Y.Y.Ü. Vet.fak.Oerg.
5(1-2) 143-153 .1994
VAN VE YÖRESİNDE HYI)ODI-:RlHOsis·
Sami Taşçıl Yakup Akgül)
lIyl)Odermosis in Van and Around
Summary: This study has been done to deıerıııine the species causing
Iıypoderıııosis, their seasonal activities, incidences and prope,- larvicid and spraying time in Van and sOlfrounding.
!ılaterials have been collected frOIll aliiilials al solıroıımJiııg villages and Van ıııunicipal slaughter house and identificed in Inboroıory.
In conclusion, spccies responsible for Hypoderıııa ll"os foııııd to be
IJypoderıııa bovis and Hypoderııın lineatum in cnttle of Van an~1 soıım/mdings Hypoderıııa boııis antı Hypoderııın lineatum incııdent was nboUl 65 %. /1 1I'as observed ıhat the jlies caıısing hypoderıııosis iıı Vali and soııroıındings lays eggs on
lınir of ıhe aniıııals. In t!ıe end of Jıı~V Hypoderıııosis iıı Van and Aroıınd and the begining ofAuglıst lııolıılıS. Larva eretlcl, the /11'$~ ııınfıwation aflel" Sepıeıııber.So, ıhe ıııosl proper spraying /iıııe for !ıypodermosis is ılıe end ofSııııımer or Septeıııbel'
ÔZCl:Bu çalışma Van ve yoresiııde hypoderıııosis'e neden olan mr/er ile bunlarin mevsimsel aktivite/erini, insidens/erini ortaya çıknmlOk ve /Xlra=ite karşı
ytlredeki en/lygun i/aç/ama zaııınnını tespit etıııe/.; amacıyın yapılııııştır.
Maıerya/ çevre kOy/er i/e Van belediye ıııe=bahasında kesilen !ıayvan/nrdnn ıop/aıııııış ve Inboratııvarda identiflye edilmiştir.
Sonııçta; Van ve yaresiilde sığır/arda hypoderıııosis'ten sarııııılıı tür/erin
Hypoderıııa boı'is ve Hypoderma lineatum olduğu enfestasyonıın % 65 gibi yüksek bir insidensi buIlinduğu lesbil eıli/ıııiştir. Hypoderıııosis 'e sebep o/an sinek/erin Vali ve yOresinde Te 11l11l u z sonu ile Ağıı S t o s ayı başlarında yumurta/ar",ı hayvanların kıl/arı üzerine bıraktıkları /anıalarm ise Ey i il i ayından itibaren /.
dOnelii olgııııluga erişlik/eri tesbit ediIiliiştir.
Bıı durum g(jz (jnline alındığında Hypoderıııosis 'l! karşı en "yg/m ilaç/ama zolllolllll/ll yaz sollu veya Ey i ii i başlnl'lntla olabileceği knl/natine \larıIiliıştır.
-Bu çalışma Y.Y.Ü Araştırma fonu tarafından desteklenmiştir.
i Doç.Dr.,Cela\ Bayar Üniversitesi, Tıp Fakültesi. Mikrobiyoloji Anabilim Dalı, Manisa-TÜRKIYE
ı Yrd.Ooç.Dr.,yüzüncü Yıı Üniversitesi, Veteriner Fakültesi.Paraziıoloji Anabilim Dalı, Van-TÜRKiYE
)Yrd.Ooç.Dr.,Yüzüncü Vıi Üniversitesi., Veteriner Fakültesi, Iç Hastalıkları Bilim Dalı, Van-TÜRKıYE
Giriş
Türkiye hayvan popülasyonu yönünden dünyanın sayılı Üıkeleri arasında
yer almasına ra~mcn parazitcr hastalıklar bu hayvanlardan eldc edilen vcrim payını
çok düşünnektedir.
Paraziter hastalıklar arasında yer alan Hypodermosis; Hypoderma ve Przhevalskiana türleriyle meydana gelen bir enfesıasyoıı olup, daha çok sığır ve keçilerde görülmektedir (6,8,11,12,17). Hastalık, halk arasında Nokra, Okra, Büvelek, imiç adlarıyla tanınır. Hypoderma larvaları dericilik sektörüne büyük zarar vermekte, deriııin dclinerek işlenip kullanılmasını engellemektedir. Bunun sonucu olarakta milyarlarla ifade edilen ckonomik kayıplara neden olmaktadır. Bu parantin larvalan vücuttaki göçleri esnasında zaman zaman spinal kanalda ölerek
salgıladıkları toksinlerden dolayı hayvanlarda anaflaktik ve toksik şoktan ölümlere
sebebiyct vermektedir. Aynca paranıli hayvanların et ve süt veriminde azalma ile
gelişmelerinde gerileme göze çarpmaktadır (6,8,9, Il).
Hypoderınosis konusunda en detaylı çalışmalar Zumpt (18) adlı araştırıcı tarafından 1962 yılında gerçekleştirilmiştir. Türkiye'de isc Hypodcrmosis konusunda ilk temel çalışma Kurtpınar (9) tarafından yapılmışur. Bu araştırıcı
Hypodenna türlerinin lal"Va!arının deridc bozukluklara sebep olduğunu bildirmiştir.
Türkiye'de şimdiye kadiır yapılan çalışmalarda Sığırlarda I1ypoderıııa bovis ve Hypoderma Iineatuın'a , keçi ve koyunlarda ise Pr.llıevalskiana silenus ıürlerine rastlanıldığı bildirilmiştir ( 10.13,14. i 5, 16 ).
Kalkan "c Kunpınar (8.9) sığırlarda Hypodermosis'in % 50-67 oranında yaygın olduWıllU tesbit ederek Hypoderma enfcstasyoıılıırından sorumlu türlerin Hypoderma bovis oldu~unu bildirmişlerdir. Dah<ı sonraları yapılan çalışmalarda
Hypoderma linealum'un da sığırlarda yaygın bir tür olduğu tesbit edilmiştir
(9,10,11)
Göksu (6) kıl keçilerinde Hypodermosis oranını % 53 olarak tesbit etmiştir.
Göksu ve Dinçer (5) koyunlarda Hypodermosis'in % 2.37 oranında yaygın olduWınu bildirmişlerdir. Sayın ve arkadaşları (14) Ankara keçilerinde Hypodermosis'ten sorumlu lünin Po.hevalskiana silenus olduğunu tesbit
etmişlerdir.
Hypoderma sineklerinin yaz aylarında yumurta yumurtladıkları ve larvaların
daha çok N i s a n .- M ayı S aylarında 3. döneme (olgun hale) eriştikleri
bildirilmektedir. Bununla beraber olgun sineklerin iseJıl ayı S başından Teli/ //iuz sonuna kacL1r faaliyet gösterdikleri ,ce yumurttamak için sakin, sıçak ve güneşli
günleri tercih ettikleri belirtilmektedir (9,10,11 ).
Hypoderına lineatum'un 1. dönem larvalarına genellikle Ey i ü 1-Ş 1/ b a i ayları arasında özefagus mukozasında, Hypoderma bovis'in I.dönem larvalarına ise spinal kanalda K a s i 11/ - N i s a n ayları arasında rastlanıldığı tesbit edilmiştir
(Il).
fındık ve ceviz büyüklüğünde şişkinlikleri oluşturan 2. dönem Hypoderma
larvalarına ise sırt derisiııin yan tarafında ve altında rastlanıldığı bildirilmektedir (9.ll).
144
Ercho\' (4)'a göre bu hastalık sı~ırlara yalnız yaz aylarınd.-ı geçmektedir.
Hakkı (7)'ya göre Hypoderma bovis larvaları Ara Iı k ayında vücuua göç ederler.
O ca.': ve Ş /i bat aylarında sırt kısmına gelir ve Mar i ayında da şişlikler
görülür.
Hypodcrmosis sadece Türkiye'de bir sorun olmamakta diğer ülkelerde de
oldukç.ı yaygın bulunmaktadır. ingiltf"re'de % II - 36, İt.:ılya'da % 20 - 24,
Fransa'da % 20 oranımL-ı yaygın oıdu~ bildirilmektedir (1,2,3).
Hypodermosis'te mevsimsel aktiviteııin yörelere göre iyi tesbit edilmesi mücadele amacıyla yapılacak ilaçlama açısından büyük önem taşımaktıldır. Zira
zamansız yapılan ilaçlama çoğu 7 .. aman larvaların. vücut göçü esnasında. spinal kanalda ölmesine dolayısıyla felçlere ve ani ölümlere scbebiyet vcrebilınckıedir.
Bu çalışma: Hypodermosis'in Van ve yöresindeki insidensi ile IllC'o'siınsel
aktivitesini tesbit edip yöre hayvancılıtma ne ölçüde zarar ,'crdigini ortaya
çıkarmak ve Hypodermosis'le yapılacak mücadele de yöredeki en uygun ilaçlama
zamanınıtesbit etmek amacıyla yapılmıştır.
MatcI'~'al YC Metot
Bu araştırmada materyal. Van il merkezine bagıı olarak seçilen 5 pilot köydeki (Merkez.Oöııü. Bnkımlı. Dönerdere. Bardakçı) 280 eanlı hayvan iLC Van belediye mczbahasında kesimi yapılan 350 baş sığır ü7.erinden ıoplanııııştır.
Bunun için ayda birkez pilot köylere gidilmiş "C canlı hayvanlar üzerinde
olgunlaşmış Hypoderma larvalan elle sıkılarak, )lIl1lurtaları ise sık dişli bir tarak
vasıtasıyla toplanmıştır. Araştırma süresince haftnda bir defa Van Belediye
mezbahasına gidilmiş ve burada kesilen hayvanların derileri, spinal kanaJları ve
özefaguslarında olgunlaşlIlış ve göç halinde olan larvalar toplanarak %. 70'Iik alkol içerisine al!llmış ve teşhis edilmek üzere laboratuvara geıiölnıişlerdir.
nulgular
Muayene edilen canlı sı~ırların yerleşim birimlerine göre dağılıminn ,·c enfeksiyon
durumları Tnblo - I'de gösterilmiştir:
145
TablOol: Muayene edilen C:1nlı sıgırların Hypodernıa ilc enrestasyoıı oranları ve yerleşim birimlerine göre dagılımlan.
Yerleşiın Mua.ed. Hypoderına'lı Toplanan ı.dönem ı.dönem 3.dÖnem Üzerindeyumurta birimi hav.sayısı hay. S.1V. ve % larva savısı 'iarva sayısı larva savısı larva sayıSı bulunan ha '. say. MerkC"J: 7; 50 66 354 O i33 221 25 IGöllü 65 43 66 134 O 35 99 ıo Bardakcı 50 35 70 92 O 30 62 12 Dönerdere 50 21 42 91 O 25 65 8 Bakırnlı 40 18 45 66 O 29 38 14 'o)lam 280 167 59 737 O 252 485 69
~
Tablodan görülccegi üzere muayene edilen 280 baş sığır üzerinden 737 adet Hypoderma larvası toplanııııştır. Bu larvalardan 252 adeti 2. dönem ve 485 adetinin ise 3. dönem larva oldu~ tesbit edilmiştir. Hayvanlar üzerinden toplanan larva
sayıları, hayvan sayılarına oranlandığında en yüksek enfestasyon nispeti Bardakçı
köyünde, en düşük enfestasyon nisbetinin ise Dönerdere köyünde olduğu tesbit
edilmiştir. Pilot bölgelerden Göllü köyünde sadece Hypodenna bovis'in yumurtalanna, diger merkezierde ise hem Hypodcrma bovis hem de Hpoderma Iincatum yumurtalarına hayvanlar üzerinde rast1anılmışıır.
147
t
T<ıblo-2'dc mezbahada kesilen hayvanlardaki larva sayıları ve "ücüUn bulundukları bölgeler gösterilmiştir. Lan'aların vücuttil buludu~'u böl!!clcr Kesilen hayvan $.;1\,1$1 Bulunan larva sayısı ve %'si l.dÖlıcm larva 2,dönem larva 3.döneın larva 350 93 70 4 (özefags, dit~ram, ı03 (:L~ derisi 346 ( ~ı~ derisi perikard kesesi altında ltında .•
Tabloda görülecegi üzere 350 baş sıgırın vücutlarında i. dönem larvalara özafagus, diaframa ve perikart kesesinde rastlamldıgı halde 2., 3. dönem larvalar sadece sırt
derisi a'tında tesbit edilmiştir.
TablOo3'de ise toplanan larvaların aylara göre dagılımları, dönemleri ve vücutta bulundukları yerler gösterilmiştir.
149
g;
Tablo-3 : Aylara göre Hypodcfm<ı larvalarının dağılımları ve vücutla bulundukları yerler l.safha A\'lar n.hovis II,lineatum Man 4' Nisan II' Mavıs o Haziran o Temmuz o A~usıos o Eylül o Ekim 4' Kasım 4' Aralık 3' Üç,k I' Şubat I' Toplam 28 *) Spina! kanal • ) Özefagus Illukazası 0) Sırt dirisi yım taraflilrında +) Sırt dcrisi altındao H o o o o 8t
..
5+ H lt o 252.sallıa 3.saOıa H.bo\'is n,lincatum H.bo\'is H.lincatum 140+ 100+ 32+ 26+ o o 88+ 58+ o o 203+ 145+ o o 90+ 87+ o o 55+ 35+ o o o o o o o o 80+ 50+
o o 250+ 200+
o o 650+ 450+
o o 800+ 440+
o o 300+ 220+
o o 222 146 468 341
Tablo-3'den görüleceği üzere Hypoderma OOvis'in L dönem larvalarına
E k i III - N i s n n ayları arasında, 2. dönem larvalarına E k i //i - Ai n r tayları
arasında, 3.döııem larvalara ise ,14 a r t - H n z i r n n ayları arasında rastlanılmıştır.
Hypoderma Iineatum'un l.döneııı larvalanna E yı ü i - o c a k ayları ile Nisan ayında rast!:mıhnıştır. H. lincaıum'un 2.dönem larvalanııa E le i 11/ _ A,f n ,. f ayları arasında, 3. dönem larvalarına ise Mar i - Haz ira n ayları arasında rastlanıldığı tesbit edilmiştir.
Tartışma ı'e Sonuç
Düııyanııı çeşitli ülkelerinde olduğu gibi TUrkiye'de de Hypodermosis önemli bir yetiştirid problemidir. Her yıl bu hastalıktan meydana gCIcn ekonomik kayıplar milyarlarla ifade edilmektedir.
Türkiye'nin değişik bölgelerinde yapılıııı çalışmalarda sığırlarda H. OOvis ve H. lineatum türlerine rastlanıldığı bildirilmiştir ( 1,2,3.4 ). Van ve yöresinde
yaptığıımz bu çalışmada; H. OO\'is ve H. lincatum'un sığırlarda Hypodermosis'ten sorumlu ıÜrler olduğu yumurta ve lanıalarından tesbit edilmiştir.
Kalkan ve Kurtpınar ( 8,9 ), sığırlarıLı Hypodcrmosis'in yayılışının % 50-67
oranında olduğunu bildirmiştir. Bu araştırmada Vali ve yöresinde hastalığın % 65 nisbetinde yaygın olduğu tespit edilmiştir. Bu sonuç adı geçen parazitiıı Van ve yöresinde önemli bir yetişticici problemi olduğunu ortaya çıkartmaktadır.
Yapıl .. n çeşitli araştırmalarda ( 3, 11.12,18 ), Hypodecma sineklerinin yaz ay lar i n d a yumurta yumurtladıkları ve larvalanııın daha çok tV isan - M n Y i S aylarında 3. döneme eriştikleri belirtilmektedir. Van ve yöresinde ise lanraların 3.döncıne erişmeleri Mar i aY11lda başlamakta, en fazla M ayı sayıııda artmaktadır. Bazen bu durum H n z i ,. a n ayının sonlarına kadar uzamaktadır.
Van ve yöresinde kış mevsimi diger bölgelere göre daha uzun sürmekıe. yaz
aylarındaki sıcaklıklar ise ancak T eli/ //i 1/; ayından itibaren mevsim
normaııerine erişmektedir. Bu nedenle ergin sineklerin aktiviteleri en razla Teli/lllu;
sonunda veya A
t
u S i o s başlarında artmakta ve yumurta yumurtlamayabaşlamaktadır. Hypoderma yumurtaları ha}'\'anlarııı üzerinde ancak bu aylarda görülmektedir. Bu durum. H. bovis ve H. lineeılum'un biyolojik siklusumııı diğer
bölgelere göre biraz daha geç ıamamlnnabileceği sonucunu akın getirmeklcdir.
Muhıelif çalışmalar ( 3,11.18 )'da H.lineatuın'un i. dönem larvalarına
genellikle Ey i ii 1- Ş 1/ b'lI t aylarıııda·,·ö7.oragus mUkOl..:1Sında, H .. OOvis'e ise K n s i 11/ -N i s () il ayları arasıııda spimıl knnalda raslianıldıtı bildirilmesine
rağmen; bu ç.ılışmada H. liııeatunı'un i. dönem lanralarına en fazla Ey Iıı i -Ocnk
aylarındn diarmma ve özefagus mukozasında, H. OOvis'in ı. dönem larvalarına ise E k i 11/ - N i s a n ayları arasmda çotunlukla spinal kanal içerisinde
rastlanılmıştır. Bu sonuçlar; sığırlarda Hypoderma türlerinin geli~meleriyıe ilgili literatürlerIc büyiik bir benzerlik içerisindcdir. Hypoderma türlerinin ı. dönem
larvalarına sırt derisinin yan tmaf1arında ve altında ratlanıldığı bildirilmekıedir. Bu 151
çalışmada ise 2. dönem H. bovis ve H. lincatum larvalarına ço~nlukla sırt
derisinin altında rastladık.
Sonuç olarak Van ve yöresinde slAırlarda Hpodcrmosis'ten sorumlu türlerin H.bovis ve H. lincalum oldugu ve bu enrcstasyonun % 65 gibi yüksek bir insidcnslc yaygın oldu~u tesbit edilmiştir. Vali ve yöresinde Hpodernıa sineklerinin aktif olarak Te 11/ 11/ 1/ Z sonunda veya A
g
LI S ( o s başlarında yuıııunalarını hayvanların kıllarının üzerine bırakııkları, Hypoderma larvalarının ise E y i Ü iayından itibaren 1. dönem, Ekim-Mnrt ayları arasında 2.dÖnem ve Mnrt-Temmu::
aylan arasında 3.dönem olgunluğa eriştikıeri tespit edilmiştir.
Bu durum gözönüne alındığında Hpodcrma türlerine karşı Van ve yöresinde E y i ıi i ayı başlarında veya Yaz sonunda yapılacak ilaçlı mücadelenin bu parazitlerin vücut içerisindeki gclişmelerini engelleyccc~i için daha uygun ol<ıc<ığı
kanaatini taşımaktayız.
KaynAklar
1. Boular,
c.,
Wcintraub, J. (1972): immunologicn' Respoııses of Rnbbifs Artiflcin/~y Infes/eıl with the Cnll/e Grups H. Bovis and li. Linenrum. İnt.J. for Parasitol. V. 3 379 -386 •
2. Boular,
c..
Thornberry, H. (1982): Wnrble F(v Control in Eıırope. A Symposiu/ll in the EC Programme of Coııııııision of ReseneH on . ..ınİmnlPathologv. Brunels.
3. Cheema, A. U. (1977): Obsen.'nlion on the HistoJXIlhology of IVnrble in Goats by the Uon1oe of Przhevalskimuı Si/eııus. Zbl. Vet med, n. 24, 648 -
655.
.
4, El'shov,V. S. (1956): Pamsilolog)' and Parasıilc Disease of
Liı1esfock. 319 - 333. State Publishing IIause for Agricultural Litcl'atuce Moseow.
5. Göksu, K., Dinçer, Ş. (1973) : Koyunlardn Hypoderıııosis Dıırııııııı.
A. Ü. Vel. Fak, Del'gisi. No:2 - 3.
6. Gök$u, K. (1975): Kıl Keçilerinde Hypoderıııosis. i. Ü. Vet. Fak.
Dergisi. 1(1) 45 - 52.
7. Hakkı, i.ç, (1328) : i/iili HaYMnafl Tıbb~ve ve Zira~ı.,"C. 348 - 352 Matbaa-i Amire, istanbul,
8. Kıılltım, A. (1963) : Hypoclerıııvsis'in HayMn Endüstrisintle Sebeb Olduğıı Kayıp/m·. Etlik Vel. Ilıı.kt. Enst. I>crgisi. 2, I, 31 - 37 .
9. KUl1pınar, H. (1947) .-Inndo/u Elıli Hl/.Vl'anlarıntln G6riileıı Hypoderııın Nevileri, iktisadi Onemi ve Mf/cadelesine Dair en Uyglin Tedbirler Ozerinde Araştırmalar. Ankara, Y.Z.E. Çıdışmalar. 153, ı
-
60.10. Merdh·enci, A. (1970): Türkiye Pnrazitleri ve Pnraziıolojik Yayınlar.
i.
Ü. Cerrah. 1'11). Fak. Yayınları. Kutulmuş Matbaası.I ı. ı\"limio~lu. M. (1966) : Nokra. A. Ü. Vet. ye Zir. Fak. llasıme\ıi.
1-38
152
