BİLGİNİN
ORGANİZASYONU I
METADATA
METADATA NEDİR?
Elektronik bilgi kaynaklarının tanımlanması, düzenlenmesi ve erişimi önemli bir konudur. Metadatanın ne olduğu ile ilgili, metadatanın farklı özelliklerine dikkat çeken tanımlar yapılmıştır. Genel olarak metadata;
“veri hakkında veri” olarak ifade edilir.
Metadata oldukça kapsamlı bir konudur. Birçok alanda metadatadan faydalanılmaktadır. Metadata kütüphanecilikte ve bilgi biliminde daha önemli bir konu olmasına rağmen bu terimin kendisi bilgisayar biliminden gelmektedir.
Bilgisayar terminolojisinde “meta” ön eki genellikle “hakkında”
anlamındadır. Metadata diğer verileri tanımlama, tarif etmede kullanılır.
Metadata yaygın olarak “veri hakkında veri/bilgi” olarak tanımlanabilir. Bu
tanım, bir bilgi kaynağının (kitap, harita, blog, Flickr üzerindeki bir fotoğraf,
çevirimiçi (online) bir video, vs.) bir veri biçimi olduğunu saymaktadır. “Veri
hakkında veri” tanımında olduğu gibi, bu kaynağın niteliklerinin, karakteristik
özelliklerinin ve içeriklerinin tanımlanması da bir veri olabilir. Bu tanım,
kavramın oldukça geniş halini sunmaktadır. Daha karışık ve uzun tanımlara
terminolojide rastlanabilir. Bu tanımların ortak yanı kimliklemek, keşfetmek,
seçmek, kullanmak, erişmek ve yönetmek amaçlarıyla oluşturulan
metadatanın, bilgi kaynaklarının özelliklerini tanımlayan yapılandırılmış
enformasyon olması fikridir. Yani metadata, kaynağı keşfetmek amacıyla
kullanılan geleneksel erişim araçlarında bulunan bilgiler gibi sadece
tanımlayıcı bilgi değil, aynı zamanda bilgi kaynağını yönetmek, kullanmak ve
korumak için gerekli olan bilgiyi de içerir.
Kitapları birer veri kaynağı olarak düşünürsek; kütüphane katalog kartları nasıl kitaplar hakkında bilgi veriyorsa, metadata da data/veri hakkında bilgi verir. Mesela Web sayfalarında HTML kodu içerisine eklenen meta etiketleri (tag) ile o sayfa hakkında ek bilgiler verilir.
Dijital fotoğraf makineleri ile çekilen fotoğraflarda, fotoğraf dosyası
içerisine kaydedilen EXIF bilgileri (fotoğrafın çekildiği tarih, fotoğraf
makinesinin markası, modeli ve ayarları, fotoğrafın çekildiği yerin GPS
koordinatları v.s.) birer üst veridir.
Metadata tanımları, metadatanın bilgi kaynağının tanımlayıcısı olduğunu ifade eder.
Metadatanın tanımlayıcı özelliği üzerinde yoğunlaşan tanımlardan bazıları şunlardır:
Metadata fiziksel ya da elektronik bir nesne hakkında tanıtıcı bilgi içerir.
Metadata tanımlanan girişlerin yönetimi, değerlendirilmesi, keşfi ve
kimliklendirilmesine yardımcı olmak için bilgi varlıklarının özelliklerini tanımlayan yapılandırılmış ve kodlanmış veridir.
Metadata, bir bilgi kaynağını tanımlayan, açıklayan, yerini bildiren ya da onun kolayca bulunmasını kullanılmasını ve yönetimini sağlayan planlanmış
(yapısallaştırılmış) bilgidir.
Temel olarak; metadata, yapıyı tanımlayan bilgidir. Aynı zamanda metadata bilgiyi yönlendirmek için kullandığı sistemi de tanımlar.
Metadatanın temelleri
Metadata 3 ana kategoriye ayrılabilir:
Yönetimsel Metadata
Yapısal Metadata
Tanımlayıcı Metadata
Bu kategoriler yine de kesin değildir. Kategoriler arasındaki sınırların belirlenebilir olmadığı, kategorilerin tanımlarının standartlaştırılmış olmadığı ya da kesin olmadığı önemle hatırlanmalıdır. Metadata öğeleri bu kategorilerin herhangi birinde daha uygun olabilir. (Örneğin, benzersiz bir kimlikleyici, tanımlayıcı, yönetimsel ve yapısal
metadata olarak yararlı kabul edilebilir.) Ek olarak, bu üç kategorinin metadatayı sınıflama için tek yol olması zorunlu değildir. Bazı yazarlar metadatayı 5 kategoride adlandırmıştır:
Yönetimsel
Tanımlayıcı
Koruma
Teknik
Kullanım
Bazı yazarlar da 11 metadata türü belirlemiştir:
Yönetimsel
Davranış
Tanımlayıcı
Görüntü kalitesi değerlendirmesi
Meta-metadata
Koruma
Kayıt yönetimi
Haklar
Yapısal
Teknik
İzleme
Metadata, bilgiye daha kolay erişimimizi sağlayan bir bibliyografik tanımlamadır.
Bu durumu örneklendirmek gerekirse bir katalog kartında yer alan bibliyografik bilgiler, tanımladığı kaynağın metadatasıdır.
Tanımlayıcı metadata: Elektronik kaynakların hem tanımlanmasında hem de erişiminde kullanılan oluşturan, eser adı, özet, konu gibi bilgilerdir. Geleneksel bibliyografik kataloglama en benzer olanıdır.
Yapısal metadata: Elektronik kaynağı kullanılabilir ve gösterilebilir duruma getirmeye sağlayan bilgiyi içerir. İletişim programı, uygulama programı, yazılım ve donanım özellikleri gibi bilgilerdir. HTML ve PDF örnek olarak verilebilir.
Yönetimsel metadata: Elektronik kaynakların yönetiminde kullanılabilecek bilgileri
tanımlayan üst veridir. Kaynakla ilgili tarih bilgileri, dosya formatı gibi bilgiler
içerir. Üst verinin entelektüel mülkiyet haklarıyla ilgilenen bir formudur.
Bir diğer bakış açısına göre, Metadatanın karmaşıklık ya da zorluk seviyeleri bulunmaktadır. Metadata 3 seviyede sınıflandırılmıştır.
Birinci seviye, kaynağın kendisinden veri çıkarmaktan ibaret olan basit bir formattır.
Otomatik indeksleme teknikleri aracılığıyla arama motoru yaklaşımı tarafından Web’in organize edilmesi için kullanılır.
İkinci seviye yapılandırılmış formattır. Genel kullanıcılar için oluşturulmuş formal/resmi metadata öğeleri setlerini içerir. Metadatanın bu seviyesi metadata oluşturulması için temel bir şablon olabilir ve profesyonel seviyede tanımlama gerektirmez.
Metadatanın üçüncü seviyesi zengin formattır. Kütüphanelerdeki, arşivlerdeki ve müzelerdeki bilgi uzmanları, kapsamlı, özenli bir biçimde detaylı tanımlamaları manuel olarak oluşturmak için bu 3. seviyeyi kullanma eğilimindedirler. Bu düzeyin yapısı daha karmaşıktır.
Kodlama ve içerik standartları ile metadata öğeleri bütünleştirilmiştir. Zengin formatların örnekleri AAKK2 (Anglo Amerikan Kataloglama Kuralları 2) ve MARC kullanılarak oluşturulan bibliyografik kayıtlarda bulunmaktadır. Metadata bilgi kaynaklarını en küçük ayrıntısına kadar tanımlayabilmek için kullanılabilir.
Metadata;
Bilgi kaynakları
Bu kaynakların parçaları ya da
Çoklu kaynakları içeren koleksiyonların belirlenmesi için oluşturulabilir.
Diğer bir açıdan baktığımızda, metadata;
Metin, resimler, multimedya dosyalarından birini ya da birkaçını içeren web sayfasını,
Web sayfasında bulunan dijital video ya da diğer bileşenlerden birini,
Web sayfalarını içeren bir web sitesinin tamamını tanımlamak için kullanılabilir.
Farklı topluluklar bilgi kaynaklarını farklı ayrıntı düzeylerinde tanımlamayı seçebilmektedir. Bazı topluluklar kaynakları;
Kaynağın türüne,
Topluluğun bilgiyi organize etme yaklaşımına,
Kullanıcılarının ihtiyaçlarına bağlı olarak, bu düzeylerin herhangi birinde
ya da hepsinde tanımlayabilir.
Örneğin, kütüphaneler basılı kitabın kendisi için metadata hazırlar. Bir
kitap bir metadata kaydına eşittir. Dijital kütüphaneler koleksiyon
düzeyinde ya da materyal düzeyinde tanımlama yapma arasında gidip
gelebilirler. Bu tanımlamaları belirli koleksiyonların niteliklerine,
koleksiyonların büyüklüğüne ve koleksiyonun kullanıcılarına dayanarak
yapılmaktadır. Materyallerin kendisi (dijitalleştirilmiş harita)
tanımlanabileceği gibi, koleksiyonların kendisi (700 parçalık dijitalleştirilmiş
harita koleksiyonu) de tanımlanabilir ya da her ikisi de
tanımlanabilmektedir.
METADATA KULLANMANIN FAYDALARI
Bilgisayar ve iletişim teknolojilerinin hızla yaygınlaşması ve daha güçlü
hale gelmesi, kullanıcı gereksinimleri doğrultusunda elektronik kaynakların
ve İnternet kaynaklarının hızlı gelişimi, internet üzerindeki bilginin kayıt
altına alınarak tanımlanması gerekliliğini ortaya çıkarmıştır. İnternet
üzerinde ve elektronik ortamda bulunan bilgiye kesin erişim; bilginin
bibliyografik denetiminin yapılması kataloglama ve indeksleme ile
gerçekleşir. Kütüphaneciler kaynağa kolaylıkla erişilebilmesi için kaynağı
tanımlarlar. İnternet üzerindeki bilginin tanımlanmasını ve keşfedilmesini
sağlayan metadatanın kullanılması erişim oranının yükselmesini
sağlayacaktır.
Metadata önemini bilgiye erişimdeki performansı artırması, elektronik kaynakların yönetimine katkısı, doğru bilgiye ulaşılabilirliği sağlaması,
karşılıklı işlerliği gerçekleştirmesi ve gelecekteki uygulanabilirliği şeklinde özetlemek mümkündür.
Metadata, dijital nesnelerin keşfedilmesini, kullanılmasını,
saklanmasını ve yeni görevler yüklenmesini sağlar. Metadata ile elektronik kaynakların ve internet üzerindeki bilginin belirli standartlara uyarak
tanımlaması yapılır. Kullanıcıyı internet üzerinde aradığı bilgiye eriştirir.
Metadata kullanmanın üç ana yararı vardır.
Kaynağa erişim : Metadata, elektronik ortamda aranılan kaynağa erişimi sağlaması bakımından katalog kaydı özelliğine sahiptir.
Elektronik kaynakların organizasyonu : Metadata; elektronik ortamdaki bilgiyi yönetebilmek ve bir arada toplamak için; bilgiyi bulur, süzer, düzenler, özetler.
