sütunu bulmuştur.
Yardımcısı, 1880 yılına dek bu görevde kalmış olan yine ressam Limonciyan’dır.
Dethier, 1873 yılında bularak Troya antik kentinden Atina’ya kaçırdığı “priamos Hazinesi”
için dava açmıştır. 1874 yılında Atina’da görülen davada eserler geri getirilemediği gibi, hafif para cezası öngörülmüştür. 1870-1873 yılları arasında Troya’da kazılar yapan Henrich SCHLİEMANN, davadan dolayı Osmanlı’yla arası bozulmuş olsa da, Troya’da kazı yapmak için yeniden başvurmuş, araya hatırı sayılır kişiler koyarak 1879-1883 yılları arasında kazılarını sürdürmüştür. İlk kez bu kazıya bir kazı komiseri, müzenin Tahrirat Müdürü Kadri bey görevlendirilmiştir.
Dethier döneminde kazı sayısının artmasına ter oranda müzeye kazandırılan eserlerin kazandırılmasında azalma olmuştur. Örneğin Mezopotamya kazılarında onbinlerce tablet bulunmuş ve Avrupa müzelerini doldurmuş iken, İstanbul’a tek bir çivi yazılı tablet dahi gelmemiştir. Dethier döneminden önce, 1850 yılında gelmiş olan tek tablet, Topkapı Kutsal emanetler envanterinde kayıtlıdır!!! Şu da belirtilmelidir ki, İngiliz Horzmud RASSAM, Mezopotamya’nın büyük merkezlerinde kazı yapmış, British Museum’a binlerce eser kazandırırken, Osmanlı’ya sadece üç parça eser bırakmıştır. Rassam’ın götürdüğü eserler arasında Sippar kentinde bulduğu 40 bin tablet vardır!
