İyonlaştırıcı Radyasyon

>>> Gökhan Özyiğit

Prof. Dr., Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Radyasyon Onkolojisi Anabilim Dalı

Sağlığımız İçin Deva mı, Bela mı?

İyonlaştırıcı Radyasyon

54

Bilim ve Teknik Ağustos 2013 >>>

X

keşfi aslında dünyamızda her açı-dan yepyeni bir çağ başlatmış-tır. Sadece fizik alanında yaşandığı düşü-nülen bu keşifler tıptan askeri teknolojiye, kimyaya ve hatta yaşam felsefesine kadar birçok alanda köklü değişimlere yol aç-mıştır. X-ışınlarının keşfinden sadece bir yıl sonra 29 Ocak 1896’da ABD’li bir tıp öğrencisi olan Emil Grubbe X-ışınlarını meme kanserli bir kadının tedavisinde kullanmış ve 1903 yılında bugün kullan-dığımız radyoterapi terminolojisini litera-türe kazandırmıştı. Radyoaktivitenin keşfi ve o dönemlerde ticari olarak üretilen rad-yoaktif radyum içeren ürünler, baş ağrı-sından kansere kadar neredeyse her derde deva olarak görülmüştü. Hatta cildi güzel-leştirici kremlerde ve sabunlarda bile koz-metik olarak kullanılmıştı. O dönemlerde radyasyonun biyolojik etkileri henüz bi-linmediği için durum o kadar abartılmıştı ki, radyum markalı margarinler bile üre-tilmişti. Ancak geçen zamanda radyasyo-nun kontrolsüz kullanıldığı takdirde can-lılar üzerinde son derece tehlikeli olabile-ceği acı tecrübelerle görüldü. Örneğin cilt kanseri tedavisi sırasında radyum kayna-ğını çıplak elle tutan birçok hasta parmak-larını kaybetmişti.

O halde sağlığımız için bir deva olarak görülen iyonlaştırıcı radyasyon aynı za-manda başımıza nasıl bela oluyordu? As-lında bu soru radyobiyoloji isimli bilim dalının gelişmesi ile cevabını bulmuştur. Radyobiyoloji iyonlaştırıcı radyasyonun biyolojik sistemler üzerindeki etkisini in-celeyen bilim dalıdır. İyonlaştırıcı radyas-yonun hücre, doku, organ ve sistem düze-yinde ne tür etkileri olduğu radyobiyoloji sayesinde artık daha iyi anlaşılmaya baş-lanmıştır.

Sağlığımız İçin Deva mı, Bela mı?

İyonlaştırıcı Radyasyon

thinkst

ock

55

Sağlığımız İçin Deva mı, Bela mı? İyonlaştırıcı Radyasyon

İyonlaştırıcı radyasyonun hücresel düzeyde temel olarak iki tür etkisi oldu-ğu biliniyor. Bu etkileri daha iyi yorum-layabilmek için iyonlaştırıcı radyasyon ile ilgili bazı temel kavramları hatırla-makta fayda var. İyonlaştırıcı radyasyon, elektromanyetik dalgalar (X ve gam-ma ışınları) veya parçacıklar şeklinde (proton, elektron, nötron vb.) ilerleyen enerjinin geçtiği ortamdaki molekülleri iyonlaştırır. İyonlaşmanın meydana gel-mesi için elektromanyetik dalgaların ve-ya parçacıkların belli bir eşik enerjiye sa-hip olması (yaklaşık 12,4 eV) gerekir. Bu eşik enerjiye sahip olan elektromanye-tik dalgalar veya parçacıklar iyonlaştırı-cı radyasyon olarak adlandırılır. Bu

ola-yın fiziksel yönüdür. Biyolojik yönü ise iki temel etki etrafında incelenir. İyon-laştırıcı radyasyonun birinci etkisi doğ-rudan etki olarak adlandırılır. Bu etkide iyonlaştırıcı radyasyon doğrudan DNA moleküllerine çarpar ve DNA üzerinde kırıklar oluşturur. Bu kırıklar tek sarmal veya çift sarmal kırıkları olabileceği gi-bi, baz hasarı şeklinde de olabilir. İkin-ci etki ise su molekülleri üzerinden olu-şur ve doğrudan olmayan etki olarak ad-landırılır. Bilindiği üzere hücre içine gi-ren radyasyon en çok su molekülleriyle karşılaşır. İyonlaştırıcı radyasyon su mo-lekülleri ile etkileşime girdiğinde hücre için son derece toksik olan serbest radi-kaller oluşur.

Bu serbest radikaller eğer DNA mo-leküllerine yakın bir mesafede oluşursa, DNA üzerinde ciddi hasara yol açabilir. Ancak ister doğrudan ister doğrudan ol-mayan etki yapsın, iyonlaştırıcı radyasyo-nun yol açabileceği hasarlara karşı hücre-lerimizin çok gelişmiş savunma mekaniz-maları vardır. Eğer hücrelerde bu onarım mekanizmaları olmasaydı, gerek kozmik kaynaklı gerekse yer kabuğundan kay-naklı sürekli düşük doz iyonlaştırıcı rad-yasyona maruz kalan canlıların yaşamla-rını sürdürmesi mümkün olmayabilirdi.

Marie Curie (1867-1934): Nobel

Ödü-lü alan ilk kadındır. Radyum ve polon-yum adlı elementleri ve radyoaktiviti-yi keşfetti. Ancak o dönemlerde radyo-aktif elementlerin insan sağlığı üzerin-deki olumsuz etkileri bilinmiyordu. Bu nedenle radyoaktif izotop içeren deney tüplerini ceplerinde taşıyor ve masası-nın çekmecesinde hiçbir güvenlik önle-mi almadan saklıyordu. Hatta savaş yıl-larında radyolog olarak görev yaptığı yıllarda X-ışınlarına da bolca maruz kal-mıştı. Sonuçta önce radyasyona bağlı katarakt nedeni ile görme problemleri yaşadı. Daha sonra muhtemelen aldığı yoğun miktarda radyasyonun etkisi ile kemik iliği zarar gördü ve aplastik ane-mi nedeni ile 4 Temmuz 1934’te haya-tını kaybetti. Marie Curie’nin 1890’lı yıl-lardan kalan bilimsel notları yüksek mik-tarda radyum, polonyum gibi radyoaktif elementler içerdiğinden, kurşundan ya-pılmış özel kutularda saklanıyor ve an-cak koruyucu kıyafetler ve eldivenler gi-yilerek incelenebiliyor. SPL thinkst ock 56 54_57_iyonlastirici_radyasyon.indd 56 24.07.2013 16:12

Çevremizdeki düşük ve sürekli doz radyasyonun sağlığımız için yararlı olduğu konusunda bazı ku-ramlar da ileri sürülüyor. Radyasyon bu hassas ona-rım mekanizmaları sayesinde kontrollü bir şekilde kullanıldığında sağlık alanında tanısal veya tedavi amaçlı şifa kaynağı olabiliyor. İyonlaştırıcı radyasyon sayesinde günümüzde birçok hastalık teşhis edilebi-liyor ve birçok kanser türü başarılı ile tedavi ediedilebi-liyor. Öte yandan radyasyon kontrolsüz bir şekilde kulla-nıldığında çevre ve insanlığın sonunu getirebilecek bir bela haline geliyor.

Bu noktada radyasyonun etkilerini deterministik ve stokastik adı verilen iki kategoride de incelemek gerekir. Vücudumuzdaki her dokunun ve organın iyonlaştırıcı radyasyonun belli bir dozuna karşı to-leransı var. Bu tolerans dozların aşılması durumun-da radyasyona maruz kalan doku ve organdurumun-da geçici veya kalıcı işlev kayıpları meydana gelebilir. Örne-ğin görme sinirleri için kritik eşik doz aşılırsa kalıcı görme kaybı yaşanabilir. Bu tür etkilere determinis-tik etkiler adı verilir. Vücudumuzdaki her dokunun eşik dozları ve radyasyona duyarlılıkları farklıdır. Üreme hücreleri ve lenfositler radyasyona en hassas hücrelerimizdir. Kemik ve kıkırdak dokular ise

rad-yasyona en dirençli dokulardır. Ancak radyasyon to-lerans dozları kişiden kişiye farklılık gösterebilir ve birçok faktöre bağlıdır. İyonlaştırıcı radyasyonun bir de stokastik etkisi vardır. Radyasyonun asıl yay-gın ve korkutucu etkisi de budur. Çünkü bu tür etki-ler belli bir eşik doza bağımlı değildir, düşük dozlar da dahi görülebilir. Doz arttıkça stokastik etki oluş-ma olasılığı da artar. İyonlaştırıcı radyasyonun kan-ser yapıcı etkisi bu kategoride değerlendirilir. Özel-likle DNA molekülündeki onarılamayan veya yanlış onarılan kırıklar DNA üzerinde yapısal değişiklikle-re yol açabilir ve radyasyona maruz kalındıktan se-neler sonra da kanser ortaya çıkabilir. Ancak bu et-kinin ortaya çıkma olasılığı sanıldığı gibi çok yük-sek değildir. Bu olasılıkların hesaplanması tartışmalı bir konudur. Bununla beraber uluslararası raporlar-da 1 mSv’lik bir doz sonrası yaklaşık 100.000’de 5 ki-şide ölümcül kanser ortaya çıkabileceği belirtilmek-tedir. Elbette bu durum, günler veya aylar içinde or-taya çıkmaz. Radyasyona maruz kalındıktan sonra yıllar geçmesi gerekir. Genelde iyonlaştırıcı radyas-yona maruz kalındıktan sonra 3-20 yıl arasında bu tür ikincil kanserler görülür. Atom bombası ve Çer-nobil kazası sonrasında bu tür kanserlerin oluştuğu kesin bir şekilde kanıtlanmıştır.

İyonlaştırıcı radyasyon kanser tedavisinde en et-kili silahlardan biridir. İyonlaştırıcı radyasyon geliş-miş radyoterapi cihazları ile tümöre hassas bir şekil-de odaklanır ve kanser hücreleri yukarıda söz etti-ğimiz doğrudan veya doğrudan olmayan etkiler

sa-yesinde yok edilir. Bu amaçla çok çeşitli radyoterapi cihazları üretilmiştir. Genellikle X-ışınları ile çalışan bu modern cihazlar doğrusal hızlandırıcı olarak bi-linir. Tedavi öncesi bilgisayarlı planlama ile kanser-li dokunun en hassas şekilde hedeflenmesi sağlanır ve çevredeki normal dokular maksimum şekilde ko-runmaya çalışılır. Günümüzde robotik teknoloji de doğrusal hızlandırıcılarla bütünleştirilmiştir. Bu sa-yede uygun vakalarda çok yüksek dozlara yani kan-serli dokuyu birkaç gün içinde tamamen yok edebi-lecek dozlara çıkabilmek mümkün hale gelmiştir.

Bilim ve Teknik Ağustos 2013 <<<

Doku tarafından soğurulan doz Gy (gray) cinsinden ifade edilir. 1 Gy 1 kg’lık kütlede soğrulan 1 Joule enerjiye eşittir (1 Gy=1 J/kg). Doku tarafından soğu-rulan 1-2 Gy mertebesinde X-ışını veya gamma ışını dozu, yaklaşık 1000 tek sarmal kırığına, 1000’nin üze-rinde baz hasarına ve 40 çift sarmal kırığına yol açar.

CyberKnife®

(Robotik Radyocerrrahi)

Lineer hızlandırıcı robotik bir kola monte edilmiş-tir. Hasta sisteme entegre edilmiş bir robotik masa-ya masa-yatırılır. Bu robotik kol sayesinde, yüzlerce ince radyasyon demeti kanserli dokuya milimetrik has-sasiyette odaklanır. Ya kanserli doku yok edilir ya da kontrolsüz hücre bölünmesi durdurulur. Ülke-mizde de uygulanabilen bu tedavi ile uygun has-talarda çok başarılı sonuçlar elde ediliyor. Robo-tik radyocerrahi özellikle bazı beyin ve omurilik tü-mörlerinin, erken evre akciğer kanserlerinin, düşük ve orta riskli prostat kanserlerinin tedavi edilmesi çalışmalarında kullanılıyor.

Kaynak

Basic Radiation Oncology, Editörler: Murat Beyzadeoglu, Gökhan Özyiğit, Cüneyt Ebruli, Springer-Verlag, 2010.

SPL

57