Санағ оңнағларнаң палғалыстығ сӧстер (1) (Ölçü sözcükleri)
Полған на тiлде тузалары хоостыра сан паза санағ оңнағларнаң палғалыстығ сӧстер пар. Кӧзiдiмге алза, пiр (bir), чибiргi (yirmi), он (on), кӧбiзi (çoğu), пуд (16 kg), тонна (ton), хап (çuval), асхынах (az) паза ан. пасх.
Че оларның грамматика тузаларын кӧрзе, числительнай чоох чардығына пiр, чибiргi паза он сӧстер ле кiрчелер. Пасхалары пасха чоох чардыхтары полчалар.
Че нименең пасхалалчалар числительнайлар сан сӧснең палғалыстығ пасха сӧстердең? Аны пiлiп алар ӱчӱн, тиңнестiр кӧреелер тонна (ton) паза он (on) сӧстернi:
а) тонна оңнағны таныхтапча. Ол кӧдiрiмнiң синiн кӧзiтче. Он сӧс аймах-пасха нимелернiң санын кӧзiтче. ол нименiң санын кӧнi таныхтапча;
б) тонна паза он сӧстер пасха сурығларға нандырчалар. Ниме? — тонна, нинҷе? — он; в) оларның грамматика пiлдiрiглерi пасха: тонна сӧс санҷа паза падежче хубулча, он — падежче. Прай пу нимелернi санға алза, тонна сӧс адалыс полча, он — числительнай. Санағ оңнағларнаң палғалыстығ сӧстер синнерiнең оох, сӱӱх нимелерні, малның санын, ан.п. нимелерні санапчалар, синепчелер. Ол сӧстер числительнайларның паза саналчатхан предметті таныхтапчатхан имяларның аразында турчалар:
он читі пас чоон мал (on yedi baş büyük sığır), пір сарсых меелей (tek eldiven) ,
ікі тілім халас (iki dilim ekmek),
он пис кӧнек яблах (on beş kova patates), ікі хуҷах одың (iki kucak odun),
Пеер мындағ синнерні таныхтапчатхан сӧстер кірчелер:
1) кӧдірімнің синің (пеер ӧӧнінде орыс тілінең кірген сӧстер кірчелер); 2) ырах-чағынның, узунның, чалбахтың синiн (иргiлен парған узунның синiң таныхтапчатхан сӧстер дее);
3) объемның, площадьтың синiн;
4) суух паза изiлҷек нимелернiң синiң;
5) улиин таныхтапчатхан сӧстер (холнаң алып алар син): тудым (tutam), кизек (parça, gıdım, kısım), тілім (dilim), оос (avuç), ан.п.;
6) тіріг нимелернің санын;
7) Ахсына алар (чир, iзер) нимелернің санын, синiн; 8) ікі пар предметтің пірсін: сарсых (tek), паар, хос.
1. Кӧдірімнің синін таныхтапчатхан сӧстер (кӧдiрерiнiң синее) Ağırlık ölçüsünü belirten sözler
грамм (gram): iкi чӱс грамм хайах (iki yüz gram tereyağ);
килограмм (kilogram): пис килограмм iпек (beş kilogram ekmek); центнер (kental): iкi центнер яблах (iki kental patates);
тонна (ton): тоғыс тонна пуғдай (dokuz ton buğday); пуд (16 kg): пiр чӱс пуд тус (bir yüz pud tuz);
Кӧдiртпек иргіл. пуд.
Кӧдiрге иргіл. фунт (450 граммнаң сала кӧп арах).
2. Ырах-чағынның, узунның, чалбахтың, халынның синiн таныхтапчатхан сӧстер (узунының синее)
Mesafe, uzunluk, genişlik, kalınlık ölçüsünü belirten sözler
миллиметр (milimetre): пис миллиметр чаҷын (халыны) (beş milimetre kağıt (kalını));
метр (metre): пiр чарым метр товар (bir buçuk metre kumaş); километр (kilometre): читi километр чол (yedi kilometre yol).
Ырах-чағынны, узунны, чалбахты, халынны синеҷең нумеративнай сӧстернiң аразында иргiлен парған сӧстернi кӧрерге чарир. Оларның аразында:
- холнаң синеенін таныхтапчатхан сӧстер: харыс, хулас, іліг, мухур, арчын паза ан.п.
Арчын arşın 0,71 м. (uzunluk ölçüsü) арчыннығ товар bir arşın kumaş ан.п.; Хапың Каной ирепчее ӱс чылда он аршин киден товар пирче... (НД, ЫА, 61) Hapın üç yıllık çalışma için Kanoy eşlere on arşın tuval verir...
iлiг — салаа халынынҷа синег (parmak kalınlığına eşit ölçü birimi); пiр iлiг салаа чалбаанҷа [пӧзиинҷе] (parmak genişliğine eşit (kadar)); iкi iлiг ікі салаа чалбаанҷа [пӧзиинҷе] (іki parmak genişliğine eşit (kadar)).
харыс (karış) (чаза тудылған улуғ салаа паза устығ салаалар аразындағы ырах-чағынның синее); пiр харыс чир bir karış yer; позың пiр харыс, андарох харысчазың Kendin bir karış, yine de . Амды пір харызах оолағас пӱӱр істінде
чуртапча (ХН, 57) Şimdi bir karış oğlan kurtun içinde yaşar.
мухур иргіл. karış (чаза тудылған улуғ салаа паза устығ салаалар аразындағы ырах-чағынның синее); пис мухур beş karış (uzunluk).
Хулас (kulaç) иргіл. пір хуласнаң тиң узунның синее (Bir kulaca eşit uzunluk ölçüsü); хуласнаң синирге kulaçla ölçmek;
...отыс хулас хара хыл арғамҷынаң адын арғамҷылап салған чылаңотха (НД, ЫА, 127) ...atı otuz kulaç siyah kıldan yapılan kementle ota bağladı.
пілек (bilek ) холның чардығы kol kısmı (сығанах паза пілек аразындағы холның чардығы — dirsek ve bilek arasındaki kol kısmı)
хаалағ иргіл. adım (хыймыраныс тузында азахтар аразындағы ырах-чағынның синег сині — hareket halındeyken ayak tabanları arasındakı mesafeyle eşit uzunluk ölçü birimi); чалбағы чибiргi хаалағ yırmı adım genişliği.
алтам adım (ölçü birimi); турадаң ибге чибiргi алтам evden küçük eve kadar yirmi adım. Пiр алтам — bir adım
малтам кыз. adım; см. хаалағ пiр малтам bir adım.
атым atıcılık (ух учуғызынаң тиң ырах-чағыны ok, mermi uçuşuyla eşit mesafe); пiр атым чир bir ok uçuşuna eşit mesafede tarla.
Пирста (верста) — rus uzunluk ölçüsü. (1,6 km) Оолағас ибінзер алты пирста чазағ килген.
Литература 1.Анжиганова О.П. Словосочетания с нумеративными словами в хакасском языке // Советская Тюркология. - Баку., 1973. - №4. - С. 87-92. 2. Боргояков В.А., Медведева М.А., Кызласова И.Л., Чебодева Л.А. Хакас тілі. Морфология (Пос алынҷа чоох чардыхтары): ӱгредіг пособиезі/ В. А. Боргояков, М. А. Медведева и др. – Ағбан: Н. Ф. Катановтың адынаң хакас хазна университедінің издательствозы, 2018. 3. Карпов, В.Г. К проблеме о частях речи в хакасском языке [Текст] / В.Г. Карпов // Ежегодник Института саяно-алтайской тюркологии. Вып. V. – Абакан: Издательство Хакасского государственного университета им. Н.Ф. Катанова, 2000. – С 15-24. 4. Севортян, Э.В. К проблеме частей речи в тюркских языках [Текст] / Э.В. Севортян // Вопросы грамматического строя. М.: АНСССР, 1955. – С. 210-213. 5. Хакас тiлi. Морфология [Текст] 021700.02 Филология (Хакас тiлi паза литература) специальностьча ӱгренчеткен студенттерге ӱгредiг пособие / филнд Карповтыӊ В.Г. редакциязынаӊ – Ағбан: Н.Ф. Катановтыӊ адынаӊ Хакас хазна университедiнiӊ издательствозы, 2004. – С. 55-60.
