KAYIT DIŞI EKONOMİ O LG U SU VE VERGİ SO SYO LO JİSİN İN KAYIT DIŞILIĞI
BELİRLEMEDEKİ ÖNEMİ Ahmet AK(*
I - GİRİŞ
Türkiye ekonomisinin yapısal bir sorunu hali
ne gelen kayıt dışı ekonominin temelinde, süre
gelen makro ekonomik istikrarsızlık, yüksek enf
lasyon, yüksek vergi ve pirim oranları gibi birçok neden yatmaktadır.
Kayıt dışı ekonominin temelinde yatan vergi
sel sorunların başında gelen denetim yetersizliği ve artan kamu finansman ihtiyacının vergi oran
larının yükseltilerek karşılanması, vergiye karşı direnci artırarak kayıt dişiliği besleyen temel et
kenler olmuştur. Kayıt dışı ekonomi, ilk aşamada işletmeler için rekabet avantajı sağlayan bir du
rum gibi görünürken, girdiler üzerinde artan ver
gi yükü ve düşük emek verimliliği sonucunda uluslararası rekabet açısından olumsuzluklara neden olmuştur.1
Kayıt dışı ekonominin vergisel açıdan temel nedenleri arasında; Devlet yönünden, vergi siste
minin kayıt dişiliği kavrayacak düzenlemeleri içermemesi ve vergi denetimi başta olmak üzere, vergi kurallarının yeterince uygulanamaması, yü
kümlüler yönünden ise, çeşitli gerekçelerle ya da bilinçaltına yerleşmiş nedenlerle, vergiye karşı gönüllü uyum göstermemeleri, hatta direnç gös
termeleri gibi birçok neden sayılabilir.
Yükümlülerin vergiye gönüllü uyum göster
memeleri durumunda, vergi yasaları ekonomik ve sosyal yapıya uygun hale getirilmeli, buna rağmen gönüllü uyumun sağlanamaması duru
munda, vergi yasaları bu uyumu sağlayacak şe
kilde düzenlenmelidir. Ülkemizde, ekonomik ve sosyal yapıya uygun vergi yasaları oluşturma gayretleri artmaktadır. Ancak, henüz arzulanan bir uyum düzeyine ulaşılamamıştır.2
(>Dr., Gelir idaresi Grup Müdürü (Eskişehir Vergi Dairesi Başkanlığı)
'Dokuzuncu Kalkınma Planının (2007-213) Onaylandığına ilişkin TBMM Kararı, 1 Temmuz 2006 tarih ve mükerrer 26215 sayılı Resmi Gazete, s.21-22.
2 Ahmet Ak, "Belge Düzeninin Sağlanmasında Kaçakçılığa Teşebbüs ve Tekerrür Gibi Yaptırımlarla Desteklenmeyen Özel Usulsüzlük Cezalarının Caydırıcılığı", Vergi Raporu, Yıl:14, Sayı:85, Ekim 2006, s.21.
sayı: 102 • m art 2008
MAKALELER raporu
2. KAYIT DIŞI EKONOMİ KAVRAMI
1960'lı yıllardan itibaren başta Batılı gelişmiş ülkeler olmak üzere, "kayıt dışı ekonomi" farklı kavramlarla isimlendirilerek gündeme getirilmiş
tir. Kayıt dışı ekonomi ülkelerin ekonomik yapı
sına göre farklı biçimlerde ortaya çıkmış ve bu niteliklerine göre de farklı kavramlarla isimlendi
rilmiştir. Ancak, kayıt dışı ekonomi, dokusu itiba
riyle iç içe geçmiş bir yapı sergilediği için, bazen farklı yapılanmaları açıkça yansıtan, bazen de anlam olarak iç içe geçmiş çeşitli kavramlarla adlandırılmıştır.3 4
Kayıt dışı ekonomi kavramı için yer altı eko
nomisi, illegal ekonomi, görünmez ekonomi, dü
zensiz ekonomi, marjinal ekonomi, gölge ekono
mi, kayıp ekonomi, gözlenemeyen ekonomi, na
kit ekonomisi, gayrı resmi ekonomi, beyan dışı ekonomi, resmi olmayan ekonomi, gri ekonomi, ikinci ekonomi, alacakaranlık ekonomi, paralel ekonomi, vergi dışı ekonomi, gizli ekonomi, kra
vatsız ekonomi, faturasız ekonomi, vergisiz eko
nomi, saklı ekonomi, enformel ekonomi gibi çok farklı isimler kullanılmaktadır.
2.1. Kay>t D>s> Ekonomik Faaliyetler
Kayıt dışı ekonomi; beyan dışı ekonomik fa
aliyetler, enformel (resmi olmayan) ekonomik fa
aliyetler ve yasadışı ekonomik faaliyetler olmak üzere, üçlü bir tasnife tabi tutulmaktadır.
Beyan dışı ekonomik faaliyetler, bir ülkede
"m illi gelir" olarak tanımlanan kavram ile fiilen beyan edilen gelir arasındaki alanı kapsar. Bu alan, dar anlamda, yasal ekonomik faaliyetler
alanında yürütülen, fakat vergi idaresine beyan edilmeyen gelir kalemlerinden oluşmaktadır.
İdareye bildirilmeyen gelirler ya da gerçek değer
lerinin altında beyan edilen gelirler, dar anlam
daki kayıt dışı ekonomik faaliyetleri oluşturur.
Kayıt dışı ekonomik faaliyetlerin ikinci grubu
nu oluşturan enformel ekonomik faaliyetler, res
mi olarak kayda geçmeyen ve ekonomik üretim ve değişim süreçlerine sahne olmayan faaliyet
lerdir. Bu alanda, piyasa ortamı kullanılmaz ve para mübadelesi hakim değildir. Enformel eko
nomik faaliyetler alanında yoğun olarak sermaye kullanılmaz ve genelde basit yollardan üretilmiş mallara ilişkin ekonomik dokular hakimdir. Öz tüketim, seyyar satıcılık vb. gibi faaliyetler kadar, yasa dışı diğer bazı faaliyetler de enformel eko
nomik faaliyetler alanı içinde yer alır.
Genelde enformel ekonomi (informal eco- nomy) olarak adlandırılan bu kesim faaliyetleri, zaman zaman sosyal ekonomi (social economy), hane halkı ekonomisi (household economy), ye
rel ekonomi (local economy) ya da ikinci ekono
mi (second economy) gibi kavramlarla da adlan
dırılmaktadır.
Kayıt dışı ekonominin üçüncü grubunu oluş
turan ve m illi gelir hesaplarına yansımayan ve yasak faaliyetleri kapsayan bölümü ise yeraltı ekonomisi (underground economy) veya yasadı
şı ekonomi (illegal economy) olarak adlandırıl
maktadır. Yasa dışı ekonomik faaliyetler, çoğu ülke mali mevzuatı açısından vergi kapsamına
4
alınmaktadır. Böylece, yasa dışı olmakla bera
ber, idareye bildirilmemiş olan bu tür ekonomik faaliyetler de, kayıt dışı alana dâhil olurlar.5
3 izzettin Önder, İ.Ü.Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi No: 23-24 (Ekim 2000-Mart 2001);
http://www.istanbul.edu.tr/siyasal/dergi/sayi23-24/19.htm
4 Bu kapsamda; Türk vergi mevzuatında (VUK.m.9) "Vergiyi doğuran olayın kanunlarla yasak edilmiş bulunması mükellefiyeti ve vergi sorumluluğunu kaldırmaz." Hükmü yer almaktadır.
izzettin Önder, İ.Ü.Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi No: 23-24 (Ekim 2000-Mart 2001);
http://www.istanbul.edu.tr/siyasal/dergi/sayi23-24/19.htm ,
Kayıt dışı ekonomi, en geniş tanımıyla GSMH hesaplarını elde etmede kullanılan ve bi
linen istatistik yöntemlerine göre tahmin edilemeyen gelir yaratıcı ekonomik faaliyetlerdir.6 7 Diğer bir ifadeyle kayıt dışı ekonomi herhangi bir belgeyle belirtilmeyen ya da doğru bilgiler içermeyen bel
gelerle gerçekleştirilen ekonomik faaliyetlerdir/
2.1.1. Kay>t d>s> Ekonomik Faaliyetlerin S>mflandrnlmas>8
Kayıt dışı ekonomik faaliyetlerin sınıflandırıl
ması aşağıda tablo halinde yer almıştır.
K a y ıt dışı E k o n o m ik F aa liy e tle rin S ın ıfla n d ırılm a s ı
F aa liy e t Ç e ş id i
Y a s a d ış ı (ille g a l)F a a liy e tle r
P a rasal İş le m le r
Çalıntı eşya ticareti, Uyuşturucu ticareti ve üretimi, Fuhuş, Kumar, Kaçakçılık,
Dolandırıcılık, vb.
P a rasal O lm a y a n İş le m le r
Uyuşturucu, çalıntı eşya ve kaçakçılık m allarının takası, Kişisel kullanım için uyuşturucu üretimi, Kişisel kullanım için hırsızlık vb.
F aa liy e t Ç e ş id i
Y a s a l (L e g a l)F a a liy e tle r
V e rg i K a ç ırm a
Y asalara uygun olarak mal ve hizmet üretimine ilişkin, kişisel
çalışm alarından elde edilen; ücret ve m aaş gibi gelirlerin ve mal varlıklarının bildirmemesi V e rg id e n
S a k ın m a
Ç alışan sayısını olduğundan a z gösterm ek veya yapılan ödemeleri düşük göstermek. (M aaş dışında yapılan ödem eleri ve ya hakları gösterm em e şeklinde de olabilir)
V e rg i k a ç ırm a
Yasal mal ve hizmetlerin takas edilmesi
V e rg id e n
S a k ın m a Kendi kendine v e ya komşu yardım ıyla iş yapm ak
2.1.2. Kay>t D>s> Ekonomik Faaliyet Çeşitleri Yukarıdaki tablo da görüleceği üzere; Kayıt dışı ekonomik faaliyetler öncelikle "Yasa dışı (İl
legal) Ekonomik Faaliyetler" ve "Yasal Ekonomik Faaliyetler" olarak ikiye ayrılmaktadır.
Yasa dışı ekonomik faaliyetler de "Parasal İş
lemler" ve "Parasal Olmayan İşlemler" olarak kendi içinde ikiye ayrılır.
Parasal işlemler; çalıntı eşyaların ticareti, uyuşturucu ticareti ve üretimi, fuhuş, kumar, ka
çakçılık, dolandırıcılık ve benzerleri ekonomik faaliyetler olarak karşımıza çıkar.
Parasal olmayan işlemler ise; uyuşturucu, ça
lıntı eşya ve kaçakçılık mallarının takası, kişisel kullanım için uyuşturucu üretimi, kişisel kulla
nım için hırsızlık ve benzeri ekonomik faaliyet
lerdir.
Yasal (legal) ekonomik faaliyetler ise; kendi içinde "Parasal İşlemler" ve "Parasal Olmayan İş
lemler" olarak ikiye ayrılır. Parasal işlemler vergi kaçırma ve vergiden sakınma şeklinde ortaya çıkar.
Vergi Kaçırma; yasalara uygun olarak mal ve hizmet üretimine ilişkin, kişisel çalışmalarından elde edilen; ücret ve maaş gibi gelirlerin ve mal varlıklarının bildirmemesi şeklinde olurken, Ver
giden Sakınma; çalışan sayısını olduğundan az göstermek veya yapılan ödemeleri düşük göster
mek ya da maaş dışında yapılan ödemeleri veya hakları göstermeme şeklinde de olabilir.
fiafak Ertan Çomaklı, "Türkiye'de Kayıt Dışı Ekonomi & Vergisel Kayıtdışılık, (Mükellef ve Sistem Analizi), Turhan Kitabevi, 2007, Erzurum, s. 7.
7Kayıtdışı Ekonomi, Türkiye Serüveni, CEO Serisi Deloitte, s.3,
http://www.deloitte.com/dtt/cda/doc/content/tu rkey-tr ceo kayitdisi ekonomi 0702007.pdf
°Friedrich Schneider, "Shadow Economies of 145 Countries all over the World: Estimation Results over the Period 1999 to 2003", Marh 2005,
http://www.dur.ac.uk/iohn.ashworth/EPCS/Papers/Schneider.pdf,
sayı: 102 • m art 2008
MAKALELER raporu
Parasal olmayan işlemler de kendi içinde vergi kaçırma ve vergiden sakınma şeklinde ikiye ayrılır. Vergi kaçırma; yasal mal ve hiz
metlerin takas edilmesi şeklinde kendini gös
terirken, vergiden sakınma; kendi kendine ve
ya komşu yardımıyla iş yapmak şeklinde kar
şımıza çıkar.
3. KAYIT DIŞI EKONOMİNİN SOSYOLOJİK BOYUTU
Kayıt dişiliğin önlenmesinde toplumsal ya
pı ve toplumsal değer yargıları büyük önem taşımaktadır. Toplumsal baskı kayıt dişiliği önlemede büyük etken olacağından, toplu
mun kayıt dişiliği önleyici ahlaki değerlerinin oluşması ve bu değer yargılarının toplumsal norm haline gelmesi adeta bir otokontrol sis
temi halini alacak ve kayıt dişiliğin oluşması
nı ve büyümesini önleyecektir. Kayıt dışılığa karşı toplumsal baskı ve ahlaki değerlerin oluşmaması kayıt dişiliği artıran bir durum or
taya çıkaracaktır.
Kayıt dışı ekonominin önlenmesinde, dün
yada ve ülkemizde yeterince sosyolojik araş
tırmalara rastlanmamaktadır. Ancak buna rağ
men çok sınırlı araştırma örneklerinin bulun
duğu görülmektedir. Bunlardan biri de Kana- da'da kayıt dışı ekonomi ve vergi mükellefle
rinin vergi kayıp ve kaçağına yönelik düşün
celerinin belirlenmesine yönelik 1994 yılında yapılan bir araştırmadır.
3.1. Kanada Örneği
Kanada'da 1994 yılında yapılan bir anket çalışmasında vatandaşların, özellikle mal ve
hizmetlere ilişkin vergiler dikkate alınarak, kayıt d işilik ve vergi kaçakçılığı konusunda tu tum ve davranışları belirlenmeye çalışılmıştır.
Ankete katılan vatandaşlara kayıt dişiliğin ve vergi kaçırmanın nedenleri konusunda başlıca üç konuda soru yöneltilmiş.
Bunlar;
1- Vergilerin yüksek olması ve toplanan vergilerin israf edilmesi,
2- Vergi kaçıranların yakalanabilme duru
mu,
3- Dürüst mükelleflerin enayi yerine kon
ması.
Kanada vatandaşlarının bu sorulara verdik
leri cevaplara göre, vergi sistemi hakkındaki görüşleri dört ana grupta toplanmıştır.
3.1.1. Birinci Grup; Tedirgin ve Vergi Kaç>rmaya Özenen Vatandaşlar (Upset and envious)
Bu grupta yer alan vatandaşlar ülke nüfu
sunun % 34'ünü oluşturmaktadır. Bu vatan
daşlar vergi sisteminin adaletsiz olduğu ve toplanan vergilerin hükümetler tarafından is
raf edildiğini düşüncesindedirler. Bu grup ay
rıca vatandaşların çoğunluğunun az vergi ödemek için hileli yollara başvurduğunu ve buna engel olmak için daha güçlü önlemler almak gerektiğini düşünmektedirler.
3.1.2. İkinci Grup; Model Vatandaşlar ( Model Citizens)
Bu grupta yer alan vatandaşlar ülke nüfu
sunun % 22'sini oluşturmaktadır. Bu gruptaki
ler Kanadalılar için verginin çok önemli olduğu, Richard M.Bidd, David B.Perry, Thomas A. Wilson, "The Tax System in Industrialized Countries", Oxford University Press, 1998, s. 68.
mevcut vergi sisteminin adaletli olduğu ve Ka
nada için vergi ödeyen kişilerin enayi olm adı
ğı görüşündedirler. Bu gruptakilerin en yüksek bölümü lise üstü öğrenimli ve gelire bağlı tü ketim eğilim i, yatırım eğilim ine doğru dön
müş, aile geliri üstünde gelir elde edenlerdir.
3.1.3. Üçüncü Grup; Dürüst Fakat K>rg>n Vatandaşlar (Honest but resentful)
Bu grupta yer alan vatandaşlar ülke nüfu
sunun % 28'in i oluşturmaktadır. Bu gruptaki
ler insanların çoğunun dürüst olduğunu ve vergi kaçırmak için hileli yollara başvurma
dıklarını düşünürler. Ancak bunlar ayrıca ver
gi sisteminin adaletsiz ve vergilerin israf e dil
diğini, onların ödeyeceği vergilerin bir değeri
nin olmayacağını düşünürler.
3.1.4. Dördüncü Grup; Vergi Anarşistleri;
(Tax Anarchist)
Bu grupta yer alan vatandaşlar ülke nüfu
sunun % 16'sını oluşturmaktadır. Bu gruptaki
ler vergi kaçırmaya özenen gruptakiler gibi vergi sisteminin adaletsiz olduğunu, vergilerin israf edildiğini, ödenen vergilerin bir değeri olmayacağını düşünürler. Bu gruptakiler ayrı
ca vergi ödeyenleri enayi olarak düşünürler ve ayrıca vergilerin ve vergi kaçırmaya uygula
nan cezaların yükseltilmesine karşıdırlar.
3.2. Türkiye Örneği
Kanada örneğinde olduğu gibi, benzer bir araştırma Türkiye'de de yapılm ıştır.10 Türkiye
genelinde, hizmet, imalat, hazır giyim ve d i
ğer sektörlerden 2195 kişiyi kapsayan bir an
ket çalışmasında vergi m ükelleflerinin vergiye ilişkin düşünceleri ortaya konmaya çalışılmış
tır. 5000 kişi üzerinde yapılmak istenen bu anket çalışmasına 2195 kişi cevap vermiştir.
Bu itibarla tüm Türkiye genelini kapsayabile
cek bir araştırma olmasa da bu alanda yapıl
mış çok nadir araştırmalardan biri olması açı
sından önem lidir.
Ankete katılanların profili aşağıdaki gibidir.
A n k ete katılan sektörler
H izm et, İm alat, h a zır giyim, g ıd a v e diğer
A n k ete ce v a p
v e re n kişi sayısı 2 9 1 5
1-9 işçi çalıştıran
işyeri oranı % 9 7
Lise m ezun ları % 7 0
Üniversite
m ezun ları % 2 0
A ylık geliri 1 0 0 0 -3 0 0 0 Y T L
olanların oranı % 71
A ylık geliri 3 0 0 0 -5 0 0 0 Y T L
olanların oranı % 2 0
Evli olanların oranı % 7 2
E rkek olanların
oranı % 8 7
2 0 -5 0 yaş grubu
oranı % 8 3
Ankete katılanlara çeşitli sorular yöneltilmiş ve aşağıdaki cevaplar alınmıştır.
Çomaklı, a.g.e.s.171 ve devamı.
sayı: 102 • m art 2008
MAKALELER raporu
Vergi denince ak lın ıza ne geliyor?
Ağır Mali Yük ve Sevimsiz Ödeme % 74 Devletin Cebimden Zorunlu Olarak Aldığı Para % 32 Vergi oranları hakk ınd ak i
düşünceniz
Yüksek % 83
Çok Yüksek % 13
H iç vergi kaçırm adım ifadesine katılıyor m usunuz?
Katılıyorum % 17
Kesinlikle Katılmıyorum % 79
K azancınızın ne kadarın ı vergi idaresine bildiriyorsunuz?
Çoğuna yakın kısmını % 29
Yansım %18
Fikrim yok % 45
Tamamım bildirmiyorum % 6
K azanç b ildirm em e nedeni Vergi oranlan çok yüksek % 58
Parasal kazanç sağlıyorum % 15
Psikolojik olarak tepkiliyim % 1
B enim yap tığım işi yapan diğer kişiler
Kesinlikle kayıt dışı kalıyor % 68
K ayıt dışı kalm ak n e ifad e eder?
Vergi kaçakçılığı % 42
Kara para (silah, uyuşturucu) % 36
Sigortasız işçi çalıştırmak % 16
H angi vergi türünde daha çok vergi kaçağı var?
KDV % 54
Gelir Vergisi % 27
Y eni yatırım yap m ak neden zor
İşçi maliyetleri (vergi ve prim) % 69
Vergi yükü ağır % 21
Vergi idaresi Katı kuralları olan sevimsiz bir kurum % 83
Modem bir kimim % 14
Tüm sektörlerde vergisel açıdan k ayıt dişilik nedeni
Vergi oram yüksek ve vergi sayısı fazla % 71 Vergi mevzuatı kanşık ve sık değişiyor % 17 Vergi oranları düşürülse-vergi
sayısı azaltılsa
Kayıt dışı kesinlikle önlenir % 67
Kayıt dışı önlenir % 14
Kayıt dışı önlenemez % 10
V ergiyi azaltm ak için Muhasebecim giderleri şişirir % 40
Kayıt dışı işçi çalıştırırım % 27
Belge alıp vermem % 16
Vergi sistem i ad aletsiz olduğu Ahlaki bir sorun değildir % 31
için vergi kaçırm ak Ahlaki bir sorundur % 38
Vergi k açırm ayı engellem ek Vergi mevzuatı sadeleştirilmeli ve vergi oram %52
için ve sayısı azaltılmalı
Vergi affından yararlan d ın mı?Bir kez %53
Hepsinden % 18
Hiç yararlanmadım % 3
Vergi kaçıran b ir kim seyi Engelleme girişiminde bulundum % 5
Bulunmadım % 23
Kararsızım % 64
Vergi kaçırm a ah laki açıdan Dürüst bir davranış değildir (Vicdanen rahatsızlık verir)
%57
Yüz kızartıcı bir davranıştır % 16 Ekonomik getirisi varsa yapılabilir % 18
Ahlaki bir konu değildir % 9
Ö dediğim vergiler Hizmet olarak geri dönmüyor % 74
Hizmet olarak geri dönüyor % 7
4. KAYIT DIŞI EKONOMİNİN İŞLETMELER ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ
Kayıt dışı ekonominin işletmeler üzerinde olumlu ve olumsuz olmak üzere iki yönlü etkisi olabilmektedir.
4.1. Kay>t D>s> Ekonominin Kay>t D>s> Çahşaıı İşletmeler Üzerindeki Olumsuzluklar>
Kayıt dişiliğin gereği olarak işletmeler dene
timlerden kaçmak için görünmez olmak isterler.
Denetim nedeniyle görünmez olmak isteyen ka
yıt dışı çalışan işletmeler gereksinim duydukları
modern ekipmanlarla yatırım yapmaktan da ka
çınmak zorundadırlar. Belirli bir bölgede ve kısıt
lı bir faaliyet alanında sıkışıp kalmaları nedeniy
le yeterince büyüyemezler. Bu durum nedeniyle ölçek ekonomilerinden faydalanamazlar, büyü
menin sağlayacağı verimliliği artırma ve rekabet gücünü geliştirme gibi avantajlardan yararlana
mazlar. Denetimden kaçmak için görünmez ol
mak zorunda olduklarından kârlarını yükseltecek yeni pazarlara girmeyi sağlayacak reklâm vasıta
larını yeterince kullanamazlar.
sayı: 102 • m art 2008
Kayıt dışı çalışan işletmeler mal ve hizmet ha
reketlerinin resmi olmayan yapıları nedeniyle ka
mu hizmetlerinden tam anlamıyla faydalana
mazlar. Yargı organları tarafından tam olarak ko
runamadıkları için iş yaptıkları insanların ve gö
revlerini suistimal eden kamu görevlilerinin ken
dilerine karşı işledikleri suçlar nedeniyle adalet sistemine başvuramazlar. Bu nedenle tanıdıkları insanlarla iş yapmak zorunda kalan kayıt dışı iş
letmeler potansiyel pazarlarını daraltmış ve bü
yüme kapasitelerini yapay olarak sınırlandırmış olurlar.
Genelde küçük ve orta boy olan bu işletmeler için sağlanan kredileri ve destek programlarını maliyetli ve riskli atfeden finansal kurumlar bu kredi ve desteklerden faydalanacak işletmeler
den kayıtlı olmalarını ve geçmiş yıllara ait mali kayıtlarını göstermelerini isterler. Bununla bera
ber, hükümetler ve kamu kuruluşları tarafından hazırlanan kredi ve iş destek programlarından da faydalanamayan kayıt dışı işletmeler, finansman ihtiyaçlarını genellikle resmi olmayan odaklar
dan sağlarlar. Bu krediler genellikle kısa dönem
li ve pahalı olmaktadır.
4.2. Kay>t D>s> Ekonominin Kay>t D>s> Çahşaıı İşletmeler Üzerindeki Olumlu Etkileri
İşletmeler açısından kayıt dışı çalışmak bazı avantajlar da sağlar. Esasen işletmelerin kayıt dı
şı faaliyetlerinin amacı da bu avantajlardan ya
rarlanmaktır.
Kayıt dışı çalışan bir işletme, kayıtlı olduğu zaman ödemesi gereken vergilerden ve uyması gereken düzenlemelerden kurtulmuş olmaktadır.
İşletmeler, ödenmesi gereken vergiler gibi net bir
raporu
giderden kurtulmakla beraber sosyal güvenlik primleri, iş ve işçi sağlığı ile ilgili düzenlemeler, çevre koruması ile ilgili düzenlemeler gibi vergi dışı ek mali yüklerden de kaçınarak üretim mali
yetlerini düşürmekte ve net gelirlerini yükselt
mektedirler.
Yeni kurulacak işletmeler açısından ise kayıt dışı çalışmayı tercih etmek, kuruluş aşamasında karşılaşacakları maliyetlerden kurtulmak demektir.
Özellikle gelişmekte olan ülkelerde işletme kurmanın uzun zaman alan çok sayıdaki bürok
ratik işlemleri nedeniyle karar aşamasındaki giri
şimciler kayıt dışı faaliyetlerde bulunmayı tercih edebilmektedirler. İşletme kurma maliyetlerinin yüksek olduğu ülkelerde kayıt dışına yönelerek bu maliyetlerden kaçınan firmalar hem daha ça
buk iş ortamına girerek iş fırsatlarından daha ça
buk faydalanabilir hem de kuruluş aşamasında harcamaları gereken tutarı yatırım olarak işletme
lerinin gelişmesinde kullanabilirler. "
5. TÜRKİYE'DE VE DÜNYA'DA KAYIT DIŞI EKONOMİNİN BÜYÜKLÜĞÜ
Kayıt dişiliğin yapısı gereği boyutunun tam olarak tespit edilmesi çok zor olduğundan Türki
ye'de kayıt dişiliğin boyutu konusunda üzerinde uzlaşılan ortak bir rakam bulunmamaktadır. An
cak kayıt dişiliğin boyutu tahmini olarak çeşitli yöntemlere göre belirlenmeye çalışılmaktadır.
Bunun yanında, Türkiye'de genel olarak ekono
mik faaliyetlerin önemli bir kısmının kayıt dışı olarak gerçekleştirildiği düşüncesi genel kabul görmektedir.
Bu büyüklüğü tahmine yönelik çalışmalar bir
birlerinden farklı sonuçlar vermektedirler. Kayıt dışı ekonominin büyüklüğünü ölçmeye yönelik
MAKALELER
" Kayıtdışı Ekonomi, Türkiye Serüveni, CEO Serisi Deloitte, s.4, http://www.deloitte.com/dtt/cda/doc/content/turkey- tr ceo kayitdisi ekonomi 0702007.pdf
çalışmaların farklı sonuçlar vermesi sadece Tür
kiye'ye özgü bir durum değildir: kayıt dışını ölç
meye yönelik çalışmalarda kayıtlı ve kayıt dışı ekonominin birbiriyle iç içe girmesi nedeniyle kesin sonuçlar verecek yöntemler kullanılama
makta ve tahmin yöntemlerinden yararlanılmak
tadır.
Resmî Gayri Safi Yurt İçi Hâsılanın (GSYİH) yüzdesi olarak kayıt dışı ekonominin büyüklüğü
ne dair tahminler aşağıdaki tabloda yer aldığı gi
bidir.
ÜLKELER/YIL KAYIT DIŞI EKONOMİNİN ORTALAMA BOYUTU En Çok Gelişmiş
Ülkeler/ Ülke Sayısı
19 99-2 000 2000-2001 20 02 -2 0 0 3
Afrika /3 7 Orta ve Güney
41 ,3 41,1
4 2 ,3 42,1
43 ,2 43 ,4 Am erika/ 21
A sya/ 28
28 ,5 29 ,5 30 ,4
Geçiş Aşamasındaki Ülkeler/ 25
38,1 39,1 40,1
Gelişmiş O E C D Ülkeleri/ 21
16,8 16,7 16,3
G üney Pasifik
A d a la r ı/10 31 ,7 3 2 ,6 33 ,4
Komünist Ülkeler/ 3 19,8 21,1 22 ,3
Ağırlıksız Ortalam a/ 33 ,6 3 4 ,5 35 ,2
145
TÜ R K İY E ” 32,1 3 3 ,2 34 ,3
Yukarıdaki tablodan da görüleceği üzere, Schneider'in yaptığı hesaplamalara göre, kayıt dışı ekonominin GSYİH'nın yüzdesi olarak esas alınan 145 ülkenin ortalaması yüzde 35,2 düze
yinde iken bu oran ülkemizde yüzde 34,3 düze
yindedir. 145 ülke ortalamasından rakamsal dü
şük olmasına rağmen, esas alınan ülkelerin genel ortalamasına eşit kabul edebiliriz. Afrika, Orta ve
Güney Amerika ve geçiş aşamasındaki ülkeler olmak üzere toplam 83 ülkedeki kayıt dışı ekonominin boyutu Türkiye'den daha yüksektir. 62 ülkede ise kayıt dışı ekonominin boyutu Türkiye'den daha düşük boyuttadır.
5.1. Nüfus, Seçmen Say>s> ve Mükellef Say>s> * 13 14
Nüfus : 70.586.256
Seçmen Sayısı : 42.571.284
Toplam Mükellef Sayısı : 39.145.203 -Potansiyel Mük. Sa. : 35.338.584 -Gel. Üz. Al. Verg. Mük. Sa. : 3.806.619
P O T A N S İY E L M Ü K E L L E F L E R İN K A Y N A K L A R A G Ö R E D A Ğ IL IM I 3 1 .E K İM .2007
K A Y N A K K Ü M Ü L A T İF
D A Ğ IL IM
İTHALAT 6.109
YÖNETİM K U R U L U BA ŞK A N I 3.811
YÖNETİM K U R U L U ÜY ESİ 13.864
GENEL M Ü D Ü R ŞİRKET
M Ü D Ü R Ü 41.970
ŞİRKET ORTAĞI 462.026
TAŞIT A L A N 2.122.305
TAŞIT S A T A N 606.123
G A Y R İM EN K U L ALA N 2.106.879
G A Y R İM EN K U L S A T A N 891.548
BİN A İN Ş. ETTİRİP T A P U TES.
ETTİREN 22.708
LEHİNE İPOTEK TESİS
ETTİREN 12.822
DİĞER G R U PLA R A
GİRM EYENLER 29.058.941
TOPLAM 35.349.106
Yukarıda belirtilen rakamlar incelendiğinde, Friedrich Schneider, "Shadow Economies of 145 Countries all over the World: Estimation Results over the Period 1999 to 2003", Marh 2005,s.23.; http://www.dur.ac.uk/iohn.ashworth/EPCS/Papers/Schneider.pdf,
13 Friedrich Schneider, "Shadow Economies of 145 Countries all over the World: Estimation Results over the Period 1999 to 2003", Marh 2005,s.17. ; http://www.dur.ac.uk/iohn.ashworth/EPCS/Papers/Schneider.pdf,
l4http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?tb_id=39&tb_adi=Nüfus%20İstatistikleri%20ve%20Projeksiyonlar&ust_id=11 ; http://www.gelirler.gov.tr
sayı: 102 • m art 2008
MAKALELER raporu
nüfusun yaklaşık %60'ının seçmen sıfatı ile oy kullandığı, seçmenlerin %91'inin vergi mükellefi olduğu, ancak vergi mükelleflerinin %90'ını po
tansiyel mükelleflerin oluşturduğu ve gelir üze
rinden alınan vergilerde mükellef sayısının 3.806.619 olduğu görülecektir. Beyannameli mükelleflerin toplam seçmen sayısı içerisindeki oranı %8, toplam nüfus içindeki oranı ise sadece
%5'dir. Bu durum kayıt dışı ekonominin önlen
mesinde verginin tabana yayılması konusunda çaba sarf edilmesi gerektiğini, başka bir ifadeyle beyannameli mükellef sayısının artırılması gerek
tiğini ortaya koymaktadır.
5.2. GSMH ve Dolaylı-Dolaysız Vergiler (2006)
GSMH 576. 322.231.000
Genel Bütçe Gelirleri 180.651.585.000 Genel Bütçe Vergi Gelirleri151.265.721.000 DOLAYSIZ VERGİLER(%31)47.334.631.000 DOLAYLI VERGİLER(%69)103.931.090.000 Yukarıdaki rakamlardan da görüleceği üzere, Genel Bütçe vergi gelirlerinin GSMH içindeki payı %31 düzeyindedir. Vergi gelirlerinin %31'i dolaysız vergilerden %69'u ise dolaylı vergiler
den oluşmaktadır. Dolaysız vergilerin vergi gelir
leri içindeki payının artırılması gerekir.
5.3. Dolaysız vergiler ve Gelir Vergisi Tevkifatı GELİR VERGİSİ 31.727.706.000 %100 Beyana Dayanan GV.1.656.774.000 % 5,2 Basit Usulde GV. 167.689.000 %0,53 Gelir Geçici Vergi 1.002.404.000 % 3,2 GV. TEVKİFATI 28.900.839.000 % 91
Yukarıdaki tablodan görüleceği üzere, gelir
vergisinin tevkif suretiyle toplanan kısmının gelir vergisi içindeki payı %91 düzeyindedir. Aşağıda tevkif suretiyle toplanan gelir vergisinin kaynak
ları rakamsal olarak verilmiştir.
Kaynak: Sosyal Güvenlik Kurumu 2006 Yılı istatistik Yıllığı
S S K Zorunlu Sig o rta lı S a y ısı 7 .8 1 8 .6 4 2 k işi O rt.G ünl. Ü cret
Kamu 6 5 6 .8 9 9 k işi 6 0 Y T L
Ö zel 7 .1 5 8 .7 4 3 k işi 2 8 Y T L Em . San. Ç alışanı 2 .4 2 0 .8 9 7 k işi
K A M U Ü C R E T L İS İ ( 5 5 6 .8 9 9 + 2 .4 2 0 .8 9 7 = ) 3 .0 8 0 .7 9 6 k işi
GV. Tevkifatına Esas Ücretler Toplamı:10.239.539 -Kamu 3.080.796 (%30)
-Özel 7.158.743 (%70)
Yukarıdaki tabloda; kamuda çalışanların orta
lama günlük ücretinin 60 YTL, özel sektörde ça
lışanların ise, ortalama günlük ücretinin 28 YTL olduğu dikkat çekicidir. Ortalama ücret düzeyini eşit kabul etmemiz halinde bile, GV. Tevkifatına esas olan ücretlerin %30'unu kamu ücretlileri oluşturmaktadır. Bilindiği üzere, kamu ücretle
rinden yapılan tevkifatlar kâğıt üzerinde bir yan
dan ücret ödemesi, diğer yandan da vergi gelirle
ri olarak görünmektedir. Gerçekte böyle bir ücret ödemesi veya vergi tevkifatı söz konusu değildir.
Bu bakımından kamu ücretlilerinin vergi tevkifa- tının fiili bir vergi geliri olmadığı düşünülebilir.
Kamu ücretlilerinden tevkif suretiyle alınan ver
gilerin hesabı ise, aşağıdaki gibidir.
GV. Tevkifatı (28.900.839.000*%30=) 8.670.252.000
(8.670.252.000/151.265.721.000=0.057= %5,7) Gelir vergisi tevkifatının %5,7'sine isabet eden 8.670.252.000 YTL kamu ücretlilerinden tevkif suretiyle alınan vergilerdir. Bu rakam da dikkate alındığında Genel Bütçe vergi gelirlerinin görünenden daha az olduğu anlaşılmaktadır.
6. TÜRKİYE'DE KAYIT DİŞİLİĞİN NERDENLERİ Türkiye ekonomisinin yapısal bir sorunu hali
ne gelen kayıt dışı ekonominin temelinde, Süre
gelen makro ekonomik istikrarsızlık, yüksek enf
lasyon, yüksek vergi ve pirim oranları ile denetim yetersizliği yatmaktadır.
Yukarıda da belirtildiği üzere, kayıt dışı eko
nominin vergisel açıdan temel nedenleri, Devlet yönünden, vergi sisteminin kayıt dişiliği kavraya
cak düzenlemeleri içermemesi, denetim yeter
sizliği, vergi kurallarının yeterince uygulanama- ması ve artan kamu finansman ihtiyacının vergi oranlarının yükseltilerek karşılanmasıdır. Yü
kümlüler yönünden ise, çeşitli gerekçelerle ya da bilinçaltına yerleşmiş nedenlerle, vergiye karşı gönüllü uyum göstermemeleri ve vergi kuralları
na karşı direnç göstermeleridir.
Kayıt dışı ekonominin ortaya çıkmasında ül
kelerin ekonomik, sosyal ve kültürel yapıları önemli bir etkendir. Gelişmiş ülkelerde kayıt dışı ekonominin temel nedenleri arasına vergi ve iş
gücü piyasasına yönelik düzenlemeler bulun
maktadır. Gelişmekte olan ülkelerde ise, vergi ve işgücü piyasasına yönelik düzenlemelere ilave olarak, nüfus artışı ve göç olgusu gibi demografik faktörler etkili olmaktadır.
Bununla birlikte hangi ülkede olursa olsun, kayıt dişiliğin temel nedeni girişimcilerin ekono
mik faaliyetleriyle ilgili kârlılık beklentileridir.
Kayıt dışı ekonomik faaliyetlerde bulunan giri
şimciler özellikle vergi ve sosyal güvenlik yükle
rinden kurtularak daha düşük maliyetle net kârla
rını artırabilmektedirler.
Türkiye'de kayıt dişiliğin nedenleri arasında, ekonomik, demografik ve kurumsal faktörler gibi
birçok etken bulunmaktadır. Nüfus artışına para
lel bir istihdam potansiyeli oluşturulamaması ve genç nüfusun çalışma hayatına kazandırılama- ması da kayıt dişiliğin en önemli nedenlerinden birisidir. M illi ekonomide daha fazla istihdam imkânı oluşturulmasına gayret edilm elidir.
1980-2003 döneminde ekonomide net olarak 5.1 milyon kişilik yeni istihdam kapasitesi artışı sağlanırken, aynı dönemde çalışma yaşına gelen kişi sayısı 21.6 milyon artmıştır.
Türkiye, Küçük ve Orta Boy İşletmelerin yo
ğun olduğu bir ekonomik yapıya sahiptir. Türki
ye'deki KOBİ'ler, ölçek itibariyle KOBİ tanımının alt sınırında yoğunlaşmışlardır. DİE 2002 rakam
larına göre'5 Türkiye'deki KOBİ'lerin % 1,38 i iş
çi çalıştırmayan ve %94,94'de 1-9 işçi çalıştıran olmak üzere toplam %96,32'si erostat AB istatis
tiklerine* 16 göre, mikro ölçekte olup 9 veya daha az çalışanı bulunmaktadır. Bu yapı KOBİ'lerin öl
çek ekonomilerinden yararlanmalarını ve büyü
melerini sağlayacak kurumsal ve beşeri kaynak
ları oluşturup geliştirmeleri yönünde ciddi bir en
gel teşkil etmektedir.
Verimliliği sağlayamayan işletmeler artan re
kabet şartlarına dayanamayıp, ayakta kalabilmek için kayıt dışına çıkmakta, kayıt dışında olması ise büyümesi için gerekli dış finansman ve kamu teşvikleri gibi kaynaklara erişimini kısıtlamakta ve verimlilik artışına izin vermemektedir. Öte yandan kayıt dışındaki faaliyeti kayıt içinde ka
lan firmalar bakımından haksız rekabet oluştur
maktadır.
Kayıt içindeki firmalar bu nedenle daha dü
şük pazar payları ve düşük kârlılık ile çalışmak zorunda kalmaktadırlar.
DİE 2002, Genel Sanayi ve işverenleri Sayımı, s.10.; http://www.die.gov.tr/TURKISH/SONIST/GSIS/gsisII141003.pdf l6Figen Yılmaz, "Türkiye'de Küçük ve Orta Boy işletmeler", iktisadi Araştırmalar ve Planlama Müdürlüğü, 2003, s.2.;
http://www.isbank.com.tr/dosya/ekon-tr kobiler2004.pdf,
sayı: 102 • m art 2008____________________
MAKALELER____________ raporu
Sonuçta kayıt dişilik bütün ekonominin daha verimli bir nitelik kazanmasına oluşturduğu hak
sız rekabet ile engel olmaktadır. Kayıt dışı bu or
tamda bir oyunbozan rolünü oynamakta ve reka
betin beklenen sonucu doğurmasını engellemek
tedir; verimliliği düşük firmalara faaliyetine de
vam edebilme fırsatını tanımaktadır. Bunun so
nucunda pazarda yeni bir denge oluşmakta ve piyasa kayıt içinde kalan verimli firmalar ile ka
yıt dışında faaliyet gösteren firmalar arasında paylaşılmaktadır.
Vergi oranlarının düzeyi, vergi denetiminin yoğunluğu, vergi kaçakçılığının yakalanma olası
lığı, vergi mevzuatının karmaşıklığı ve vergi ce
zalarının caydırıcılığı gibi vergisel düzenlemeler de kayıt dışı ekonominin vergi politikalarına yö
nelik temel nedenleri arasındadır.
Vergi oranları ve vergi dışı mali yüklerin yük
sek olması kayıt dişiliği artıran kurumsal faktörle
rin başında gelir. Bunun yanında vergi idaresinin denetim gücünün yetersizliği ve mükelleflerin denetlenme ihtimalinin düşük olması, vergi ce- Table 0.2 Income tax plus employee and emloyer Social security contributions
As% o f labour costs, 20061
Total tax wedge1 2 3 incom e tax Social security contributions Labour costs4
Employee Employer
(D (2) (3) (4) (5)
United Kingdom 33.9 15.9 3.3 9.7 55 171
Belgium 55.4 21.3 10.7 23.3 54 896
Germany 52.5 17.5 18.0 17.0 5 4 1 2 9
Austria 48.1 11.5 14.0 22.6 5 1 0 7 5
Luxembourg 36.5 12.3 12.3 11.9 49 944
France 50.2 10.9 9.5 29.7 49 813
Netherlands 44.4 11.7 19.7 13.0 48 986
Sweden 47.9 18.2 5.3 24.4 46 396
Switzerland 29.7 9.8 10.0 10.0 4 6 1 9 6
Norway 37.3 18.7 6.9 11.7 46 337
Finland 44.1 19.3 5.5 19.4 44 693
Japan 28.8 6.4 10.8 11.6 44 469
Korea 18.1 3.1 6.6 8.4 43 726
Australia 28.1 22.4 0.0 5.7 40 770
Greece 41.2 6.8 12.5 21.9 39 243
Denmark 41.3 30.1 10.6 0.6 38 956
Iceland 28.6 23.0 0.2 5.5 36 775
Italy 45.2 13.9 7.0 24.3 36 585
Canada 32.1 15.0 6.6 10.4 36 137
Spain 39.1 10.8 4.9 23.4 35 209
United States 28.9 14.6 7.1 7.3 35 045
Ireland 23.1 8.8 4.6 9.7 32 945
N ew Zealand 20.9 20.9 0.0 0.0 28 346
Portugal 36.3 8.2 8.9 19.2 25 849
Turkey 42.8 12.8 12.3 17.7 24 993
Czech Republic 42.6 7.4 9.3 25.9 21 777
Hungary 51.0 14.6 10.6 25.8 19 685
Poland 43.7 5.3 21.4 17.0 19 130
Slovak Republic 38.5 7.1 10.6 20.8 16 828
M exico 15.0 3.1 1.3 10.6 1 1 0 2 6
1. Single individual without children at the income level of the average worker.
2. Countries ranked by decreasing labour costs.
3. Due to rounding total may slightly differ from aggregate of columns for income tax and social security contributions.
4. Dollars with equal purchasing power.
Source: Country Submissions; OECD Economic Outlook 79, June 2006
zalarının caydırıcı olmaması ve vergi aflarına sık
ça başvurulması kayıt dışı ekonomiyi teşvik edici unsurlardır.
Maliyetlerini düşürüp daha fazla kâr elde et
mek isteyen işletmeler, yasal düzenlemelerden kurtulmak için kayıt dışı çalışmayı tercih etmek
tedirler. Mali yükleri azaltmanın belirgin göster
gelerinden biri de kayıt dışı istihdamdır. İşletme
ler kayıt dışı istihdam yoluyla istihdam üzerinde
ki vergi ve sosyal güvenlik yüklerinden kurtulma
yı ve bu şekilde daha az maliyetle daha fazla kâr elde etmeyi amaçlarlar. İstihdam üzerindeki yük
ler arttıkça, kayıt dışı istihdam daha cazip hale gelmektedir.
Ülkemizde istihdam üzerindeki yüklerin OECD üyesi ülkeler arasında en yüksek düzeyde olmasının kayıt dışı istihdamın en önemli nedeni olduğu, çeşitli platformlarda sıkça gündeme geti
rilmektedir. Ancak aşağıdaki tabloda görüleceği üzere OECD'nin 2006 verileri bu ifadenin yanlış olduğunu ortaya koymaktadır. Kişisel düşünce
miz, vergi ve sosyal güvenlik yüklerinin kayıt dı
şı istihdamın temel nedenlerinden biri olmakla birlikte, toplumsal bilinç, sendikalaşma ve asgari ücret düzeyi gibi başka etkenlerin de kayıt dışı is
tihdama neden olan unsurlar olduğu yönündedir.
Yukarıdaki tabloda istihdam üzerindeki gelir vergisi ile işçi ve işveren sosyal güvenlik yükleri yer almıştır. Ücret düzeyi ise bekâr, çocuksuz ve ortalama ücret düzeyindeki çalışanlar için esas alınmıştır. Türkiye'de gelir vergisi ve sosyal gü
venlik kesintileri toplamı açısından toplam yük
%42,8 iken Belçika, Almanya, Avusturya, Fran
sa, Hollanda, İsveç, Finlandiya, İtalya, Macaris
tan ve Polonya'da gibi 10 ülkede daha fazladır.
Sadece gelir vergisi dikkate alındığında ise istih
dam üzerinde 14 OECD ülkesinde ülkemizde
kinden daha çok vergi yükü bulunmaktadır. Sos
yal güvenlik ödemeleri içinde yer alan işçi payı
yönünden 5, işveren payı yönünden ise 12 OECD üyesi ülkede daha fazla yük bulunmakta
dır. İşçi üzerindeki sosyal güvenlik yüklerinin 24 OECD üyesi ülkeden daha yüksek olduğu görülür.
Bu durum, işçi üzerindeki sosyal güvenlik yükleri
nin azaltılması gerektiğini ortaya koymaktadır.
7. SONUÇ VE ÖNERİLER
Kayıt dışı ekonomi, dünyanın birçok ülkesin
de olduğu gibi, ülkemizde de toplumun tüm ke
simlerini ilgilendiren ulusal bir sorun haline gel
miştir. Kayıt dışı ekonomiye neden olan bir kısım unsurlar ülke içinden, bir kısım unsurlar ise küre
selleşmenin yol açtığı ülke dışı etkenlerden kay
naklanmaktadır. Kayıt dışının önlenmesinde, alınması gereken önlemler ve önerilerimiz özetle aşağıda yer almıştır.
Kayıt dışı ekonominin vergi sisteminde yapı
lacak düzenlemelerle önlenmesi ya da var olan kayıt dişiliğin azaltılması sıkça dile getirilen önemli bir konudur. Ancak, kayıt dışı ekonomi
nin çeşitli bilim dalları ve disiplinler arası niteliği nedeniyle, vergi mevzuatı yanında ceza kanunu, ticaret kanunu, ihale kanunu, borçlar kanunu, çalışma hayatına ilişkin mevzuat gibi birçok mevzuatta düzenleme yapılması gerekir.
Kayıt dışı ile mücadele sadece vergi idaresine bırakılmamalı, kayıt dişiliğin ilgilendirdiği birçok kurum bulunması nedeniyle, ilgili kurumların temsilcilerinin de yer alacağı ve kayıt dışılıkla mücadele edecek kurumsal bir birim (komisyon veya kurul) oluşturulmalıdır.
Kayıt dışı ile mücadelede başarı sağlanabil
mesi için sosyolojik araştırmalar yapılmalı, bu araştırmaların sonuçları analiz edilerek toplum
sal bilincin geliştirilmesi yönünde çalışılmalıdır.
Yine bu kapsamda, kayıt dışı ekonominin önlen
mesine ve toplumun her kesiminin bilinçlenme
sine yönelik kampanyalar düzenlenmesi yararlı olacaktır.
sayı: 102 • m art 2008
Kayıt içi faaliyetler özendirilerek, girişimcili
ğin gelişmesine engel olan mevzuat ve uygula
malar yeniden düzenlenmeli, istihdam üzerinde
ki toplam yük azaltılmalı ve özellikle çalışanlar üzerindeki vergisel yükler bir miktar daha düşü
rülmelidir.
İşsizlik sigortası fonu işveren katkı payı olarak yapılan kesintilerin oranı düşürülmeli, çalışanla
rın verimlilik ve kayıtlı istihdam için eğitim kali
tesi yükseltilerek bilinçlenmeleri sağlanmalıdır.
Kayıt dışı istihdamın önlenmesine yönelik olarak işçi sendikaları ve işveren meslek kuruluşları ile işbirliği yapılması da bu kapsamda yararlı ola
caktır.
Özellikle vergi ve sosyal güvenlik kesintileri açısından denetim gücü artırılmalı ve daha yo
ğun denetim yapılmalıdır.
Kayıt dışı faaliyetlere ilişkin cezalar artırılma
lı ve titizlikle uygulanmalıdır. Kamu harcamala
rında şeffaflık sağlanmalı, vergi yasaları sistem bütünlüğünü sağlayacak şekilde düzenlenmeli ve ekonomik yapıyı ilgilendiren yasalar bütün olarak ele alınmalı ve uyumlu hale getirilmelidir.
Kayıt dışı ekonominin önlenmesinde özellik
le, daha önce VUK'nun 30/7 no'lu maddesinde yer alan, harcama ve tasarruflarla gelir arasında bağlantı kuran hükmü tüm incelemeye yetkilileri kapsayacak şekilde yeniden getirilmeli, belge dü
zenine uymama fiilini tekrarlayanlar hakkında te
kerrür veya kaçakçılığa teşebbüs suçları düzen
lenmelidir.
Vergi mahremiyeti gözden geçirilmeli, sahte belge kullananlar ve düzenleyenler kamuoyuna açıklanabilmek, ödemelerde banka sisteminin kullanımı yaygınlaştırılmalıdır.
Ekonomik faaliyetlerde işlemlerin nama yazı
lı olması sağlanmalı, tek vergi kimlik numarası uygulaması geliştirilmeli ve ülke genelinde nakit hareketleri ve araç ya da gayrimenkul gibi tescile
raporu
tabi kıymetlerin sahipleri bazında izlenebilmesi sağlanmalıdır.
Tüm bu önlemler alınırken, kayıt dışıyla mü
cadelede önemli bir unsur olan insan unsuru göz ardı edilmemeli ve bu kapsamda, Gelir İdaresi çalışanlarının çalışma motivasyonunu yükselte
cek düzenlemeler yapılmalıdır.
