Yerbilimleri, 22 (2000), 79-93
Hacettepe Üniversitesi Yerbilimleri Uygulama ve Araştırma Merkezi Bülteni Bulletin of Earth Science Application and Research Centre of Hacettepe University
Loftusia (Foraminifer) türlerinin Maastrihtiyen (Geç Kretase) Tetis Okyanusu’ndaki paleocoğrafik yayılımı üzerine yeni görüşler
New Overviews on paleogeographical distribution of the species of Loftusia (foraminifera) in the Tethyan Ocean of Maastrichtian (Late Cretaceous)
Engin MERİÇ, Şükrü ERSOY
İstanbul Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Jeoloji Mühendisliği Bölümü, 34850 Avcılar, İSTANBUL
Muhittin GÖRMÜŞ
Süleyman Demirel Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Jeoloji Mühendisliği Bölümü, 32260 Çünür, ISPARTA
ÖZ
Bu çalışmada, çoğunlukla Ortadoğu ülkelerinden tanımlanan Loftusia türlerinin Maastrihtiyen (Geç Kretase) Tetis Okyanusu’ndaki paleocoğrafik yayılımı, levha tektoniği kuramı ışığında yeniden değerlendirilmiştir. Ayrıca, Gondvana ve Lavrasya süper kıtalarının plakacıklarında sığ platformlarda yaşayan türlerin zaman ve mekan içindeki benzerlik ve farklılıkları da tartışılmıştır. Arap paltformu kökenli Loftusia’ ların farklı platformlardaki tür çeşitliliği ile bolluğu değerlendirildiğinde, ekvator kuşağına yakınlığın, dolayısı ile tuzluluk ve sıcaklığın, Loftusia’
ların kavkı iriliğine ve yaşam bolluğuna etki ettiği görülür. Geç Maastrihtiyen sonlarına doğru, Loftusia boyutlarında bir küçülme de gözlenmekte olup, Türkiye’deki Loftusia’ ların yaş aralıkları Orta-Üst Maastrihtiyen’dir.
Bunlara ek olarak, Üst Maastrihtiyen Loftusia kavkılarındaki ofiyolitli kırıntılı gerecin, Orta-Geç Maastrihtiyen’deki ofiyolit yerleşimleriyle ilişkili olduğu, zemin özelliklerinden kaynaklandığı sonucu da ortaya konmuştur.
Anahtar kelimeler: Loftusia, Maastrihtiyen, Paleocoğrafya, Tetis.
ABSTRACT
This study includes paleogeographical re-evaluation of various Loftusia species known to exist mainly in the Middle East Countries (Late Cretaceous-Maastrichtian) in the lights of plate tectonic theory. Besides, it also discusses similarities and differences of various species in the small plates of the two giant continents in place and time. In taking the species variety and their abundance in the various platforms into the consideration, salinity and temperature, on the another hand, living near the equator, affected the abundance and size of Loftusia species. Smaller forms occurred at the end of the Late Maastrictian and the stratigraphical range of the Loftusia species in Turkey is from Middle to Upper Maastrichtian. In addition, it is also thought that tiny ophiolitic rock fragments within the Loftusia tests were related to the ophiolitic movements and substrate features during the Late Maastrichtian.
Key words: Loftusia, Maastrichtian, Paleogeography, Tethyan.
GİRİŞ
Loftusia iri foraminiferler arasında iyi bilinen ve Maastrihtiyen'i (Üst Kretase) karakterize eden bir cinstir. 19. yüzyıldan günümüze kadar Tetis Kuşağı'nın değişik yörelerinden tanımlanmıştır.
Değinilen cinsin ilk çalışmalarda yayılımı, yalnızca Ortadoğu ülkelerinden verilmiştir (Douville, 1904; Cox, 1937). Bununla birlikte, Yogoslavya ve İtalya'daki (Milovanovich, 1935, 1938; Grubic, 1958, 1962; Meriç, 1991; Meriç ve Mojab, 1977; Molinari ve Tilia, 1976;
Chiocchini vd., 1976) bulgular ile cinsin paleocoğrafyası, Tetis'in batısına kadar uzatılmıştır (Dilley, 1971; Meriç ve Mojab, 1977;
Fleury vd., 1990; Meriç, 1991). Bu çalışmalara ek olarak Loftusia türlerinin sistematiğini (Brady, 1869; Douvillé, 1904; Kühn, 1929; Cox, 1937;
Henson, 1948; Meriç, 1965a-b, 1967, 1974, 1979; Al Omari ve Sadek, 1976; El-Asa'ad, 1989; Avşar, 1991; Meriç ve Avşar, 1992), zaman içinde değişimi ile tür tanımlarının tarihçesini (Cox, 1937; Al-Omari ve Sadek, 1976; Meriç ve Mojab, 1977) konu alan çalışmalar da bulunmaktadır. Bu çalışmada farklı bir yaklaşımla Loftusia türlerinin paleocoğrafik dağılımı, levha tektoniği kuramının yeni görüşleri doğrultusunda sunulması amaçlanmıştır. Bunun için, özellikle Türkiye'den elde edilmiş yeni veriler kullanılmış ve Tetis Kuşağı’nın diğer lokalitelerinden sunulan bilgilerle sentez edilmeye çalışılmıştır.
PALEOCOĞRAFYA VE GEÇ KRETASEDEKİ TEKTONİK OLAYLAR
Gondvana ve Avrasya süper kıtaları arasında, Geç Permiyen'den sonra doğuya doğru genişleyerek açılan Tetis okyanusunun varlığı yaygın olarak bilinir (Şengör ve Yılmaz, 1981) (bknz. Şekil 1). Bu okyanusun Mesozoyik evrimi konusunda çok yoğun tartışmalar ve farklı görüşler bulunmaktadır (Şengör ve Yılmaz, 1981; Şengün vd., 1990; Sagular ve Batman, 1998). Bununla birlikte, genel olarak Tetis Okyanusu'nun Geç Permiyen'de açılmış, Triyas sonunda kapanmış bölümüne Paleotetis; bu dönemden sonraki açılıp, kapanmış bölümüne de Neotetis adı verilmiştir. Neotetis Okyanusu' nun Tersiyer'de tamamıyla kapanması sonucu Avrasya ve Gondvana süper kıtaları çarpışmış, aradaki kenet kuşağında Alp-Himalaya Kuşağı’nın karmaşık yapılı sıradağları oluşmuştur (Şengör ve Yılmaz, 1981).
Geç Triyas'ta, Gondvana'nın kuzey kenarı boyunca devam eden riftleşmenin Sicilya, Girit ve Kıbrıs üzerinden doğuya doğru, Umman'daki Geç Permiyen volkanik tabanlı derin deniz havzalarına kadar uzandığı belirtilmektedir (Robertson, 1990). Oluşan bu derin deniz havzaları Tersiyer başına dek varolmuşlardır.
Triyas rift havzalarının Apulya-Torid platformu içindeki en tipik örnekleri ise Antalya ve Pindos havzalarıdır (Robertson, 1990, 1993; Ersoy, 1989).
Bu çalışmanın ana konusunu oluşturan Loftusia'ların yaşadığı Kretase dönemininin paleocoğrafyası, plakacıkları (bknz. Çizelge 1) ve belli başlı tektonik olayları ise ana hatları ile aşağıda özetlenmiştir. Kretase'de, doğuda oldukça geniş durumda bulunan Tetis Okyanusu batıya doğru daralarak iki büyük kola ayrılır. Pelagoniyen, Rodop ve Küçük Kafkaslar'daki kristalin kütlelerin bulunduğu Pontidler ile Dinarid ve Apulya-Torid platformları arasında kalan Tetis alanına "Kuzey Kol", Dinarid, Helenid, Torid platformlarının güneyinde kalan okyanusal alana ise "Güney Kol" adı verilir (Şengör ve Yılmaz, 1981). Afrika- Arap platformu bu kolu güneyden sınırlar.
Kretase'de Atlantik Okyanusu'nun açılmasına bağlı olarak Afrika kuzeye doğru hareket etmeye ve bunun sonucu, ofiyolit tabanlı Neotetis kolları daralmaya başlamıştır. Kuzey kökenli Likya (Batı Toros) peridotitleri ile güney kökenli Troodos, Hatay, Guleman, Koçali, Kızıldağ (Eğirdir) ve diğer ofyolitler Geç Kretase'deki kompresyondan etkilenerek, Arap- Afrika ile Apulya-Torid gibi pasif kenarların üzerine itilmişlerdir. Neotetis havzalarının kapanımları, bir başka deyişle, mikrokıtaların çarpışmaları mekanlara göre değişir. Örneğin, Antalya'da Paleosen-Eosen iken, Pindos'ta Oligosen-Eosen, GD Anadolu'da Oligo- Miyosen'dir (Robertson, 1990, 1993).
Kretase sonlarında Neotetis'i kapatan yitim zonlarının gelişimine paralel olarak kara alanları da önemli transgresyon olaylarına sahne olmuştur. Biju-Duval vd., (1977) 'e göre, Afrika ile Avrupa arasındaki asıl yaklaşma Geç Kretase'de başlamaktadır. Nitekim, gerek Helenidler'de ve gerekse Toridler'deki incelmiş kıta kabuğunu temsil eden Pindos, İyoniyen, İzmir-Ankara Zonu, Menderes Masifi güneyinde yer alan Batı Toros (Ersoy, 1989) ve Antalya gibi çökelme havzaları bu döneme kadar süregelen genişlemeye bağlı olarak pelajik kireçtaşları ve yer yer onlarla arakatkılı kalsitürbiditler ve bazı volkanikler gibi ürünler verirken, Geç Kretase'nin sonlarına doğru (Kampaniyen-Maastrihtiyen) Afrika-Avrupa yakınsama hareketleri sonucu kırıntılı fasiyesteki ürünler vermeye başlamıştır.
Pontidlerde ise, Erken Kretase ile Geç Kretase geçişi arasındaki kısa sürede, şiddetli mağmatizma başlamış, bu mağmatizma ile toleyitik bazaltlar ve riyolitler ile yaygın tüf yığışımları gelişmiştir (Şengör ve Yılmaz, 1981).
Türkiye'de, Pontidler'deki Geç Kretase volkanik ekseni günümüz Karadeniz kıyılarına paralel bir
Çizelge 1. Maastrihtiyen'de (Geç Kretase) Tetis Kuşağı boyunca gelişmiş plakacıkların belli başlı özellikleri (1:
Cox, 1937; Henson, 1948; Bozorgnia ve Benafti, 1964; Meriç, 1965a-b, 1967; Sampo, 1969;
Kalantari, 1976; Rahaghi, 1976; Al Omari ve Sadek, 1976; Meriç vd., 1985; Çoruh vd., 1997; 2:
Grubic, 1958, 1962; Önalan, 1979; Fleury vd., 1990; Görmüş, 1990; 1992; Meriç ve Avşar, 1992; 3:
Meriç, 1975; İnan, 1987’ın verilerinden yararlanılmıştır).
Table 1. Main features of small plates of the two gigant continents in the Tethyan Ocean (The data is provided from 1: Cox, 1937; Henson, 1948; Bozorgnia ve Benafti, 1964; Meriç, 1965a-b, 1967;
Sampo, 1969; Kalantari, 1976; Rahaghi, 1976; Al Omari ve Sadek, 1976; Meriç vd., 1985; Çoruh vd., 1997; 2: Grubic, 1958, 1962; Önalan, 1979; Fleury vd., 1990; Görmüş, 1990; 1992; Meriç ve Avşar, 1992; 3: Meriç, 1975; İnan, 1987).
GONDVANA LAVRASYA ARAP PLATFORMU
(1) APULYO-TORİD
PLATFORMU (2) PONTİDLER (3)
Litoloji Killi kumlu kçt., Kuzey
Irak’ta dolomitik kçt., kçt. Sığ deniz kçt.ları, bazen
açık deniz kçt.ları Doğuda kçt., batıda kırıntılılar Diğer iri
Foraminifer- lerle
beraberliği
Orbitoidlerle beraber
Malatya yöresinde Orbitoidlerle beraber gözlenmez veya az gözlenir. Dinarid’lerde Orbitoidlerle beraber
Orbitoidlerle az oranda gözlenir
Derinlik ve
Ortam Çok sığ Platform, resif
Genellikle sığ, bazen derin
Platformal, açık deniz Çok sığ Loftusia’larda
bolluk ve çeşitlenme
Oldukça bol, çeşitlenme
fazla Yer yer bol oranlarda
Çeşitlenme az Az bollukta Çeşitlenme çok az
Egemen türler
GD Anadolu : L.
harrisoni, L. elongata, L.
minor, L. baykali, L.
oktayi, L. kahtaensis, L. morgani, L. anatolica K. Irak , Zagros : L.
persica, L. elongata,L.
harrisoni, L. minor, L.
morgani
Arabistan: L. arabica, L.
morgani, L. persica, L.
elongata, L. coxi
L. morgani L. anatolica L. turcica L. occidentalis
L. morgani L. anatolica
geçiş izlemiştir. Aynı dönemde, bu volkanik yayın önünde melanj prizması gelişirken, arkasında ise Karadeniz açılmaya başlamıştır.
LOFTUSİA TÜRLERİNİN PALEOCOĞRAFİK DAĞILIMI
Loftusia cinsinin günümüze kadar tanımlanan türlerinin sayısı ondörtdür. Bunlar sırasıyla;
Loftusia persica, L. morgani, L. elongata, L.
harrisoni, L. minor (B ve A), L. occidentalis, L.
coxi, L. anatolica, L. baykali, L. oktayi, L.
kahtaensis, L. ketini, L. arabica ve L. turcica'dır.
Loftusia türlerinin boyutları açısından bir gruplandırması yapılırsa, genelde küçük, orta ve iri boy Loftusia’ lar olmak üzere üçe ayırmak mümkündür (bknz. Şekil 2). Dimorfizm özelliği gösteren Loftusia türlerinin çoğunluğunun yalnızca makrosferik bireylerden, ya da mikrosferik bireylerden tanımlanmış olması dikkat çekicidir. Bir başka açıklama ile L.
persica, L. elongata, L. kahtaensis, L. morgani ve L. arabica ve L. occidentalis türlerinin yalnızca mikrosferik bireyleri bilinirken; L.
anatolica, L. harrisoni, L. oktayi, ve L. baykali
’nin makrosferik bireyleri içerdiği görülür. Hem A
83
ve hem de B formuna sahip Loftusia türleri ise L. coxi, L. turcica, L. ketini ve L. minor’ dür.
Mikrosferik bireylerden tanımlanan Loftusia’
ların iri boyutlara sahip oldukları, diğerlerinin de genelde küçük boy Loftusia’ lar olarak gözlendikleri anlaşılır. Ancak, L. anatolica makrosferik bireylerden tanımlanmış olmasına karşın, orta boy Loftusia’lar içerisindedir. Bu türlerin genel olarak, plakacıklar üzerindeki genel dağılımları Şekil 1’ve Çizelge 1' de gösterilmiştir.
Bu üç grup için aşağıda verilen değerler, aşırı uç değerleri içermemekte, grupların yoğunlaştığı ortalama değerleri göstermektedir.
a) Küçük boy Loftusia türleri: Bu formların uzunlukları (l) 2-5 mm; çapları (d) 2-4 mm, çap:boy oranı (d/l) 1-1:1.6 arasındadır ve küresele yakındırlar. L. harrisoni, L. baykali, L.
oktayi, L. minor (A formu) türlerini kapsar. L.
turcica, L. ketini ve L. coxi’ nin A formları da bu grup içerisinde düşünülebilir. Bu türlerin Arap paltformu kuzey kenarında egemenliği görülür.
Küçük boy Loftusia türlerinin Zagros güney kuşağındaki platformlarda ve Torid kuşağının yine GB kesimlerinde varlıkları da görülmektedir.
b) Orta boy Loftusia türleri: Uzunluk (l) 7-45 mm, çap 5-20 mm, çap:boy oranı (d/l) 1:2- 1:3.7 'dir. Oval-iğsi formlardır. L. kahtaensis, L.
ketini (B formu), L. minor (B formu), L.
anatolica, L. morgani, L. coxi (B formu), L.
arabica bu grup içerisinde düşünülen türlerdir.
L. arabica’ da çap:boy oranı l:l0.3’e kadar ulaşmaktadır (El-Asa’ad, 1989). Bu grup içerisinde en yaygın türler L. morgani ve L.
anatolica' dır. Bunlardan L. morgani ve L.
anatolica' nın hemen hemen tüm levhacıklarda varlığı gözlenir.
c) İri boy Loftusia türleri: Uzunluk > 40 mm, çap 7-20(?30) mm, çap:boy oranı (d:l) 1:3.05-1:4 olan türler olup, çok uzun-iğsi iri formlardır. L.
elongata, L. persica, L. turcica (B formu) bu gruba dahil edilmiştir. Bu formlardan L. persica ve L. turcica genelde bulundukları bölgelerde sınırlı yayılıma sahip formlardır. L. elongata diğer türlere göre daha geniş yayılıma sahiptir.
Yeni tektonik görüşler (Şengör ve Yılmaz, 1981) ışığında Loftusia türlerinin Gondvana ve Lavrasya Süper Kıtalarında var olan küçük
plakacıklarına göre dağılımları (bknz. Şekil 1, Çizelge 2) aşağıda açıklanmıştır.
Şekil 2. Boyutlarına göre Loftusia türlerinin gruplandırması (Cox, 1937; Meriç, 1967; El- Asa’ad, 1989; Meriç ve Avşar, 1992’a ait verilerden yararlanılmıştır). I. L. harrisoni, L.baykali, L.oktayi, L. minor (A formu), L.ketini (A formu), L. turcica (A formu)-küçük boy formlar; II.
L. minor (B), L. kahtaensis, L. ketini, L.anatolica, L.morgani, L. coxi, L. arabica-orta boy formlar; III.
L.persica, L.elongata, L. turcica- iri boy formlar.
Figure 2. Main Loftusia groups based on their dimensions (data is from Cox, 1937; Meriç, 1967;
El-Asa’ad, 1989; Meriç and Avşar, 1992). I. L.
harrisoni, L.baykali, L.oktayi, L. minor (A forms), L. ketini (A forms), L. turcica (A forms) -small size forms; II. L. minor (B), L. kahtaensis, L. ketini, L.anatolica, L.morgani, L. coxi, L. arabica- medium size forms; III. L.persica, L.elongata, L.
turcica- large size forms.
Gondvana Süper Kıtası
Arap Platformu, GD Anadolu-Türkiye, KD Suriye, K Irak, Umman, Suudi Arabistan ve Katar dolayları Arap platformu’nun kuzey ve kuzeydoğu kenarını oluşturmaktadır. Bu kesimlerde bol ve çok çeşitli Loftusia'lar yaşamış olup, diğer iri foraminiferler de Loftusia ile beraber bulunmuşlardır. Hemen hemen her boyutta Loftusia'lara rastlanılır. L. harrisoni, L.
oktayi, L. baykali, L. kahtaensis, L. minor (A ve B), L. elongata, L. anatolica, L. morgani Adıyaman, Siirt, Batman, Şırnak'dan (GD Türkiye, Meriç, 1967; Meriç ve Mojab, 1977); L.
morgani Suriye'den (Henson, 1948); L.
p100ersica, L. morgani, L. elongata ve L. coxi K Irak'tan (Bellen vd., 1958; Al-Omari ve Sadek, 1976); L. morgani, L. aff. elongata ve L. coxi Dukhan-Katar'dan (Henson, 1948); L. arabica Suudi Arabistan'dan (El-Asa'ad, 1989); L.
persica ve L. morgani Umman’da (Kühn, 1929) varlığı belirlenen türlerdir.
Zagros Kuşağı, GB İran dolayları da zengin Loftusia türleri içerir. Pontid'lerin devamı görünümünde olan bu platform. L. persica, L.
elongata, L. coxi, L. morgani, L. harrisoni, L.
minor (B ve A) bu platformda bol yaşamış Loftusia türleridir (Cox, 1937; Sampo, 1969;
Kalantari, 1976; Bozorgnia ve Benafti, 1964).
GB İran'daki Loftusia türlerinin Fars bölgesindeki çeşitliliği dikkat çekicidir (Meriç ve Mojab, 1977).
Lavrasya Süper Kıtası
Dinarid Platformu, Yogoslavya ve İtalya'nın batısını kapsar. Yogoslavya'daki ilk Loftusia varlığı Milovanovich (1935) tarafından verilmiştir. Daha sonra L. elongata, L. morgani ve L. occidentalis türlerinin Yogoslavya'nın özellikle merkez-Belgrad ve çevresinden varlıkları Grubic (1958) tarafından ortaya konmuştur (Meriç ve Mojab, 1977). L.
occidentalis' in Belgrad kuzeybatısındaki Sremska Mitrovica yörelerinde bol miktarlarda bulunduğu da belirtilmektedir. Türü tanımlanmamış L. sp.ler Mekodonya'da da gözlenmektedir (Meriç ve Mojab, 1977).
Roma'nın 60 km güneybatısında diğer bentik foraminiferler ile beraber gözlenen Loftusia' ların geniş yayılıma sahip L. anatolica' lar olduğu bilinmektedir (Meriç, 1991).
Helenid-Torid Platformu, Yunanistan'ın güney kesimleri, GB Türkiye-Antalya yöresi, Hadim-
Bozkır, Malatya, Elazığ ve Van yöreleri bu platformun güney kesimlerini oluştururken, Haymana-Ankara kesimleri de kuzey alanları oluşturur. Bu platformun batı kesimlerinde L.
anatolica' lar yaygın iken, Malatya-Elazığ yörelerine doğuya çok çeşitli türlerin yaşadığı ve bolluğun olduğu, Loftusia türlerinde de bir irileşmenin varlığı görülür. L. anatolica Yunanistan, Elmalı-Antalya; L. anatolica ve L.
ketini Haymana; L. minor (B ve A) Ulukışla; L.
anatolica, L. morgani Darende-Gürün- Hekimhan; L. turcica Elazığ; L. baykali, L.
oktayi, L. ketini, L. kahtaensis Yarpuz (Adana) dolaylarında gözlenen Loftusia türleridir (Meriç, 1975; Görmüş, 1990 ve 1992; Avşar, 1991). L.
minor (B ve A) ve L. elongata Van yöresinde gözlenen formlardır (Ternek, 1953; Lokman, 1946; Meriç, 1975).
Pontid Platformu, Göynük (Bolu) dolaylarından Reşadiye, Koyulhisar, Ilgaz'a kadar uzanan Tetis Okyanusu'nun Kuzey Kolu'nun üst kesimleridir. Bu zon boyunca L. anatolica ve L.
morgani gözlenir (Meriç, 1975; Meriç ve Mojab, 1977; İnan, 1987).
Loftusia türlerinin önemli bölgelerdeki stratigrafik dağılımları da Çizelge 3' de sunulmuş olup, gerek yukarıda belirtilen mekan yayılımları, gerekse Çizelge 3 ve Şekil 3' de görülen zamansal değişim, farklı Loftusia türlerinin hem mekan ve hem de zaman içinde değişiklik gösterdiğini belgelemektedir
SONUÇLAR VE TARTIŞMA
Loftusia türlerin, daha önceki çalışmalarda değinilmeyen (Meriç ve Mojab, 1977) ve levha tektoniği kuramı ile ortaya konan (Şengör ve Yılmaz, 1981) Geç Kretase’deki derin deniz setleri çevresindeki platformlar üzerinde zaman ve mekana bağlı yayılımları, sınırlı dağılım nedenleri ilk kez bu araştırma ile ortaya konmaya çalışılmıştır. Ayrıca, Loftusia’ lar üzerindeki çalışmaların sentezi iki önemli noktanın dikkate alınması gerekliliğini de ortaya koyar. Bunlardan birincisi Loftusia ’ların en Geç Maastrihtiyen’deki gelişimi, ikincisi de Loftusia’
ların Omphalocyclus ile birliktelikleri ve yaş aralığıdır. Bu çalışma ile tartışmalı bir şekilde ortaya konan belli başlı sonuçlar aşağıda belirtilmiştir:
a) Geç Kretase’de Arap Platformu’nun orta ve güney kesimleri ile Zagros Kuşağı’nda, Erken-
85
Çizelge 2. Farklı Loftusia türlerinin plakacıklar üzerindeki paleocografik dağılımları.
Table 2. Paleogeographical distribution of various Loftusia species within the small plates.
Çizelge 3. Maastrihtiyen Loftusia türlerinin biyostratigrafisine bir yaklaşım.
Table 3. An approach to biostratigraphy of Loftusia species.
IRAN (Cox, 1937) IRAK (Al-Omari ve
Sadek, 1976) Bu çalışma
GEÇ L. morgani
L. persica-L. elongata L. persica- L. elongata
L. morgani L. anatolica L. oktayi L. baykali L. kahtaensis
ORTA L. elongata L. minor
L. elongata L. coxi ve L. spp.
L. elongata L. harrisoni L. minor B ve A M
A A S T R İ H T İ Y E
N ERKEN L. harrisoni .
Şekil 3. Zaman içinde Loftusia türlerinin değişimi (Al Omari ve Sadek, 1976’dan yararlanılmıştır), I. L.
harrisoni; II. L. persica, L. elongata; III. L. morgani, L. anatolica.
Figure 3. Changes in Loftusia species within the time (data is from Al Omari and Sadek, 1976), I. L. harrisoni;
II. L. persica, L. elongata, III. L. morgani, L. anatolica.
Orta Maastrihtiyen zaman aralığında küçük ve orta boy formlar yaygındır. Orta Maastrihtiyen' de çok iri formların, Geç Maastrihtiyen'de ise yine orta boy türlerin egemenliği gözlenir. Arap Platformu’nun kuzeyinde ve Türkiye’de ise Orta Maastrihtiyen’de küçük-orta ve iri boy Loftusia’ların beraberlikleri, Geç Maastrihtiyen’de ise orta boy formların baskın oldukları görülür. Ayrıca, Loftusia türlerindeki çeşitlilik ve bolluk Tetis Kuşağı’nda batıdan doğuya doğru gittikçe artmaktadır (Meriç ve Mojab, 1977). Adıyaman ve Siirt yöreleri, K Irak, Katar ve Umman'da Loftusidlerin bol ve iri formlar şeklinde gözlenmesi bunu açıkca desteklemektedir. Mekansal anlamda, L.
occidentalis Yoguslovya, L. turcica, L oktayi, L.
baykali, L. ketini, L. kahtaensis Türkiye, L.
persica İran ve K Irak, Umman; L arabica Suudi Arabistan için sınırlı yayılıma sahip formlar olarak gözükmektedir. Yine zaman açısından da L. morgani ve L. anatolica Geç Maastrihtiyen; L. harrisoni, L. minor ve L.
elongata Erken?-Orta Maastrihtiyen; L. arabica Erken? Maastrihtiyen için egemen türlerdir.
Zaman ve mekan içerisindeki bu farklılıkların levhacıklar üzerinde gelişen platformların litoloji, derinlik ve özellikle de ekvator kuşağına yakınlıktan (sıcaklık ve tuzluluk)
kaynaklanabileceği düşünülür. Bir başka açıklama ile, Loftusia türlerinin Tetis Okyanusu’nda, özellikle Arap Platformu’nda bol ve çeşitli olması, ayrıca, Apulya-Torid Platformu’nun doğu, güney doğu ucunda egemenlikleri, K Irak, Umman ve Katar ile GB İran'daki Loftusia bollukları, bu alanların Loftusia'lar için uygun sıcaklık ile tuzlulukta ve ekvatora yakın kesimler olduğuna işaret etmektedir. Orta Maastrihtiyen'de bir derinleşme ile platformların çökmeye başlamasının ve Geç Maastrihtiyen'deki yükselmelerin yine derinlik paremetresini kontrol ederek cinsin dağılımını etkilediği görülür. Böylece, Orta Maastrihtiyen'de çok iri formlar platform kenarlarında yaşamıştır. Bu zaman aralığında pelajik fosilli açık deniz çökelleri de yaygın hale gelmiştir. Ayrıca, Loftusia türlerinin zaman ve mekan dağılımları dikkate alındığında, kökensel olarak Arap platformun’dan başlayarak dünya üzerine yayıldıkları da anlaşılmaktadır.
b) L. minor ve L. harrisoni türleri, Loftusia bulunduran düzeylerin en altında gözlenmiştir (Cox, 1937). L. arabica Sudi Arabistan Erken Maastrihtiyen’inden tanımlanmıştır (El-Asa’ad, 1989). L. persica ve L. elongata gibi iri Loftusia’ların hem Irak hem de İran’da Orta-Geç
87
Maastrihtiyen’de, L. morgani’ lerin de en üst düzeylerde bulundukları belirtilmiştir (Cox, 1937; Al-Omari ve Sadek, 1976). Loftusia türlerinde Orta-Geç Maastrihtiyen’e doğru bir irileşmenin olduğu ve sıkı sarılımlı formlardan gevşek sarılıma geçildiği Al-Omari ve Sadek (1976) tarafından vurgulanmış olmasına karşın, en Geç Maastrihtiyen'de L. morgani, L .anatolica gibi Loftusidlerin yaygınlığı, cinsin boyutlarının küçülmeye başladığını da göstermektedir (bknz. Şekil 3). Keza, L.
morgani' nin İran, Irak ve Türkiye'den Geç Maastrihtiyen'de (Cox, 1937; Al-Omari ve Sadek, 1976; Görmüş, 1992) gözlenmesi buna bir delil olarak gösterilebilir.
c) Loftusia’ ların, gerek Umman ve gerekse İran’da Omphalocyclus macroporus ve bazı düzeylerde de Orbitoides apiculatus formları ile birlikteliklerinden bahsedilmiştir (Cox, 1937; Al- Omari ve Sadek, 1976). Yine, L. coxi türünün Omphalocyclus macroporus -Orbitoides medius ile beraber bulunmalarından ve L. morgani bulunduran düzeylerin altında olduğundan söz edilmiştir (Henson, 1948). Sudi Arabistan’dan tanımlanan Loftusia arabica ise Omphalocyclus macroporus ve Orbitoides apiculatus bulunduran düzeylerin altında, muhtemelen Erken Maastrihtiyen’de gözlenmiştir (El-Asa’ad, 1989). Ayrıca, Arap platformunun kuzeyini oluşturan GD Anadolu kıvrım kuşağı ve Türkiye'nin diğer bölgelerinde ise L. elongata, L.
harrisoni ve L. minor Orta Maastrihtiyen’de; L.
morgani, L. anatolica, L. oktayi, L. baykali ve L.
kahtaensis Geç Maastrihtiyen‘de egemendir.
Her iki düzeyde Omphalocyclus macroporus (Meriç ve diğ. 1985) ve Orta-Geç Maastrihtiyen’de Orbitoides apiculatus formları da gözlenmiştir (Görmüş, 1992). Orta-Geç Maastrihtiyen’i karakterize eden Omphalocylus macroporus’lu düzeylerin yaş aralığı planktik foraminiferler ile de desteklenmiştir (Meriç ve Tansel, 1987). Dolayısı ile, Omphalocyclus macroporus ile birliktelikleri düşünülürse, Loftusia’ların yaş aralığı da Türkiye için Orta- Geç Maastrihtiyen’dir. Bununla birlikte, Suudi Arabistan’da Erken Maastrihtiyen olarak tanımlanan (El Asa’ad, 1989) yaş aralığı, Loftusia genel yaş konağının Maastrihtiyen olduğunu gösterir.
d) L. persica, L. elongata, L. harrisoni, L. minor B ve A kavkılarında ofiyolitik malzemeden türeyen hiçbir yabancı malzeme bulundurmazlarken, özellikle Arap platformu üzerinde yaşayan L. morgani, L. anatolica, L.
baykali, L. oktayi ve L. kahtaensis türlerinin çok ince ve bol miktarlarda ofiyolitten türeyen yabancı kırıntı içerdiği görülür. Bu farklılığın, Loftusia türlerinin yaşadıkları yer ve zaman içinde gelişen tektonik özelliklerden ve sedimanter işlevlerden kaynaklanabileceği düşünülebilir. Keza, L. morgani, L. anatolica. L.
baykali, L. oktayi ve L. kahtaensis türlerinin, ofiyolit kayalarının yerleşiminden sonra Geç Maastrihtiyen platformlarında yaşamış olan türler oldukları anlaşılır.
Tüm bunlara ek olarak, Loftusia türlerindeki dimorfizm özelliğinin ve tür tanımlarının yeniden değerlendirilmesi gerekliliği de ortaya çıkmaktadır. Çünkü, önceden de değinildiği gibi bazı Loftusia türlerinin yalnızca mikrosferik, bazılarının da makrosferik bireylerden tanımlanmış olması ilgi çekicidir. Yalnızca birkaç tür hem mikrosferik, hem de makrosferik bireyler ile adlandırılmıştır. L. harrisoni (makrosferik), L. elongata (mikrosferik) beraberce gözlenirler. L. oktayi, L. baykali (makrosferik) ve L. kahtaensis, L. morgani (mikrosferik) yine birlikte bulunan Loftusia’
lardır. Hemen hemen benzer boyutlarda gözlenen L. morgani ile L. anatolica’ nın beraberlikleri de diğer dikkate alınması gereken diğer bir konudur.
KAYNAKLAR
Al-Omari, F.S., and Sadek, A., 1976. Loftusia from Northern Iraq. Revista Espanola de Micropaleontologia, 8(1), 57-67.
Avşar, N., 1991. Osmaniye (Adana) yöresi Üst Kretase (Maastrihtiyen) bentik foraminifer faunası. MTA Enstitüsü Dergisi, 113, 141- 152.
Bellen, R. C. Van, Dunnington, H.V., Wetzel, R., and Morton, D:M., 1958. Lexique stratigraphique international, Asia. In: L.
Dubertret (Ed.). Fasc. 10 a Iraq. Centre Natural Recherche Science (Paris), 1-333.
Biju-Duval, Dercort, J., and le Pichon, X., 1977. From the Tethys Ocean to the Mediterranean seas: a plate tectonic model of the evolution of the Western Alpine System.
Technip, 143-164.
Bozorgnia, F. and Benafti, S., 1964. Microfacies and microorganismes of Paleozoic through Tertiary sediments of some parts of Iran.
National Iranian Oil Company, L-CLVIII, Tehran, 6-22.
Brady, H.B., 1869. Description of Parkeria and Loftusia, two gigantic species of arenaceous foraminifera. Philosophical Transactions of the Royal Society, London, CLIX, 739-754, 77-80.
Chiocchini, M., Molinari, V., and Tilia, A., 1976.
Aperçu sur la biostratigraphique des sédiments carbonatés de plateforme du Latium centre-méridional (Italie). Première partie: Crétacé. VII Colloque Africain de Micropaleontologie (Ile-Ife, Nigeria, 16-28, Mars, 1976).
Cox, P., 1937. The genus Loftusia in South Western Iran. Eclogae geologicae Helvetiae, Lausanne, 30, 431-450.
Çoruh, T., Yakar, H. ve Ediger, V.Ş., 1997.
Güneydoğu Anadolu Bölgesi Otokton İstifinin Biyostratigrafisi. Türkiye Petrolleri A. O. Araştırma Merkezi Başkanlığı Eğitim Yayınları, 30, 510 s.
Dilley, F:C., 1971. Cretaceous foraminiferal biogeography. In: F.A. Middlemiss, P.F.
Rawson and G. Nevall (Eds.), Faunal provinces in space-time. Geological Journal, Special Issue, 4, 169-190.
Douvillé, H., 1904. Les explorations de M de Morgan, en Perse. Bulletin de la Société géologique de France, Paris, 4, 539-553.
El-Asa'ad, G.M., 1989. Loftusia arabica sp. nov.
(Foraminiferida) from the Maastrichtian of Central Saudi Arabia. Journal of Micropaleontology, 8(1), 49-54.
Ersoy, Ş., 1989. Fethiye(Muğla)- Gölhisar (Burdur) arasında Güney Dağı ile Kelebek Dağ ve dolaylarının jeolojisi. Doktora tezi, İstanbul Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü 246 s.
Fleury, J. J., Mavrikas, G., and Baudin, F., 1990.
Paléobiogéographie du genre Loftusia, foraminifère du Crétacé terminal de la Téthys. Bulletin de la Société géologique de France, Paris, 6(3), 487-495.
Görmüş, M., 1990. Stratigraphy and foramininiferal micropaleontology of Upper Cretaceous in Hekimhan, NW Malatya, Turkey. PhD Thesis, University of Hull. England, 429p.
Görmüş, M., 1992. Hekimhan (KB Malatya, Türkiye) yöresindeki istiflerin biyostratigrafik incelemesi. Türkiye Jeoloji Kurultayı Bülteni, 7, 179-191.
Grubic, A., 1958. O rodu Loftusia Brady (Le genre Loftusia Brady). Bull. Serv. géol. et géoph.
R.P. de Serbie, 16, 45-55.
Grubic, A., 1962. Loftusia morgani Douvillé 1904 aus dem Cerevic-Bach (Fruşka Gora, Yogoslavien). University of Beograd, Transactions of the Mining and Geological Faculties, 41-50.
Henson, F.R.S., 1948. Larger foraminifera of South- Western Asia. Families Lituolidae, Orbitolinidae and Mendrosipinidae. British Museum (Natural History) 1-127.
İnan, N., 1987. Tecer Dağı'nın (Sivas) jeolojik özellikleri ve foraminiferlerinin sistematik incelemesi. Doktora tezi, Cumhuriyet Üniversitesi, Sivas, 147s.
Kalantari, A., 1976. Microbiostratigraphy of the Sarvestan area, South-Western Iran.
National Iranian Oil Company, Tehran, 1- 52.
Kühn, O., 1929. Beitrage zur Paläontologie und stratigraphie von Oman (Ost-Arabien).
Ann. Naturhist. Mus., Wien, 43, 13-33.
Lokman, K., 1946. Kürzot petrol madeni ve havalisi, Türkiye. MTA Enstitüsü Dergisi, 35, 95- 101.
Meriç, E., 1965a. Etude géologique et paléontologique de la région entre Kahta et Nemrut Dağ. Publication of the University of İstanbul, Faculty of Sciences, B, 30(1-2), 55-107.
Meriç, E., 1965b. Sur deux nouvelles espèces de Loftusia et un nouveau genre Asterosomalina. Revue de Micropaléontologie, 8(1), 45-52.
Meriç, E., 1967. Sur quelques Loftusiidae et Orbitoididae de la Turquie. Publication of the University of İstanbul, Faculty of Sciences, B, 32 (1-2), 1-58.
Meriç, E., 1974. Sur la presence du genre Loftusia aux environs de Göynük (Bolu, Nord- Quest de la Turquie). Publication of the University of İstanbul, Faculty of Sciences, B, 39(3-4), 227-232.
Meriç, E., 1975. Loftusiidae familyasının Türkiye'deki coğrafi dağılımı. TÜBİTAK V. Bilim Kongresi, İzmir, 161-169.
89
Meriç, E., 1979. Loftusia ketini (Foraminifère) nouvelle espèce du Maestrichtian. Revista Espanola de Micropaleontologia, 11 (3), 509-516.
Meriç, E., 1991. On the presence of Loftusia anatolica Meriç in the Maastrichtian sequence of Rava S. Maria (Monts Lepini, Latium Centrale-Meridionale, Italy).
Bulletin of Technical University, Istanbul, 44, 97-102.
Meriç, E., and Mojab, F., 1977. World-wide geographical distribution of the species of the foraminiferal genus Loftusia.
Publication of the University of İstanbul, Faculty of Sciences, B, 42 (1-4), 143-155.
Meriç, E., ve Tansel, İ., 1987. Adıyaman (Güneydoğu Anadolu) yöresinde Omphalocyclus macroporus-Orbitoides medius biyozonunun stratigrafik konumu. Jeoloji Mühendisliği, 30-31, 43-46.
Meriç, E., and Avşar, N., 1992. Loftusia turcica Meriç and Avşar n. sp. from the Maastrichtian of Eastern Turkey (Southeast Elazığ).
Micropaleontology, 38(3), 303-309.
Meriç, E., Oktay, F.Y. ve Özer, S., 1985. Besni Formasyonu'nun Alidamı (Kahta- Adıyaman) kuzeybatısındaki stratigrafik gelişimi ile ilgili yeni gözlemler. Jeoloji Mühendisliği, Ankara, 25, 51-54.
Milovanovich, B., 1935. Loftusia morgani Douvillé iz Mastrihijena Istoncne Serbije. Geoloski an B.P., Belograd, 12(2), 246-252.
Milavanovich, B., 1938. Sloveji sa Loftusia i problem postjanja marinskog eocena v Zapadnoj Srbije. Vesnik Geologii Instituta, Beograd, VI, 121-134.
Molinari, P.V., and Tilia, Z.A., 1976. Niveau à Rhapydionina liburnica (Stache) dans la succesion Sénonienne des Montes Lepini (Latium Centre-Méridional). VII Colloque Africian de Micropaléontologie (Ile-Ife, Nigeria, 16-28 Mars, 1976).
Önalan, M., 1979. Elmalı-Kaş (Antalya) arasındaki bölgenin jeolojisi. İÜFF Monografileri, 29, 160s.
Rahaghi, A., 1976. Contribution à l'étude de quelques grands foraminifères de l'Iran.
Société National Iranienne des Pétroles, 6, parts 3, Tehran, 1-78.
Robertson, A.H.F., 1990. Microplate tectonics and evolution of the Mesozoic-Tertiary Isparta Angle, SW Turkey. IESCA, 1990, International Earth Science Congress on Aegean Regions, 1-6 October 1990, İzmir, Turkey, Abstracts.
Robertson, A.H.F., 1993. Mesozoic-Tertiary sediments and tectonic evolution of Neotethyan carbonate platforms, margins and small ecaon basins in the Antalya Complex, Southwest Turkey. Special Publications, International Association in Sedimentology, 20, 415-465.
Sagular, E.K., ve Batman, B., 1998. Orta ve Kuzeybatı Anadolu’nun Geç Kretase – Erken Tersiyer’deki jeolojik evrimine ilişkin yeni bir yorum. Hacettepe Üniversitesi, Yerbilimleri, 20, 1-17.
Sampo, M., 1969, Microfacies and microfossils of the Zagros Area Southwestern Iran (From Pre-Permian to Miocene). International Sedimantary Petrographical Series, Leiden, 12, 207p.
Şengör, A.M.C., and Yılmaz, Y., 1981. Tethyan evolution of Turkey: a plate tectonic approach. Tectonophysics, 75, 181-241.
Şengün, M., Keskin, H., Akçören, F., Altun, İ., Sevin, M., Akat, U., Armağan, F., ve Acar, Ş., 1990. Kastamonu yöresinin jeolojisi ve Paleotetis’in evrimine ilişkin jeolojik sınırlamalar. Türkiye Jeoloji Bülteni, 33, 1- 16.
Ternek, Z., 1953. Van Gölü güneydoğu bölgesinin jeolojisi. Türkiye Jeoloji Kurumu Bülteni, 4(2), 1-27.
91
93
