İSTANBUL TEKNİK ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
TEK DİSİPLİNLİ TASARIM EKİPLERİNDE TASARIM SÜRECİ VE TASARIM KARAR
BİLEŞENLERİ ANALİZİ
YÜKSEK LİSANS TEZİ
Endüstri Ürünleri Tasarımcısı Ayhan ENŞİCİ
OCAK 2003
Anabilim Dalı : ENDÜSTRI ÜRÜNLERİ TASARIMI Programı : ENDÜSTRİ ÜRÜNLERİ TASARIMI
İSTANBUL TEKNİK ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
TEK DİSİPLİNLİ TASARIM EKİPLERİNDE TASARIM SÜRECİ VE TASARIM KARAR
BİLEŞENLERİ ANALİZİ
YÜKSEK LİSANS TEZİ
Endüstri Ürünleri Tasarımcısı Ayhan ENŞİCİ (502991126)
OCAK 2003
Tezin Enstitüye Verildiği Tarih : 23 Aralık 2002 Tezin Savunulduğu Tarih : 13 Ocak 2003
Tez Danışmanı : Prof.Dr. Nigan BAYAZIT (İ.T.Ü.)
Diğer Jüri Üyeleri Prof.Dr. Nur Esin ALTAŞ (İ.T.Ü.) Doç.Dr. Özlem ER (İ.T.Ü.)
ÖNSÖZ
Çalışmamın her aşamasında yakın ilgi ve yardımlarını esirgemeyen tez danışmanım Prof. Dr. Nigan BAYAZIT‟a en derin teşekkürlerimi sunarım.
Bu çalışma sırasında bana her konuda yardımcı olan İ.T.Ü. Mimarlık Fakültesi, Endüstri Ürünleri Tasarımı Bölümünde görev yapmakta olan tüm öğretim üyeleri ve başta Araş. Gör. Sinan ÖDEKAN ve Ceyda VATAN‟a olmak üzere tüm araştırma görevlilerine teşekkür ederim.
Ayrıca tüm tez hazırlık döneminde göstermiş olduğu anlayış ve bilimsel tavsiyelerinden dolayı Araş. Gör. Bahar AKSEL‟e, deneysel araştırmalardaki katılımlarından ve katkılarından dolayı İ.T.Ü. Mimarlık Fakültesi, Endüstri Ürünleri Tasarımı Bölümü öğrencilerinden Özlem ÖZLER, Hesna ÜSTÜN, ve Ali VATANSEVER‟e teşekkür ederim.
İÇİNDEKİLER TABLO LİSTESİ v ŞEKİL LİSTESİ vi ÖZET vii SUMMARY x 1. GİRİŞ 1 1.1.Araştırmanın Konusu 1 1.2 Araştırmanın Amacı 2
2. GRUP VE EKİP KAVRAMLARININ İNCELENMESİ 3
2.1.Grup ve Ekip Kavramları 3
2.2.Grup 5
2.2.1. Sosyolojik Bağlamda Gruplarınn Sınıflandırılması 5
2.2.2. Grup İçerisinde Birey 6
2.2.3. Grup İnceleme Metotları 7
2.3. Ekip 10
2.3.1. Endüstride Ekip Kullanımı 11
2.3.2. Endüstride Ekip Çeşitleri 12
2.3.3. Ekip İçerisinde Roller 14
2.3.4. Ürün Geliştirme Sürecinde Tasarım Ekipleri 15
3. TASARIM SÜRECİNDE EKİP ÇALIŞMASI 20
3.1. Tasarım Eğitiminde Ekip Çalışması 21
3.2. Tasarlama Metodolojisinde Ekiple Tasarım Araştırmaları 22
3.3. Tasarım Ekiplerinde Karar Verme 26
4. ARAŞTIRMA METODU 32
4.1 Araştırmanın Metodu 33
4.2. Ekip Üyelerine Uygulanan Anket 36
4.3. Deneysel Araştırma 40
4.3.1 Video Kamera ile Ekiple Tasarım Uygulamalarının Gözlenmesi 37
4.3.2 Deneysel Ekibin Yapısı 39
4.3.3 Ön Deneysel Araştırma 40
4.3.3.1. Ön Araştırmanın Açıklanması 40
4.3.3.2. Ön Deneyin Yürütülüş Biçimi 40
4.3.3.3. Ön Deneysel Araştırmanın Tasarım Problemi 41 4.3.3.4. Ön Deneysel Araştırmanın Değerlendirilmesi 42
4.3.4 Esas Deneysel Araştırma 44
4.3.4.1. Esas Deneysel Araştırmanın Açıklanması 44
4.3.4.2. Esas Deneyin Yürütülüş Biçimi 44
4.3.4.3. Esas Deneysel Araştırmanın Tasarım Problemi 47
4.3.5. Tutanak Analizi 48
4.3.5.2. Tutanağın Tanımlanabilir Bölümlere Ayrılması 52
4.3.6 Kodlama Sistemi 55
4.3.6.1. Kodlama Sisteminin Oluşturulması 55
4.3.6.2. Kodlama Sistemleri 57
4.3.6.3. Kodlama Sistemi Kategorilerinin Kapsamları 61
4.3.6.4. Kodlama Sistemlerinin Sınanması 71
5. BULGULAR VE TARTIŞMA 73
5.1 Ön Deneysel Araştırma Bulguları 73
5.2 Esas Deneysel Araştırma Bulguları 75
5.3 Ekip Üyelerine Uygulanan Anketin Sonuçları 76
5.4 Ekiple Tasarım Uygulamasının Bulguları 78
6. SONUÇ 98
KAYNAKLAR 102
EKLER 107
TABLO LİSTESİ
Sayfa No
Tablo 4.1. İlk edim kodlama sistemi tablosu... 43
Tablo 4.2. Geliştirilmiş edim kodlama tablosu... 44
Tablo 4.3. Karar verme kodlama sistemine göre bölümlendirme... 54
Tablo 4.4. Tasarım içeriği kodlama sistemine göre bölümlendirme... 54
Tablo 4.5. Edim kodlama tablosu örneği... 58
Tablo 4.6. Edim kodlama sistemi ... 62
Tablo 4.7. Tasarım problemi içeriği kodlama sistemi tablo örneği... 75
Tablo 4.8. Karar bileşenleri kodlama sistemi örneği... 70
Tablo 5.1. Kullanım, Teknik/Teknoloji karşılaştırması... 84
Tablo 5.2. Tasarım karar sayıları ve ortalama süreleri... 89
ŞEKİL LİSTESİ Sayfa No Şekil 2.1 Şekil 2.2 Şekil 2.3 Şekil 2.4 Şekil 2.5 Şekil 2.6 Şekil 3.1 Şekil 3.2 Şekil 3.3 Şekil 4.1 Şekil 4.2 Şekil 4.3 Şekil 4.4 Şekil 4.5 Şekil 4.6 Şekil 4.7 Şekil 4.8 Şekil 4.9 Şekil 4.10 Şekil 4.11 Şekil 4.12 Şekil 4.13 Şekil 4.14 Şekil 4.15 Şekil 4.16 Şekil 4.17 Şekil 4.18 Şekil 4.19 Şekil 4.20 Şekil 4.21 Şekil 4.22 Şekil 4.23 Şekil 4.24 Şekil 4.25 Şekil 4.26 Şekil 5.1 Şekil 5.2 Şekil 5.3 Şekil 5.4
: Bales kategori sistemi (Krech ve diğ.,1962)... : Ekip başarım etkenleri (Cleland, 1999)... : Etkin ekip üyelerini belirleyen etkenler (LaFasto,Larson 1989).. : Ürün statüsü aşamasında ekip yapısı (Bayazıt, 1994)... : DaimlerChrysler firması tasarım projesi ekipleri (Honer,2001).. : DaimlerChrysler firması tasarım bölümü yapısı (Honer,2001).... : Genel karar yapısı (Pahl ve Beitz,1988) ... : Karar verme düzeyleri(Esin,1982) ... : Problem çözme süreci(Belecheanu ve diğ,,2002) ... : Araştırma metodu akış diyagramı ... : Hareketlerle ifade örneği... : Ön deney odası yerleşim planı ... : Esas deney odası yerleşim planı ... : Uzak plan video çekimi ... : Yakın plan video çekimi ... : Tutanak dökümü örneği... : Tasarım problemi içeriği kodlama kategorileri... : Karar bileşenleri kodlama kategorileri... : Tasarım problemi içeriği kodlama sistemi, kısıtlama örneği... : Tasarım problemi içeriği kodlama sistemi, fonksiyon örneği... : Tasarım problemi içeriği kodlama sistemi, fiziksel parçalar
örneği...
: Tasarım problemi içeriği kodlama sistemi, teknik örneği... : Karar verme kodlama sistemi, alternatif önerme örneği... : Karar verme kodlama sistemi, alternatif arama örneği... : Karar verme kodlama sistemi, alternatif değerlendirme örneği.... : Karar verme kodlama sistemi, alternatif sorgulama örneği... : Karar verme kodlama sistemi, kriter önerme örneği... : Karar verme kodlama sistemi, kısıtlama önerme örneği... : Karar verme kodlama sistemi, fikir geliştirme örneği... : Karar verme kodlama sistemi, sentez örneği... : Karar verme kodlama sistemi, çözüm önerme örneği... : Karar verme kodlama sistemi, çözüm sorgulama örneği... : Karar verme kodlamasında bildirimsel karar... : Kodlayıcıların tutanak bölümlendirmelerinde farklılıklara örnek : Kodlayıcıların kodlamalarındaki farklılıklara örnek... : Ön deneysel araştırma eskizleri... : Ön deneysel araştırma sunum çizimleri... : Esas deneysel araştırma sonuç ürün tasarımı... : Üyelerin ekip çalışması konusunda değerlendirmeleri...
8 12 15 17 18 19 28 29 30 33 38 41 45 46 46 51 59 61 63 64 65 65 66 66 66 67 67 67 68 68 68 69 69 72 72 73 74 75 77
Şekil 5.5 Şekil 5.6 Şekil 5.7 Şekil 5.8 Şekil 5.9 Şekil 5.10 Şekil 5.11 Şekil 5.12 Şekil 5.13 Şekil 5.14 Şekil 5.15 Şekil 5.16 Şekil 5.17 Şekil 5.18 Şekil 5.19 Şekil 5.20
: Ekip üyelerinin birbirleri ile ilgili değerlendirmeleri... : İfade içermeyen söylem örneği... : Ekip üyelerinin söylem oranları... : Ekip üyelerinin ifade oranları... : Aktif üye edim süreleri... : Üyelerinin pasif durumda edim süreleri... : Tasarım problemi içeriği konularının edim süreleri... : Karar konuları içerikleri... : Karar konuları süreleri... : Karar bileşenlerinin oluşma sıklığı sayıları... : Karar bileşenlerinin süreleri... : Tasarım sürecinde karar bileşenlerinin dağılım... : ‘Sayısal tarayıcılı ürün fikri‟ konusu karar bileşenleri...
: „Delik delme fonksiyonu‟ konusu karar bileşenleri... : „Kat sayısı‟ konusu karar bileşenleri...
: „Tek kafesli raf fikri‟ konusu karar bileşenleri...
78 79 80 80 81 82 85 86 88 90 92 94 95 96 96 97
TEK DİSİPLİNLİ TASARIM EKİPLERİNDE TASARIM SÜRECİ VE TASARIM KARAR BİLEŞENLERİ ANALİZİ
ÖZET
Endüstriyel ürünler teknoloji ve iletişim çağını yaşayan dünya ile birlikte gelişmektedirler. Ürünlerle birlikte firmaların yönetim anlayışları, işletme kuralları, pazar şartları da değişmektedir. Firmalar çalışanlardan her gün daha hızlı ve daha yaratıcı olmalarını beklemektedirler. Tasarım görevleri artık daha zor ve karmaşık bir süreçtir. Bu karmaşık problem yapılarının çözümü ekip çalışmalarına ihtiyaç duyurmaktadır.
İş yaşamında bir çalışma biçimi olan ekipler, firmalardaki tasarım çalışmalarında da kullanılmaktadır. Ürün tasarımı aşamasında alınan tasarım kararları maliyetler ve firma başarısında önemli bir etkendir. Bu nedenle alınan tasarım kararların hızlı olduğu kadar doğru olması önemlidir.
Bu araştırmada, tasarım karar yapılarının ve oluşumlarının daha iyi anlaşılabilmesi için, endüstriyel tasarım ekiplerinin tasarım kararlarının bileşenlerinin belirlenmesi amacıyla deneysel araştırma yapılmıştır. Yapılan araştırmanın sonucunda ortaya çıkan verilerin, tasarımcıların birlikte ya da çok disiplinli tasarım ekiplerinin içinde gösterdikleri davranışlarının anlaşılması ve ilerde yapılacak olan araştırmalara temel oluşturması amaçlanmaktadır. Tasarım ekibi üyelerinin karar sürecindeki bilişsel edimlerini belirleyebilmek ve tasarım sürecini incelemek için tutanak analizi (Protocol Analysis) metodu kullanılarak, iki aşamalı deneysel bir araştırma yapılmıştır.
Tezin ikinci bölümünde grup ve ekip kavramları ele alınmaktadır. Grup kavramı araştırma bağlamında, sosyolojik konu başlıkları altında irdelenmiştir. Grup türleri, grup içinde birey, grup dinamikleri ve grup inceleme metotları konusundaki çeşitli yaklaşımlar ele alınarak, grup kavramı genişletilmiştir. Bu bölümün ardından endüstri içindeki ekip kavramı ele alınmıştır. Ürün geliştirme süreci içinde tasarım ekipleri örnek firma organizasyon yapılarıyla irdelenmiştir.
Üçüncü bölümde tasarlama metodolojisi literatüründe tasarım ekipleri konusunda yapılan araştırmalar üzerinde durulmuştur. Tasarım eğitimi içinde ekip çalışması ve tasarım ekiplerinde alınan kararların yapısal özellikleri bu bölüm içinde ele alınmıştır. Metodoloji konusunda yapılmış araştırmaların yaklaşımlar irdelenmiştir. Dördüncü bölümde endüstri ürünleri tasarımı bölümünden öğrencilerle oluşturulan tek disiplinli tasarım ekibi ile iki deneysel uygulamadan oluşan araştırma uygulanmıştır. Birinci aşamada ekip çalışması deneyimlerinin sorgulandığı anket çalışması ile birlikte bir ürün tasarımı uygulaması yaptırılmıştır.
İlk çalışmada tasarım ekibine uluslararası bir mobilya tasarım yarışmasının şartnamesine uygun olarak tasarım uygulaması yaptırılmıştır. Ekip çalışmanın video kayıtları tutulmuştur. Elde edilen gözlem notları ikinci deneyin yürütülüş biçiminin tasarlanmasında ve kodlama sistemlerinin geliştirilmesinde kullanılmıştır.
İkinci aşamada tasarım ekibine uluslararası bir ofis içi kırtasiye ürünü tasarım yarışması şartnamesine bağlı kalınarak “masaüstü kağıt düzenleme ve saklama ürünü” tasarlatılmıştır. İkinci, esas deneysel uygulamanın da video kayıtları tutulmuştur. Esas deneysel araştırma tutanaklarının yazılı dökümleri yapılmıştır. Tutanak dökümleri araştırmanın varsayımlarına uygun olarak tanımlanabilir bölümlere ayrılmıştır. Literatür araştırmalarından ve ön deneysel araştırmadan elde edilen bulgularla oluşturulan edim, tasarım problemi içeriği ve karar bileşenleri kodlama sistemleri ile tüm tutanak kodlanmıştır.
Bulgular ve tartışma bölümünde, geliştirilmiş üç kodlama sistemlerine uygun analizlerden elde edilen bulgular sürelere bağlı nicel değerlerle grafikler halinde sunulmuştur. Elde edilen bulgular tasarım süreci bağlamında değerlendirilmiştir. Geliştirilen karar bileşenleri kodlama sistemi kategorilerinin yeterliliği denenmiştir ve karar bileşenlerinin karar sürecini betimlemesindeki yeterliliği tartışılmıştır
Sonuç bölümünde araştırmanın değerlendirilmesi yapılarak sonraki çalışmalar için öngörüler sunulmuştur.
ANALYSING DESIGN DECISION COMPONENTS AND DESIGN PROCESS IN MONO-DISCIPLINE DESIGN TEAMS
SUMMARY
Industrial products are developing parallel to the world in the age of technology and communication. As well as the products, management styles, administration visions of the firms and market conditions are changing. All the firms are expecting their clients to be faster and more creative day by day. Contemporary design problems are more difficult and complicated processes as compared to the past. To solve these complicated design problems design teams are found more effective than individual designers.
In today‟s business world, working with teams is a common organization models and firms often use this model for design applications. Design decisions that are taken in the industrial design process are very important factors for the costs and achievement of the firm. It is very important to make the rapid and accurate design decisions in the time. The problems in the decision making process must be reduced in order to increase the decision quality.
In this study an empirical research work is conducted in order to understand the details of the design decision structures and formation; and to determine the components of the design decision that are produced by the industrial design teams in the design process. The aim of the research is to understand the behaviors of the designers in communication with each other or in a multidisciplinary design team, and to prepare a basis for further researches. Two levels of empirical study performed and the method of protocol analysis used to determine the cognitive process of the members of the design team and to analyze the details of the design process.
In the second part of the research, group and team concepts are investigated. The concept of the group is examined in the sociological context. Further investigations are made by the examination of the approaches about types of group, individual in the group, group dynamics and group research methods. After that, the concept of team in the industry is investigated, design teams in the product development process are inspected with the examples from organization schemes of companies.
The state of art about the design teams is investigated within the design methodology. Teamwork in the design education and structural characteristics of the decisions in design teams are analyzed. The methods of the research about teams in design methodology are examined.
In the forth part, two stages of empirical study is conducted with a mono-disciplinary design team formed by three industrial design students. In the first stage, team
members answered a questionnaire about teamwork experiences and worked on a product design.
In this first stage of empirical study, the team worked on a brief of international furniture design competition, and created its own design; there was no a time limitation in this step. Study process is recorded by video camera. Results of the first level are used for organizing the second level study and developing the coding system.
In the second stage, the design team worked on a subject of an international design competition for office work products for two hours, and designed a table top paper collector. This main empirical study also recorded by a video camera. The verbal protocols of the main empirical study are decoded and divided into identifiable sections. The protocol is coded by the act, design content and decision components coding systems that are constituted from the results of the pre- empirical study and state of art. The protocols are coded by the act coding system and behaviors and acts of the team members are determined. The subtitles of the design problem that the team members worked on, during the design problem solving process are determined by the design content coding system.
In the results and discussion section of the research, the evidence obtained from three coding systems developed in the study is presented in graphics. The results are evaluated within context design process context. Decision components coding system‟s adequacy and the sufficiency of the decision components in describing design process are tested.
1. GİRİŞ
1.1 Araştırmanın Konusu
Yaşadığımız çağın gelişmiş endüstrileri içinde ekiple çalışmak yerleşmiş bir durumdur. Tasarım problemleri endüstri ile birlikte gelişmekte ve karmaşık bir yapıya sahip olmaktadır. Tasarım problemlerinin karmaşıklaşmasına koşut olarak rekabetin artması, üretim teknolojilerinin gelişmesi, müşteri isteklerinin artması ve çeşitlenmesi ürün geliştirme süreçlerinin kısalmasına neden olmaktadır. Ürün geliştirme süreçlerinin içinde yer alan tasarım çalışmalarının etkin olarak yapılması zorunluluğu, tasarımın ekip ile birlikte yapılmasını gerektirmektedir.
Her tasarımcı ekip içerisinde nasıl tasarım yapılacağını başlangıçta tahmin ederek bulmaya çalışır. Tasarımcı kişisel deneyim ve gözlemlere dayanarak ekip içinde iyi iletişim kurar ve işbirliği yapar. Ekiple tasarım uygulamalarının verimli ve etkin olabilmesi işbirliği sürecinin sağlıklı yapılmasına bağlıdır. “Ekip çalışmasının profesyonel tasarım uygulamalarında önemli bir yere sahip olmasının yanı sıra, ürün tasarımının bütünsel bir aktivite olarak gelişmesiyle daha da önem kazanmaktadır”
(Cross, 1990).
Ekiple birlikte yapılan ürün tasarımı çalışmaları üzerinde geliştirilen kuramlarda elde edilmiş bilgiler sınırlıdır. Bu nedenle, gelecekteki çalışmalar için bir araştırma zemini oluşturulması, gerçek tasarım uygulamalarındaki sorunların anlaşılabilmesi için gereklidir. Bu konudaki araştırmalar aynı zamanda endüstriyel tasarım eğitimi içinde ekip uygulamalarının geliştirilmesine de katkıda bulunacaktır. Tasarım öğrencilerinin profesyonel iş yaşamına hızla uyum sağlamalarının gerekliliği eğitim sırasında da ‟ekip içinde tasarım‟ yapmalarını gerektirmektedir.
1.2 Araştırmanın Amacı
Bu çalışmanın amacı, tek disiplinli endüstriyel tasarım ekiplerinde tasarım süreci ve tasarım karar bileşenlerinin analizini yapmaktır. Endüstriyel tasarımcılar çoğu zaman tek disiplinli bir ekip içinde çalışmaktadırlar. Bazı ürün geliştirme evrelerinde ya da
bazı firma yapıları içinde çok disiplinli ekipler kullanılmaktadır. Tasarımcılar bu ekipler içinde ya da eşgüdümlü olarak onlarla işbirliği yapmak durumundadırlar. “Çok disiplinli ekip çalışmalarının gelişiminde dikkate alınması gereken etkenlerin tanımlanmasında, tek disiplinli bir ekip çalışmasını incelemek temel deneyim sağlayacaktır” (Denton, 1997). Bu çalışmadan elde edilen verilerin tasarım ekipleri araştırmaları ve tasarım eğitiminde gerekli olan kuramsal bilgiye katkı sağlaması amaçlanmaktadır.
Ürün geliştirme sürecinde alınan tasarım kararları üretim maliyetlerini ve firma başarısını önemli ölçüde etkilemektedir. Tasarım kararlarındaki hataların geri dönüşleri çok zor ve maliyetleri yüksektir. Bu araştırma içinde tasarım ekiplerinde alınan kararların yapısal bileşenlerinin analiz edilmesi ve belirlenmesi amaçlanmaktadır. Yapılan analizlerinden elde edilen bulgular ve sonuçlar ekiple tasarım sürecinin geliştirilmesine katkıda bulunacaktır. Bu hedefler doğrultusunda tasarım ekiplerinin tasarım problemlerini çözümleme çalışmalarında etkileşim ve iletişimlerinin alınan kararlar bağlamında saptanması, tasarım ekipleri içinde süren sosyal sürecin de çerçevesini ve içeriğini belirleyecektir.
Kuramsal araştırmalardan elde edilen bulgu ve sonuçların pratikteki şartlara olan uygunluğu her zaman tartışma konusu olmuştur. Tek disiplinli bir tasarım ekibinin üzerinde yapılmış deneysel araştırmadan elde edilen bulgular genelleme yapılabilecek yeterliliğe sahip olmamakla birlikte, sonraki araştırmalar için yararlı bir örnek olacaktır.
Bu araştırmada tasarım ekiplerinde alınan tasarım kararlarının yapısal özellikleri tutanak analizi metodu kullanılarak incelenecektir. Metot içerisinde tasarım kararlarının belirlenmesinde kullanılacak karar bileşenleri kodlama sistemi oluşturulmuştur.
Bu çalışma sonunda üç konuda sonuç alınması amaçlanmaktadır:
1. Tasarım kararlarının açıklanmasını ve analizini sağlayabilecek karar bileşenlerinin belirlenerek karar bileşenleri kodlama sisteminin geliştirlmesi 2. Geliştirilen karar bileşenleri kodlama sisteminin ekip tasarım kararlarının
analizinde yeterliliğinin sınanması,
3. Karar bileşenlerinin belirlenmesi ile tasarım ekiplerinde alınan tasarım sürecinin ve tasarım kararlarının analizinin yapılması,
2. GRUP VE EKİP KAVRAMLARININ İNCELENMESİ
Tasarım ekiplerinin uygulamaları üzerine yapılan bu araştırmanın sonuçlarının anlaşılır olabilmesi için, grup ve ekip tanımlarının içeriğinin irdelenmesi gerekmektedir. Bu bölümde grup ve ekip tanımın farklı başlıklar altında tanımları yapılmaktadır. Ele alınan tüm konular grup ve ekip kavramlarının bütünsel incelemesi anlamına gelmemektedir. Kapsamlı bir anlatım yapılması, bu çalışmanın konusu dışındadır. Grup ve ekip arasındaki farklılıklar, grup ve birey arası ilişkiler gibi bazı konularda genel yaklaşımların belirlenmesine çalışılmıştır.
2.1. Grup ve Ekip
Her birey içinde bulunduğu gelişmiş, çağdaş toplum yapısında en az bir, çoğu zaman birden fazla gruba dahildir. Grup gelişigüzel bir araya gelmiş bireyler topluluğu değildir. İnsan topluluklarından meydana gelen gruplar yaşam içinde sürekli ya da süreli olarak oluşmaktadır. Sosyolojik bağlamda grup tanımı, ortak amaçları ve ortak normları olan bireyler topluluğu olarak kabul edilmektedir. Grup kavramı çok geniş bir tanımı içermektedir. Yapılan bazı grup tanımları geniş bir çerçeveyi belirler. Kağıtçıbaşı (1988) grubu “Çoğul olmayı belirleyen grup, etkileşim halinde olan birden fazla insandır” olarak tanımlamıştır. Grupların en önemli özelliği bireye bağlılık duygusunu sağlamasıdır.
Bazı tanımlar ise daha belirgin kullanılmışlardır. Bu tanımlar genel bir çerçeve dahilinde sosyolojik bir betimleme yerine belirli bir yapısı ya da amacı olan grup tanımlarıdır. Caudill‟in tanımını yaptığı grup daha çok bir çalışma grubunu betimlemektedir. “Grup ortak hedefleri paylaşan ve işbirliği yapmaya istekli, birbirleriyle iletişim kuran kişilerin birlikteliğidir” (Caudill, 1971).
Grubun tanımını belirleyen amaçlarından daha çok, bir aradaki bireylerin uyduğu kurallar ve yapısal özellikler bütünüdür. Genel kapsamlı bir grup tanımını görevlerin, toplulukların oluşması üzerindeki etkileri ile değil, topluluğu oluşturan bireyleri bir arada tutan yapısal özelliklerle yapmak gerekmektedir.
“Bir grup, belirli sayıda bireyden oluşan, birbirlerine göre belirlenmiş tanımlı konumlarda ve rollerde bulunan ve bireysel davranışları düzenleyen bir dizi değer ve normların etkisi altında olan sosyal birimdir” (Sherif ve Sherif, 1956) .
Gruplar toplum içindeki yer alan topluluklarının büyük bölümünü kapsamaktadır. Ekip, gruptan farklı olarak özel amaçları olan ve açıkça belirlenmiş hedeflere ulaşılması için oluşturulan gruplardır. Ekipler genellikle doğal yollardan oluşmazlar. Belirli durumlarda, belirli kriterlerle oluşturulurlar. Sosyologlar ve psikologlar ekip ya da takım yerine grup kelimesini kullanırlar. Özel amaçlarla bir araya gelmiş topluluklar için ise, yüksek verimli grup gibi tanımlar kullanmayı tercih etmektedirler. Ekip tanımı kullanım yoğunluğu açısından yönetim bilimlerine özgü bir terim olarak görülmektedir
Katzenbach ekibi, “ ortak bir amaç için oluşturulan, bir dizi performans hedefleri
olan, karşılıklı sorumluluk duygusuna ve, birbirini tamamlayan yeteneklere sahip sınırlı sayıda insanın bir araya gelmesidir” olarak açıklamaktadır
Ekip bir grup insandan oluşmaktadır; fakat gruplar her zaman takım için yeterli özelliklere sahip değillerdir. Katzenbach ve Smith (1995), yönetim yaklaşımı içinde bir dizi ekip ve grup farkları öngörmektedir. Karşılaştırmada sözü edilen grup çalışma grubudur. Sosyolojik gruptan farklı özelliklere sahiptir.
Çalışma grupları içinde, Güçlü, açık liderlik, Bireysel sorumluluk,
Grubun amacı ile organizasyonun amacı aynı olması, Bireysel çalışma ürünleri,
Verimli toplantıların yapılması,
Performansın dolaylı olarak farklı etkenler (maliyet vb.) ile ölçülmesi, Tartışmak, karar vermek ve temsil etmek,
Ekip içinde,
Paylaşılmış liderlik,
Öznel ekip amaçları, Kolektif çalışma ürünleri,
Sınırlanmamış tartışmalar ve etkin problem çözümü,
Doğrudan çalışma ürünleri değerlendirilerek performans ölçümü, Tartışılır, karar verilir ve beraber gerçek işler yapmak bulunur. (Katzenbach ve Smith, 1995)
2.2. Grup
2.2.1 Sosyolojik Bağlamda Grupların Sınıflandırılması
Sosyal grup kategorileri benzer özellikleri taşıyan, bir araya gelmiş bireylerin sınıflandırılması ile ortaya çıkmaktadır. Sınıflandırma birçok farklı açıdan yapılabilir. Genel kabul görmüş bir yaklaşım söz konusu değildir. Gruplar var olma nedenleri (politik, dini, aile vb.) , yapısal özellikleri ( çalışma ekipleri, spor takımları vb.) ya da üyelerinin özellikleri (fiziksel engelliler, sarı ırk, Avrupalı vb.) gibi birçok farklı bağlamda sınıflandırılabilir. Grupların sınıflandırılması genellikle sınıflandırmayı yapan uzmanların yaklaşımlarını yansıtmaktadır. Aşağıda iki farklı sınıflandırma örneği bulunmaktadır. Her iki yaklaşım da genelleme olarak kabul edilememekle birlikte sınıflandırma yaklaşımlarını yansıtmaktadır.
Kağıtçıbaşı (1988) grupları iki başlık altında sınıflandırmaktadır.
Biçimsel: Meslek grupları, sendikalar, şirketler vb. Doğal: Arkadaş grubu, akraba, komşu grupları vb.
Krech ve diğerleri de (1962) sosyal grupları hiyerarşik bir düzen içinde iki kategoride sınıflandırmışlardır:
Psikolojik gruplar: aşağıdaki şartları sağlayan, iki ya da, daha fazla kişiden oluşan topluluklardır
1. Birbirine bağlıdırlar, her bireyin davranışı diğerini etkiler.
2. Üyeler ortak ideolojiyi ( inançlar, değerler ve normlar) paylaşırlar. Bu tanımın içine aileler, eğitim, dini ya da komşuluk grupları girmektedir.
Sosyal organizasyon belirlenmiş bir hedefi başarmak için oluşturulmuş psikolojik grupların bütünleşmiş sistemleridir. Bu tanımın içine siyasi partiler, arkadaş çevreleri vb. girmektedir.
Krech‟in kategorilerine bağlı kalındığında, endüstri içinde çalışan ekipleri sınıflandırmak zorlaşmaktadır. Fakat bir firma içindeki endüstriyel tasarım bölümündeki bir çekirdek ekip, görece daha küçük ve homojen olmasından dolayı ilk tanıma dahil olmaktadır. Firmanın bütünü ise sosyal organizasyon tanımına uymaktadır.
2.2.2 Grup İçerisinde Birey
Bireyin grup içerisinde davranışlarının ve tutumlarının değişiklik gösterdiği bilinmektedir. Grup üyelerinin davranışları bireylerin psikolojik özelliklerine ve grubun birey üzerindeki etkisine dayanmaktadır.
Bireyler her durumda bir grubun üyesidirler. Üyelerin karakteristik özellikleri ne olursa olsun, grup inançları ve ortak normları bireyin davranışlarını şekillendirir. Diğer yandan gruplar ne kadar geleneksel ve yerleşik olurlarsa olsunlar, üyelerinin etkileşimlerinden kaynaklanan değişimlerden etkilenirler.
Grup içi birey davranışlarının belirlenmesinde iki önemli soru bulunmaktadır. Bunlardan birincisi, hangi dereceye kadar bireyin kendi karakterinden kaynaklanan davranışları sergilediği, hangi dereceden sonra birey davranışlarında grubun etkili olduğudur. “Bireyler arası farklılıklar göstermektedir ki, kişiler birbirlerinden bağımsız bilgilere, farklı değerlere ve farklı düzeylerde sorumluluk duygusuna sahiptirler”(Pugh, 1996). İkinci soru ise birey öznel inançlarını ve eğilimlerini sergilediğinde, grup ile arasında çıkan anlaşmazlıkların sonucunda neler olduğudur. Grup içindeki bireyi inceleyebilmek için grubun bireyler üzerindeki baskılarının sonuçlarını belirlemek gerekir:
Taklit: Belli bir durum karşısında bireylerin özdeş tutum sergilemesi.
Telkin: Bireyin kendisine söyleneni yapması ya da söylenene inanması.
Sosyal kolaylık: Bireyin grup içinde daha olumlu bir yaklaşım sergilemesi. Sosyal değerlere uyma: Grup içi ve dışı değerlere uyumluluk
Güdülenmelerde değişimler: Birey gruba katıldığı ölçüde grubun
güdülenmelerini benimser. Buna karşın grupların oluşumları da çeşitli bireylerin güdülenmeleriyle açıklanabilir.
Tavırlarda değişimler: Grubun kurallarına uygun olarak ya da grubun
kurallarına karşıt olarak ortaya konan tavırlardır.
Algılamada değişimler: Üyelerin değişik yönlendirmelerin etkisi ile farklı
durumları ve problemleri algılamaları değişmektedir.
Grubun birey üzerindeki etkisi bilişsel sürece de etki etmektedir. Düşünme, bilme ve bilginin işlenmesi edimlerini kapsayan bilişsel süreç farklı kişiler tarafından farklı şekilde uygulanabileceği kabul edilmektedir. “Bilişsel sürecin içeriğinden daha çok biçimi ile ilgilenen araştırmacılar bireylerin nasıl algıladığı, düşündüğü, problem çözdüğü, öğrendiği ve diğerleri ile ilişkilendirdiği ile ilgilenmektedirler”
(Armstrong ve Priola 2001). 2.2.3 Grup İnceleme Metotları
Grup çalışmalarını incelemek, grupların yaptıkları çalışmaların çoğu zaman birçok farklı değişkenin etkisi altında olması ve gözlemlerden elde edilen bulguların nitel olmasından dolayı zorluklar içermektedir. II. Dünya Savaşından sonra bilim adamları sosyal araştırmalardan elde edilecek verilerin kontrol edilebilmesi için, deneysel araştırma yöntemleri uygulamaya başlamışlardır. Deney yönteminin sosyolog ve psikologlar tarafından uygulanması, davranışların sabit tutulan şartlar altında yapılan değişiklikler sonucu ortaya çıkan veri farklılıklarını belirleyebilme olanağını sağlamıştır. Deneysel yöntemlerin kullanıldığı grup çalışması araştırmalarında,
gözlem yoğunlukla kullanılan bir araştırma yöntemidir. Grup çalışmaları konusunda
yapılan incelemeler: (Dwarakanath ve Blessing 1996)
Gerçek zamanlı gözlem yapmak,
Geçmişe dönük çalışma yapmak, röportaj ya da anketler vb. Ya da her iki metodun birlikte kullanılmasıyla yapılabilir,
Bir diğer sorun alanı olan grupların davranış ve yapılarının ortaya çıkardığı nitel verilerin sınıflanabilir, kıyaslanabilir ve işlenebilir nicel verilere dönüştürülmesi için ise, farklı analiz metotları uygulanmıştır. Grup gözlemlerinde kullanılan analiz metotları, farklı grup etkenlere dayanmaktadır. Grup performansını anlayabilmek
için, bireysel değişkenler, grup değişkenleri ve bağlamsal değişkenlerin grup sürecine nasıl etki ettiğini araştırmak gerekmektedir (Pugh, 1996).
Grupların çalışmalarını analiz etme yaklaşımlarında tüm inceleme metotlarının yanı sıra, sözel verilerin değerlendirilmesine dayanan başlıca iki yöntem bulunmaktadır. İlki, gözlemcinin, belirlenmiş davranış ölçülerin ve kategorilerinin sayısal olarak işlediği değer-ölçü (rating-scale) yöntemidir. İkincisi ise, davranışları farklı kategorilere bağlı kalarak gözlemcinin kodlaması esasına dayanan kategori
sistemidir (Krech ve diğ. 1962).
Değer-ölçü metodu, grup içerisinde şartların değişmesi ile birlikte değişen bireysel tutumların ve grup çalışması sırasındaki grup tutumlarının değerlendirmelerinin nicel karşılılarını bulabilmek amacıyla kullanılmaktadır. Krech ve diğ. (1962), değer-ölçü metoduna örnek olarak N. T. Fouriezos ve diğerleri tarafından kişisel tabanlı ihtiyaç
davranışlarını ölçmek için geliştirmiş oldukları ölçütü göstermişlerdir. Bu ölçüt
„kişisel ihtiyaç içeriği olmayan davranış‟tan başlayarak „tamamı kişisel içerikli davranış‟a kadar ilerleyen 11 sıralı değere sahip olan bir değerlendirme cetvelidir.. İkinci yöntem olan kategori sisteminde gözlemci, grup üyelerinin edimlerini farklı kategoriler içinde sınıflandırır. Kategori sisteminde, kullanılan kategorilerin sayıları ve türleri, araştırmacının ilgi duyduğu konuların bağlamında ya da kuramsal yönelimine bağlı kalınarak belirlenir. Bales‟in grup içi etkileşim ve iletişimi belirlemek için geliştirmiş olduğu kategori sistemi sosyoloji alanında en bilinen kodlama sistemlerindendir.
Bales Kodlama Sistemi A. Duygusal, olumlu karşılıklar
1. Dayanışma 2. Gerilim kaldırma 3. Fikir beraberliği
B.Problem çözme karşılıkları: Cevaplar 4. Önerme
5. Fikir verme 6. Yönlendirme
C. Problem çözme karşılıkları: Sorular 7. Yönlendirme sorma
8. Fikir sorma 9. Öneri sorma
D. Duygusal, olumsuz karşılıklar 10. Fikir ayrılığı
11. Gerilim yaratma 12. Rekabet yaratma
Her iki yöntemde de gözlemci değerlendirmelerini grup çalışması sırasında ya da sonrasında yapılabilmektedir.
Tutanak Analizi
Yukarıda sözü edilen inceleme metotları genellikle gerçek zamanlı gözlem yapma yöntemi ile uygulanmaktadır. Tutanak analizinin temel farkı, deneklerin sözel kayıtlarının dökümlerinin yapılması sonrasında amaca yönelik oluşturulmuş kodlama sistemlerine uygun olarak analiz edilmesine dayanmaktadır. Özellikle video ve ses kayıt cihazlarının gelişimine paralel olarak, tutanak analizi metodu ile çalışma sonrası analiz yapılması tercih edilmektedir.
Tutanak analizi metodunda deneklerden yaptırılan uygulama sırasında düşüncelerini sözel olarak dışlaştırmaları istenmektedir. Sesli düşünme (think-aloud) olarak tanımlanan bu metot sayesinde deneklerin bilişsel süreçlerinin açığa çıkartılması sağlanır.
Tutanak analizi metodu 1920‟lerde psikoloji alanında ortaya çıkmıştır. Başlangıcından itibaren problem çözüm sürecinin anlaşılabilmesi açısından uygun bir metot olmuştur. 1965 yılında Groot satranç oyunu üzerine yaptığı çalışmalarında, “Newell ve Simon tarafından ise 1972 yılında rasyonel problem çözümü ve şifreli aritmetik problemlerinin çözümlenmesi çalışmalarının analizinde uygulanmıştır”
(Cross, 1997). Tasarım alanında ilk resmi uygulama ise 1969 yılında Charles
Eastman tarafından yapılmıştır. “Eastman deney ortamında birkaç tasarımcıdan bireysel olarak bir banyoyu yeniden tasarlamalarını istemiştir” (Akın, 2002).
Ericsson ve Simon (1985) tutanak analizi metodu kullanılırken dikkate alınması gereken beş önemli konu olduğunu belirtmektedir.
1. Metodun uygulanması sırasında birçok psikolog tarafından dile getirilen sözel verilerin bilimsel veri olarak kullanılmaya elverişli olup olmadığı cevaplanmış olmalıdır.
2. Deneklerin sözel olan ya da olmayan edimlerinin veriye çevrilmesi süreci önemsenmelidir.
3. Davranışların sonuç verilere dönüştürülmesi için, yapılacak olan kodlama sistemi verilerin geçerliliği için sınanmalıdır.
4. Tutanakların analizi için oluşturulan kodlama sistemlerinin varsayımları kuramsal açıdan açık olmalıdır.
5. Verilerden deneklerin davranışlarına, oradan da deneklerin
düşünce süreçleri konusunda yapılan çıkarımlara ulaşılan süreçler açıkça belirtilmelidir. (Ericsson ve Simon, 1985)
Tutanak analiz metodunda sözel raporlar iki biçimde elde edilir. Birincisi eşzamanlı sözel raporlardır. İkincisi ise geriye dönük (retrospektif) raporlardır (Ericsson ve
Simon, 1985).
Bugüne kadar tasarım çalışmalarının analizi için birçok metot denenmiştir. Tutanak analizi metodu tasarımcıların sözel kayıtları ile bilişsel süreçlerinin irdelenebilmesine olanak sağladığı için tasarım metodolojisinde son yıllarda gittikçe artan bir ilgi görmektedir (Delft Workshop, 1994, Dorst, 1997, Valkenburg 2000, Stemple, J.,
Badke-Schaub, P., 2002.).
Bu çalışmada tutanak analizi metodu, bir tasarlama uygulaması yapan tek disiplinli ekip tasarım sürecinde alınan tasarım kararlarının yapısal bileşenlerini belirlemek amacıyla kullanılacaktır.
2.3. Ekip
Ekip tanımı önceki bölümlerde de belirtildiği gibi gruptan farklıdır. Grup ekip tanımını kapsamaktadır. Ekiplerin en önemli özelliği belirlenmiş amaçlarla planlanarak oluşturulmalarıdır. Ekiplerle çoğunlukla iş yaşamında olmak üzere yaşam içinde birçok ekiple karşılaşılmaktadır. Ekipler bir görevin yerine getirilebilmesi için, çeşitli kriterler göz önünde bulundurularak, yeter sayıda kişiden oluşturulurlar.
Sözü edilen anlamıyla ekipler 2. Dünya Savaşı sırasında kullanılmaya başlanmıştır. Savaş içinde birlik çeşitlerinin gittikçe artması ve yeni araç ve gereçlerin kullanılmaya başlanması, 1. Dünya savaşında alışılagelen tümenlerin kullanımı yerine daha küçük taktik birliklerinin kurulmasını zorunlu kılmıştır.
İş yaşamı içinde de ekiplerin ortaya çıkışı 2. Dünya Savaşı sonrasına rastlamaktadır. Üretim teknolojilerinin gelişimi ve işletme yöntemlerindeki ilerlemeler, karmaşık iş yaşamında hızlı sonuçların elde edilebilmesi için hedefe yoğunlaşmış ekiplerin kurulmasını gerektirmiştir.
2.3.1 Endüstride Ekip Kullanımı
Ekip tanımı genellikle verimliliği ve etkinliği çağrıştırır. Bir ekibin hedeflerini yüksek seviyede başarı ile tamamlaması beklenmektedir. Endüstri içinde ekipler çoğunlukla proje tabanlı olarak kurulurlar. Yönetim anlayışı içinde ekip ortak hedefleri başarmaya adanmış, beraber çalışan, birbirine bağımlı ve yüksek kalitede sonuçlar üreten insan toplulukları olarak betimlenmektedir.
Günümüz endüstrilerinin içinde bulunduğu şartlar ekip kullanımını kaçınılmaz yapmaktadır. Bu konuda esas olarak dört temel etkenden bahsedilebilir:
Küreselleşme: Küresel pazarlarda artan ürün çeşitleri ve rekabet, Teknoloji değişimi: Teknolojinin hızla değişip gelişmesi,
Hızlı ürün tüketimi: Pazara sürülen ürünlerin piyasa ömürleri, yeni
teknolojilere bağlı olarak tüketici beğenilerinin değişmesi, gibi nedenlerle kısalması.
İş gücünün değişmesi: Yeni uzmanlıkların ortaya çıkması, yeni iş güçlerinin
ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Aynı iş üzerinde ihtiyaç duyulan farklı uzmanlıklar, yeni ekiplerin kurulmasını gerektirmektedir.
Ekip oluşumlarında gerekli olan bilgi ve yeteneklerin bir araya getirilmesi yeterli değildir. “Ekipler, bireylerin topluluğu ya da yapay ekip durumundan daha gelişmiş bir yapıya sahip olmalıdır” (Katzenbach, 1993).
Ekiplerin oluşturulmasındaki amaçlara ulaşılabilmesi için ekibin başarılı olması gerekmektedir. Birçok etken ekip başarısında olumlu ya da olumsuz etkiye sahiptir. Proje ekipleri için üye seçiminde ekip performansını etkileyecek olan ve dikkate alınması gereken ölçütler vardır (Lientz ve Rea 1998).
Geçmişte benzer projelerde çalışmışlık,
Metotlarla ve araçlarla ilgili bilgi ve deneyime sahip olmak,
İş süreci deneyimi, iş yerlerinde yapılan işlerin süreçleri konusunda bilgi sahibi olmak,
Problem çözme becerisine sahip olmak,
Sadece işe uygunluk değil, ekibe, ekip üyelerine ve ortak çalışmaya uygun olmak,
Şekil 2.2 Ekip başarım etkenleri (Cleland, 1999)
Teknoloji bağımlısı olmamak (Teknoloji ile sürekli iç içe olanlar işlerini teknolojinin getirdiği araçlarla çözmeye çalışmaktadırlar ve bu bazı süreçlerin yeterli düzeyde yapılmamasına neden olmaktadır)
İletişim becerilerinin gelişmiş olması gerekmektedir.(Lientz ve Rea 1998
2.3.2 Endüstride Ekip Çeşitleri
Ekipleri de, gruplar gibi farklı yaklaşımlarla sınıflandırmak mümkündür. Bu bölümde kapsamlı bir ekip sınıflandırılması yapılması amaçlanmamaktadır. Genel yaklaşımlar belirlenip, tasarım ekiplerinin firma organizasyonları içindeki tanımlarının belirlenmesi hedeflenmektedir. Keçecioğlu (2002) çalışma biçimlerine göre yapılacak olan bir sınıflandırma ile üç farklı ekip çeşidinden bahsetmektedir:
Doğrusal ekipler: müşteri hizmetleri, stok kontrolü gibi açıkça tanımlanmış görevleri
gerçekleştirirler. Her ekip üyesi işini sürekli olarak eksiksiz yapmak durumundadır. İşler belirlenmiş ve kişiler arasında iş paylaşımı düzenli olarak yapılmıştır. Ekip toplantıları çoğunlukla günlük işlerin yürütülüşü üzerinde yapılmakta olup, üyeleri görevlerinde bireysel yeterliliğe sahiptirler.
Destekler İlgi çekici iş
Başarının elde edilmesi Deneyimli proje yönetimi Yönlendirme ve liderlik Nitelikli ekip kadrosu Profesyonel gelişim Engeller Belirsiz hedefler Yetersiz kaynaklar Karmaşa Desteklenmeyen yönetim Amaçlarda ve önceliklerde değişimler
Kişi yönelimli nitelikler Enerji
Karmaşayı giderebilme Etkin iletişim
Ekip ruhu Karşılıklı güven Yüksek başarı arzusu Sürekli gelişebilme
Sonuç yönelimli nitelikler Teknik/proje başarısı
Zaman başarımı Bütçe başarımı
Teslim ve sonuç eğilimi Yenilik ve yaratıcılık Kalite
Değişime isteklilik ve esneklik Eğilimleri sezinleme
Yüksek Ekip Başarımında Destekler ve Engeller
Yüksek Ekip Başarımında Proje Ekibi Nitelikleri
+
Paralel ekipler: genellikle firma içinde bölümler halinde örgütlenmiş ekiplerdir.
Firmaların pazarlama bölümleri paralel ekiplere örnek olarak verilebilir. Üyeler özel beceriler isteyen, özel projeler için bir araya getirilirler. Üyeler ortak hedeflere ulaşabilmek için genellikle ekip arkadaşları ile paralel olarak ve bazı aşamalarda birlikte çalışırlar. Ekip üyeleri genellikle birden fazla projeye dahil olurlar. Diğer projelerin belli aşamalarında diğer ekiplere dahil olurlar
Dairesel ekipler: Araştırma-Geliştirme ve Tasarım bölümleri dairesel ekipler için
uygun bir örnektir. Yenilik odaklı olan dairesel ekiplerin üyeleri birlikte olasılıkları değerlendirir, ortak amaçlar doğrultusunda ortak tartışmalarla sonuca ulaşmak için çalışırlar. Bu tür ekipler demokratik metotlarla çalışırlar. Üyeler arası statü farklılıkları en az düzeydedir. Kişisel yeteneklerin uyumlu birlikteliği gereklidir. Bölüm içinde bireyler bir proje için bir araya gelirler. Hedeflere ulaşıldıkça eski durumlarına dönerler. Proje döneminde ekip üyeleri çoğunlukla birlikte çalışırlar. Endüstride bir kişi tarafından başarılamayacak karmaşık görevler için projeler oluşturulmaktadır. Projeler artarak kurumsal stratejilerin temel yapıtaşları olmaya devam etmektedirler. Buna bağlı olarak proje yürütücülüğü ekipler tarafından yapılmaktadır. Ekipler işleyişlerine göre üç temel başlıkta sınıflandırılabilir.
Katılımcı ekip amaçlara göre belli evrelerde oluşturulurlar.
Özyönetimli ekip geleneksel çalışma organizasyonların yerine geçmektedir.
Özyönetimli ekipler, tüm sorumluluğun ve yönetimin teslim edildiği çalışma grupları olarak tanımlanmaktadır. İskandinav ülkelerinde başarıyla uygulanmıştır (Armstrong ve Priola 2001).
Proje çalışma ekibi yapılması gereken görevlerin şartlarına göre oluşturulur.
“Proje ekipleri ortak amaç doğrultusunda sorumluluğun paylaşılması ile oluşturulur”(Verma, 1995). Projelerin tanımlanmış ve bağımsız görevler olmasından dolayı, proje ekipleri beraber çalışabilen ve yüksek nitelikli sonuçlar üretebilen ekipler olarak kabul edilmektedir. Proje ekiplerinde normal çalışma ekiplerinin sahip olduğu üyelerin yeteneklerinin ve becerilerinin birbirlerini tamamlaması gibi özelliklerinin çok daha belirgin olması gerekmektedir.
Endüstriyel tasarım ekipleri endüstri içinde ekibi oluşturan üyelerin uzmanlığı bakımından yapısal olarak iki farklı biçimde olabilirler.
1. Tek disiplinli tasarım ekipleri: Tüm ekip üyelerinin endüstriyel tasarımcı olduğu ekiplerdir. Firma içi organizasyona bağlı olarak sürekli ya da çeşitli aşamalarda oluşturulabilirler. Genellikle firma içi tasarım bölümleri tek disiplinli tasarım ekiplerinden oluşmaktadırlar. Ürün geliştirme sürecinin belli aşamalarında diğer uzmanlarla toplantı bazlı işbirliği yaparlar. Homojen yapılı bu tür tasarım ekipleri kavramsal tasarım evresinde genel tasarım kararlarını alırlar. Bu araştırma içinde, endüstride yoğunluklu olarak kullanılan tek disiplinli tasarım ekipleri incelenmiştir.
2. Çok disiplinli tasarım ekipleri: Ekip üyelerinin farklı uzmanlık alanlarından
geldiği heterojen yapılı ekiplerdir. Firma organizasyonu içinde sürekli yapılandırılmazlar.
2.3.3 Ekip İçerisinde Roller
Ekibi oluşturan üyeler öznel becerilerine, planlı ya da kişisel özelliklerine göre süreç içerisinde beliren roller üstlenirler. Ekip içindeki rollerin farklılığı da önemsenmesi gereken bir konudur. “Başarılı ekip yönetimi bireylerin birbirleri ile uyumlu bir şekilde dengelenmesini içerir” (Pugh, 1996). “Ekip çalışması, kişilerin kendi iç faktörleriyle dış faktörleri birleştirmeleri ve psikolojik yapılanmayı gerektirir”
(Bayazıt, 1994a).
Ekiplerin bir arada çalışması sosyolojik ve psikolojik dinamiklere doğrudan bağlıdır. Bu nedenle, bir ekibin başarılı olması üstün becerilere sahip bir grup insanın bir araya gelmesi ile sağlanması çok zordur. Ekip üyelerinin uyum içinde çalışmalarını sağlayacak ortak özellikleri ve kolektif çalışma dinamiklerine gerek vardır. Bir araya gelmiş bir ekibin en önemli özellikleri, aynı zamanda onun performansını da belirleyen unsurlardır (Cleland, 1999):
Kişisel isteklerin tatmini
Grup etkileşimi ve etkili iletişim Ortak ilgi
Güçlü bağlılık hissi
Grup çalışmasından zevk almak
Yüksek performans kriterleri ve sonuç yönelimi Ekip üyelerinin gelişimi konusunda cesaretli
Farklı organizasyonlarla kolay çalışabilme (Cleland, 1999) Ortak özelliklerin haricinde üyelerin ortak çalışma içerisinde başarılı olmaları için kişiye bağlı etkenler de bulunmaktadır. Lafasto ve Larson (1996) yaptıkları bir araştırmada, on beş bin ekip üyesine yaptırılan değerlendirme sonuçlarına göre, verimli ekip üyelerini, verimli olmayanlardan ayırt etmek için geçerli olan altı etken (Şekil 2.3) belirlenmiştir
Şekil 2.3 Etkin ekip üyelerini belirleyen etkenler, (LaFasto ve Larson 1989)
2.3.4 Ürün Geliştirme Sürecinde Tasarım Ekipleri
Genellikle ürün geliştirme süreci, basit anlamı içinde Ar-Ge (Araştırma ve Geliştirme) çalışmalarının içinde doğrudan maddi kaynaklara bağlı olarak yapılan bir çalışma olarak görülmektedir. Ürün geliştirme süreci bir organizasyon ve planlama işidir. Bilgili uzmanların iyi olanaklarla bir araya getirilmesi gerekir.
1980‟lerin ortalarına kadar ürün geliştirme sonuç üzerine odaklanmıştı. 1990‟lar da ise ürün geliştirme süreci odaklı bir anlayış geliştirilmekteydi. “Bugün ise odaklanma insan etkileşimine kaymaktadır” (Ullman, 2002).
Günümüzün hızlı ve gelişmiş endüstrisinde birçok uzmanın bir araya gelerek işbirliği yapmaları zorunludur. Ekip çalışması, yeni ürün tasarımı sürecinde gereken eşgüdümlü eylemlerin yapılmasına ve verimliliğin sağlanmasına olanak verir. Yüksek kalitede ürünleri, düşük maliyetlerle ve hızlı olarak pazara sürebilmek için ekip çalışması temel gereklerden biridir.
İşle İlgili Bilgi Etkenleri
Deneyim Problem Çözme Yeteneği Ekip Çalışması Etkenleri Açıklık Destekçilik Kişisel Tavır Eylem Yönelimi
Tek başına bir araya gelmek yeterli değildir. Uyumlu bir etkileşim içinde çalışılmalıdır. Yanlış kararlarla piyasaya çıkartılan ürünlerin neden oldukları hatanın maliyeti, hem yatırım açısından hem de ürünün geliştirme süresince değerlendirilmeyen fırsatlar açısından oldukça yüksektir.
Arçelik Beyaz Eşya firmasının Araştırma ve Teknoloji geliştirme merkezinden Yalçın Tanes (2002) Arçelik firmasında içinde ürün geliştirme sürecinin üç evrede geliştiğini ve yürütüldüğünü belirtmektedir:
1. Kavramsal Tasarım
Pazar analizleri, mevcut ürün gamının değerlendirilmesi
Ürünün karşılaştırmalı değerlendirmesi
Hedef satış fiyatının ve adedinin belirlenmesi
Olurluk çalışmaları
Stil/modelleme çalışmaları
Yeni ürün fonksiyonu ve teknik özelliklerinin belirlenmesi
Teknoloji geliştirme/uyarlama çalışmaları
Proje planı çalışmaları: Proje ekibinin belirlenmesi Çıktı: Proje Kitabı
Dönüm noktası: Proje onayı
2. Ürün Tasarımı
Ayrıntılı ürün tasarımı çalışmaları Bileşen seçimleri
Yap ya da Al (Make or Buy) çalışmaları
Operasyon ve montaj planları
Grup ve ürün prototiplerinin sınanması
Kalıp-teçhizat siparişleri
Çıktı: Tasarım ve süreç doğrulanması
3. Devreye Alma
Tesisi kurma çalışmalarının tamamlanması
Deneme üretimi
Kontrollü saha deneyleri
Eğitimlerin tamamlanması
Tekrarlı üretim denemesi Çıktı: Pazara sunulacak ürün
Dönüm noktası: Satış onayı (Tanes, 2002)
Tasarım ekipleri ürün tasarımı aşamalarından Stil /modelleme çalışmaları, ayrıntılı
ürün tasarım aşamaları gibi bazı aşamalarda tek disiplinli tasarım ekipleri çalışıp
ürün üzerinde kararlar almaktadır. Diğer aşamalarda ise tasarım bölümü içinde tek disiplinli çalışma sitemlerini sürdürmektedirler. Kısa sürelerle ve organizasyonel yapı değişmeden kavramsal tasarım ve ürün tasarımı evrelerinin bazılarında endüstri ürünleri tasarımcılarının içinde bulunduğu çok disiplinli tasarım ekipleri oluşturulmaktadır. Hollins ve Pugh (1990) ürün tasarımı aşamalarına göre oluşan, olası çok disiplinli ekiplere örnekler vermektedir.
Ürün Statüsü Kesinleşmesi
Tasarım Yöneticisi Pazarlama Yöneticisi Pazar Araştırmacısı Tasarımcı
Malzeme ve Üretim Mühendisi
Şekil 2.4 Ürün statüsü kesinleşmesi aşamasında ekip oluşumu (Hollins ve Pugh,
1990)
Ekiplerin içindeki üyeler, ekibin görev ve sorumlulukları değiştikçe farklılaşmaktadır. “Tasarım ekiplerine kişiler, uygun olmalarından daha çok, becerilerinden dolayı seçilmelidirler” (Pugh, 1996).
DaimlerChrysler firması Mercedes marka ticari araçlar bölümü tasarım şefi Gerhard Honer (2001) İstanbul Teknik Üniversitesi, Endüstri Ürünleri Tasarımı Bölümünde
tasarım projelerinin organizasyonu ile ilgili olarak yapmış olduğu sunumda her tasarım projesinin bir proje lideri ve onunla birlikte çalışan çok disiplinli çekirdek ekip tarafından yürütüldüğünü belirtmiştir (Şekil 2.5).
Şekil 2.5 DaimlerChyrsler firması tasarım projesi ekipleri (Honer, 2001)
Çekirdek ekip altında üretilecek aracın farklı bölümlerine göre farklı uzmanlardan alt ekipler oluşturulmaktadır (Şekil 3.3). Alt ekipler kendi içlerinde tek disiplinli ekiplerden oluşmaktadır (Şekil 3.4). Her tek disiplinli çalışma ekibi, projenin ilgili bölümü için çalışmalarını yürütmektedir. Bu ekipler belirli programlara bağlı olarak işbirliği yaparlar. Firma içerisinde 200 endüstriyel tasarımcının görev aldığı bir tasarım bölümü bulunmaktadır. Aynı bölümde ayrıca 100 grafiker ve ürün modelcisi bulunmaktadır. Bu bölümde projelere uygun tek disiplinli ekipler oluşturulmaktadır. Şekil 2.6‟da çeşitli tasarım alt görevleri için oluşturulan tek disiplinli ekiplerin proje konularına göre oluşumları görülmektedir.
Şekil 2.6 DaimlerChrysler firması tasarım bölümü yapısı (Honer, 2001) Çalışma yaşamını destekleyen bilgisayar yazılımları ve araçlarla birlikte kolektif çalışmanın biçimi de değişmektedir. Aynı proje içinde birlikte çalışan kişiler aynı mekanda ve aynı anda çalışmak zorunda değillerdir. DaimlerChrysler gibi uluslararası firmalardaki tasarım ekipleri farklı bölümlerde, farklı şehirlerde bazen farklı ülkelerde aynı proje üzerinde çalışabilmektedirler. Bölüm içi oluşturulan tek disiplinli tasarım ekipleri (Şekil 2.5) tasarlanacak araçların farklı bölümleri (Şekil 2.6) için yapmış oldukları tasarım çalışmalarını, diğer ekip üyeleri ile paylaşırlar.
3. TASARIM SÜRECİNDE EKİP ÇALIŞMASI
Endüstriyel ürünler teknoloji ve iletişim çağını yaşayan dünya ile birlikte gelişmektedirler. Basit olarak tanımlanabilecek tek fonksiyonlu ürünlerden, birden fazla fonksiyonu, birden fazla şekilde yerine getirebilen karmaşık ürünlere dönüşümler olmaktadır. Bir ürün onu üreten tek bir zanaatkar ya da uzman yerine, farklı uzmanlık alanlarından kişiler çalışmalarıyla yaratılmaktadır. Ürünlerin gelişmelerine ve karmaşıklaşmalarına en belirgin örnek otomobillerin başlangıçları ile bugünkü durumları arasındaki farktır.
Ürünlerle birlikte firmaların yönetim anlayışları, işletme kuralları, pazar şartları değişmektedir. Firmalar çalışanlardan her gün daha hızlı ve daha yaratıcı olmalarını beklemektedirlerler. Tüketiciler ise, tüm gelişmeler karşısında daha iyi ve daha kaliteli ürünleri istemektedirler.
Bu etkenler doğru ürünün doğru zamanda piyasada olmasını gerektiren rekabetçi pazar şartlarını getirmiştir. Rekabetin en başta gelen unsurlarından biri olan tasarım, pazarın hızına uyum sağlayarak sürekli yenilenmelidir. Bir ürün tasarımcısının, tasarım problemlerine dahil olan tüm etmenleri bilmesi zordur. “Tasarım bilgisinin yanı sıra pazarlama, finans ve üretim konularında da kapsamlı bilgiye ihtiyaç duyacaktır” (Starr, 1963). Sonuç olarak Tasarım görevleri artık daha zor ve karmaşık bir süreçtir. Bu karmaşık problem yapılarının çözümü bireyler yerine ekiplerle elde edilebilir.
Endüstri içinde yoğun olarak kullanılan tasarım ekipleri, öncelikle bir çalışma grubudur ve sosyal bir ortam içinde çalışmaktadırlar. “Ekip olgusunun öneminin artması ile birlikte tasarım araştırmalarının içine sosyal etkileşimler gibi başka konular da girmiştir” (Valkenburg, 1998). „Tasarımcı nasıl tasarlar 1960 lardan itibaren tasarlama metodolojisinin temel araştırma konularından biri olmuştur. Son yıllarda ise, „Tasarımcılar birlikte nasıl tasarlar‟ konusuna artan bir ilgi gösterilmektedir (Delft Workshop, 1994)
3.1 Tasarım Eğitiminde Ekip Çalışması
Ürün tasarımcılarının ekip içerisinde çalışma alışkanlıklarına profesyonel yaşamın içinde, hataları deneyerek öğrenmeleri birçok olumsuzluğa neden olmaktadır. Endüstrinin ihtiyaç duyduğu ekip çalışmasına uyumlu tasarımcılar, ekip çalışmasını iş yaşamından önce, kuramsal ve uygulamalı olarak üniversitelerde öğrenmelidirler. Tasarım öğrencileri kendi içlerinde ve diğer mesleklerden öğrencilerle birlikte ekip çalışmalarına katılmalıdırlar. Öğrenciler olağan durumlarda beraber çalışmadıkları kişilerle çalışma konusunda deneyim kazanmalıdırlar.
Bayazıt (1994a) ekip çalışmasının firmalara girmesinin önündeki sorunları şu şekilde açıklamaktadır:
Bölümler arası disiplin ayrımı ve bir konuda uzmanlaşma ekip çalışmasının firmalara girmesini güçleştirmektedir. Bunun nedenleri üniversitelerde yapılmakta olan eğitim programlarından kaynaklanmaktadır. Tasarımcılar genellikle eğitimlerinde yönetimle ilgili dersler görmelerine olanak tanınmadığı için, yönetim problemlerini kavrayamamaktadırlar Sadece ergonomi, malzeme, üretim süreci gibi konularda eğitilmeleri tasarımcıyı işletmeciyle işbirliği yapmaya yöneltememektedir
Ayrıca proje kapsamında işbirliği yaparak uygulamalarındaki yetersizlikler, programlı bir ekip çalışması yapmamaları. onların tek disiplinli ya da çok disiplinli ekipler içinde verimli olabilmelerini engellemektedir. Günümüzde lisans eğitimi döneminde ekip içerisinde çalışma yeteneklerini geliştirebilecekleri derslerin yapılması için, endüstriden ve eğitimcilerden kaynaklanan bir baskı vardır. Denton (1997) eğitim içerisinde ekip çalışmasının yapılmasının gereklerini üç başlık altında özetlemektedir:
1. Akreditasyon
2. Endüstri İhtiyaçları
Endüstri İhtiyaçları, endüstride kullanılan çok disiplinli uygulamalar ve ürün geliştirmenin çoklu uzmanlığı gerektirmesi, ürün geliştirme süreçlerinin kısalması, dolayısıyla maliyetlerin azalması, pazara ürünlerin zamanında ve hızlı çıkabilmesidir.
3. Pedagojik
Bu başlığı ise 2 maddeye ayıran Denton, ilk madde olarak Motivasyon etkenini belirlemiştir.
İkinci madde ise Performans‟tır. Bu bölümde çeşitli etkenleri sıralamaktadır.
Sinerji:
Fikir Üretimi
Karışıklık ile baş etme Stratejik düşünüş
Çoklu uzmanlık gerektiren görevlerle çalışmak Gerçek ölçülere yakın projelerde çalışmak
Bu tezin araştırma konusu olan karar verme, tasarım eğitimi içinde dikkate alınması gereken bir konudur. Genel ürün tasarımı eğitimi içinde karar verme konusuna oldukça az önem verilmektedir. Ürün geliştirme sürecinde karar verme kritik bir rol üstlenmektedir.
3.2 Tasarlama Metodolojisinde Ekiple Tasarım Araştırmaları
Bu çalışmanın araştırma konusu ile ilgili literatürde üç konu başlığı ortaya çıkmaktadır: Tasarım ekipleri, tasarım kararları ve tutanak analizi metodu. Tutanak analizi ve tasarım kararları üzerine yapılan araştırmalar tasarım ekipleri konusu ile ilgili yapılmış araştırmalardan çok daha fazladır. Bu çalışmaları incelemek bu araştırmanın amaçlarının dışında kalmaktadır. Bu araştırmada sözü edilen çalışmaların sonuçlarından çok, metotlarıyla ve amaçlarıyla ilgilenilmektedir. Bu bölümde incelenen çalışmalar tasarlama metodolojinde yapılmış olan ekip ile tasarım çalışmalarının genel çerçevesini belirlememektedir, fakat bu konudaki eğilimlerinin ve farklılaşmanın anlaşılmasına yardımcı olması amaçlanmaktadır
Tasarım ekipleri üzerinde yapılan çalışmalar, sınıflandırma yapılabilecek kadar çok ve yeterli değildirler. Tasarım araştırmacıları genellikle mimarlık, ürün tasarımı gibi kendi uzmanlık dallarından yola çıkarak araştırmalar yapmaktadırlar. Bu nedenle,
ekip çalışmaları arasında tek ya da çok disiplinli ekipler üzerine yapılan araştırmalar gibi çok genel bir sınıflandırma yapmak kolay değildir.
Bir alandaki çalışmaların gelişiminin hızlanabilmesi için o alanda bir paradigmanın oluşması gereklidir. Ekiple tasarım konusunda yapılan araştırmaların bulguları arasında karşılaştırma yapabilmeye yardımcı olacak tanımlanmış ortak değişkenler ya da modeller bulunmamaktadır.
Eriş ve diğ. (1999) ürün geliştirme projeleri içinde yer alan küçük ölçekli ekipler üzerinde yapılan araştırmaların birbirleriyle karşılaştırılmalarındaki zorluklara değinmişlerdir. Metot ve sonuçlarla genellemelerin yapılamamasının nedenini ise araştırmalar arasında birliği sağlayacak ortak tanımlanmış değişkenlerin olmamasıyla açıklamaktadırlar. Tasarlama metodolojisi literatüründe yer alan çalışmalardaki değişkenler konusunda ontolojik bir araştırma yapmışlardır. İnceledikleri çalışmalarda araştırmacılar tarafından kullanılmış, farklı boyutlar altında 124 değişken tanımlamışlardır.
Tasarım ekipleri üzerine yapılan ilk düzenli araştırma çalışmaları 1993 yılında, Uluslararası Mühendislik Tasarımı Konferansında (ICED 1993) sunulmuştur. Bu konferansın teması “ekip çalışması” idi (Valkenburg, 2000).
Tang ve Leifer‟in (1988) yapmış oldukları araştırma tasarlama metodolojisinde tasarım ekipleri üzerine yapılan ilk çalışmalardan biridir. Bu çalışmada tasarım ekiplerinin çalışma ortamlarındaki edimlerinin anlaşılabilmesi için, makine mühendislik tasarımı (mechanical engineering design) eğitimi almış olan kişilerden oluşan tek disiplinli tasarım ekipleri ile deneysel çalışma yapılmıştır. Üç ya da dört kişiden oluşan ekiplere 1, 1.5 saat süren sekiz çalışma seansı yaptırılmıştır. Uygulamaların video kayıtları tutularak, çalışma ortamındaki davranışların araştırılması için önerilen ve ortamda oluşan eylemlerden ve işlevler‟den oluşan bir araştırma modeli sınanmıştır.
Tasarlama metodolojisinde tasarım ekiplerinin içindeki iletişim ve etkileşim birçok araştırmacının ilgisini çekmiştir:
Sonenwald ve diğ.(1996), çok disiplinli tasarım ekipleri içinde yer alan farklı uzmanların üstlendikleri iletişim rollerinin tasarım sürecinde işbirliğine olan etkisini araştırmışlardır. Dört çok disiplinli tasarım ekibi üzerinde yaptıkları deneysel çalışmalar sonrasında 13 adet rol tanımlamışlardır.
Carrisoza ve Seppard (2000) mühendislik tasarımı ekiplerinde iletişimin gerekliliğini araştırmışlardır. Oluşturulan dört çok disiplinli ekibe aynı tasarım problemi verilmiştir. Uygulamaların video kayıtlarından elde edilen verileri, geliştirilen ekip etkinlikleri ve görsel iletişim kodlama sistemlerine uygun olarak analiz etmişlerdir. Stemple ve Badke-Schaub (2002) tasarımcıların düşünce süreçlerini inceleyerek ekip içi iletişimin analizini yapmışlardır. Makine mühendisliğinde öğrenim gören 4-6 kişiden oluşan üç tasarım ekibine uygulamalar yaptırmışlardır. Tüm çalışmaların video kayıtlarının tutulmasından sonra tutanak analizi metoduyla çalışmaların analizleri yapılmıştır. Problem çözümü uygulamalarının analizinde bir kodlama sistemi kullanılmıştır. Elde edilen sonuçlar birbirleriyle karşılaştırılarak değerlendirilmiştir.
1994 yılında Delft Üniversitesi Endüstriyel Mühendislik Tasarımı Bölümü tutanak analizi metodu üzerine yoğunlaşmış, The Delft Protocols Workshop ismi ile düzenlenen atölye çalışması yapmıştır. Delft atölye çalışması bu araştırma ve tasarım metodolojisi için iki yönden çok önemlidir. Birincisi, ilk defa tutanak analizi tasarım araştırmalarında sistematik ve planlı olarak kullanılmıştır. Yirmi tasarım araştırmacısına aynı bilgiler verilerek analizleri yaptırılmıştır. İkinci önemli konu ise, ilk defa ekip ile tasarım konusunun sistematik olarak incelenmesidir.
Bu çalışma kapsamında tek bir tasarımcı ile üç ürün tasarımcısı öğrencisinden oluşan tek disiplinli bir tasarım ekibine aynı tasarım probleminin çözüm uygulaması yaptırılmıştır. Atölye çalışmasına katılan tasarım araştırmacılarından bir bölümü ekip çalışması, bir bölümü ekip ve bireysel çalışmayı birlikte, diğer bir bölümü ise sadece bireysel süreç üzerinde çalışmıştır. Bu bölüm içinde sadece ekip çalışması ve ekip çalışması ile bireysel çalışmanın birlikte ele alındığı araştırmalar kısaca şunlardır: Goldschmidt (1996) bireysel ve ekip ile tasarım uygulamalarını karşılaştırmak için parametreler tanımlayarak, tutanak analizi metoduna dayanan bir metodoloji oluşturmuştur. Karşılaştırmada ölçüt olarak üretkenlik alınmıştır. Tasarım sürecini hareketler (move) ve bağlantılarla (links) tanımlamıştır. Hareket ve bağlantılar arası ilişkilerin gösterilebilmesi için Linkography sistemini geliştirmiştir. Tasarım sürecini, tasarım probleminin alt çözüm konularına göre beş kategoriye ayırmıştır. Bu beş kategori altında saptadığı linkography değerleri ile bireysel ve ekip tasarım süreçlerini karşılaştırmıştır.