Geleneksel Türk evinin cephe analizi: İstanbul-Zeyrek semti Haydar Mahallesi örneği

(1)

T.C

SELÇUK ÜNĐVERSĐTESĐ FEN BĐLĐMLERĐ ENSTĐTÜSÜ

GELENEKSEL TÜRK EVĐNĐN CEPHE ANALĐZĐ: ĐSTANBUL-ZEYREK SEMTĐ

HAYDAR MAHALLESĐ ÖRNEĞĐ

Abdullah Asım DĐVLELĐ Mimarlık Anabilim dalı

(2)

GELENEKSEL TÜRK EVĐNĐN CEPHE ANALĐZĐ: ĐSTANBUL-ZEYREK SEMTĐ

HAYDAR MAHALLESĐ ÖRNEĞĐ

A.Asım Divleli Mimar

YÜKSEK LĐSANS TEZĐ MĐMARLIK ANABĐLĐM DALI

Bu tez 17.10.2008 tarihinde aşağıdaki jüri tarafından oybirliği ile kabul edilmiştir.

Danışman Jüri Üyesi Jüri Üyesi

Yrd. Doç. Dr. Yrd. Doç. Dr. Yrd. Doç. Dr. Bahtiyar EROĞLU Afife Deniz Oktaç Mine Ulusoy

(3)

I

GELENEKSEL TÜRK EVĐNĐN CEPHE ANALĐZĐ: ĐSTANBUL-ZEYREK SEMTĐ

HAYDAR MAHALLESĐ ÖRNEĞĐ

Abdullah Asım DĐVLELĐ Selçuk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Mimarlık Anabilim Dalı

Danışman: Yrd. Doç. Dr. Bahtiyar Eroğlu 2008, 317 Sayfa

Jüri: Yrd. Doç. Dr. Afife Deniz Oktaç Jüri: Yrd. Doç. Dr. Mine Ulusoy

Tarihi Kentlerin yaşayışında ki değişim, geçmişin günümüze aktarılmasına yardımcı olan sosyo-kültürel ve fiziki çevre ile kavranabilmektedir. Đnsanların toplumsal davranışları, yeni gereksinimler meydana getirmekte bu da fiziki çevrenin değişimine sebebiyet vermektedir. Kentleşmiş yerleşimlerde kentin modern diye adlandırılan mekânsal birimleri yanında, geçmişin sosyal davranışlarını günümüze aktaran tarihi yapılar da bulunmaktadır. Đnsan davranışlarının, o günün mantıksal değerleri ile birleşmesi sonucu meydana gelmiş bu yapılar, aynı fonksiyonu taşıyan grupları içinde yapısal bir konsepte sahiptirler. Parsel kullanımları, plan çözümlemeleri, cephe düzenleri bu ikili ilişkinin neticesinde tasarlanmıştır. Bütün bu özellikleri bünyesinde bulunduran geleneksel konut mimarimizin yoğun olarak bulunduğu tarihi kentsel yerleşimlerde, hızla gelişen şehirleşmeye karşı gereken tepkiyi veremeyen yapıların korunması ve

(4)

II

Bu çalışmada Đstanbul’un Tarihi Yarımada’sı olarak adlandırılan surlarla çevrili bölgede yer alan Zeyrek Semti Haydar Mahallesi’nin günümüzde hala ayakta olan tescilli sivil mimarı yapısı, konutların cephe analizleri ve düzenlemeleri ele alınmıştır.

“Geleneksel Türk Evinin Cephe Analizi: Đstanbul-Zeyrek Semti Haydar Mahallesi Örneği” adlı bu tezin giriş bölümünde çalışmanın amacı ve kapsamı ile kullanılan materyal ve izlenen metod anlatılmaktadır.

Đkinci bölümde çalışma alanının ve yakın çevresinin tarihsel süreçte geçirdiği değişimler anlatılmış, bunlara ek olarak mahalle yerleşiminin fiziki dokusunun genel özellikleri, konutların tescil durumları, kat adetleri, yapım sistemleri, kullanım türleri, özgünlük durumları saptanmıştır.

Đki aşamalı üçüncü bölümde geleneksel konut mimarimizi oluşturan yapıların gelişim sürecine ve cephe elemanlarıyla beraber cephe bütününün genel özelliklerine değinilmektedir. Bölümün ikinci kısmı, çalışmanın ana konusu olan konut cephe elemanlarının analiz ve tipolojik sınıflandırmasının nedeninden, gerekliliğinden ve oluşturulması için izlenecek yöntemlerden teşekküldür.

Çalışmanın dördüncü bölümünde cephe ağırlıklı envanter çalışmaları çıkarılan konutların bütün cephe elemanları kendi içlerinde ayrı ayrı değerlendirilmiş, sayısal yoğunlukları bulundukları adalara göre tablolar halinde gösterilmiş ve çizimlerle tipolojik tabloları oluşturulmuştur. Daha sonra cepheler düzenleniş biçimlerine göre sınıflandırılmıştır. Bölümün sonunda on sekiz yapı adasının her biri bulundurdukları tescilli konutların cephelerine göre tablolarla değerlendirilmiştir.

(5)

III değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler: Zeyrek, Haydar Mahallesi, Tescilli Konut, Cephe Elemanları, Cephe Düzenlemeleri, Tipolojik Sınıflandırma, Özgünlük.

(6)

IV

FACADES ANALYSIS OF TRADITIONAL TURKISH HOUSE: THE SAMPLE OF ĐSTANBUL-ZEYREK DISTRICT

HAYDAR WARD’s

Abdullah Asım DIVLELI The University of Selcuk

The Institute of Natural and Applied Sciences The department of Architecture

Supervisor: Asist. Prof. Dr. Bahtiyar Eroğlu 2008, 317 Pages

Jury: Yrd. Doç. Dr. Afife Deniz Oktaç Jury: Yrd. Doç. Dr. Mine Ulusoy

Evolution of historical towns can only be understood by socio-cultural and physical environments which themselves help transform the past into the present. Society’s behaviour neccessitates development which thus forms reason for evolution of the physical environment. In urban locations, in addition to cities’ as modern developments, there are historical places which carry social behaviour from the past into our present. These places, established through the relationship of human behaviour with the logical ideas of the time, posses a pysical concept which utilize the same functions as other similar groups. Lot usage, plan analysis, facade arrangement are a few elements designed upon such mentioned relationships. In an urban district, where the traditional housing architecture with such features is widespread, documentation is being done to

(7)

V

In this study the historic peninsula Haydar, a rampart surrounded area, had the Zeyrek District’s civil architectrural structure, its dwellings facade structure and its regulations reviewed.

This study is called “Facades Analysis of Traditional Turkish House: The Sample of Đstanbul-Zeyrek District Haydar Ward’s”. In the introduction the purpose, context, material used and method followed outlined and presented.

In the second section, evolution of the district and nearby areas throughout the history is reviewed along with such features as: texture of appereance, legal status, levels, construction systems, kind of use, authenticity, and protection of residences.

The third section consists of two stages. The first of which explains the development of structures that constitute traditional architectural residences, and discuss the features of facade structures. The second stage of this section analyzes facade materials, and discusses the reason and necessity of typologic assortment and methods for classiffications.

The fourth part of the study examines all facade elements of residences within themselves and the results are tabled according to the of their location. Their typology tables are established with their associated drawings. Later, facades are sorted according to their shapes. At the end 18 structural islands are evaluated with tables according to their registered residence elevations.

It concludes, with the residences’ street facades being assessed architecturally based on the sociological and physical development.

(8)

(9)

VII

Şehirleri bizlere yakın kılan tabii güzellikleriyle beraber sarayları, camileri, çeşmeleri, tarihi evleri gibi beşeri yapılarıdır. Tarihin izlerini en ince detayına kadar işlemiş bu şehirler bir sokağında bile bütün sanatsal değerlerine sahip olabilecek kadar cömert olmuşlardır. Đstanbul da her köşesi tarih ve medeniyet kokan bu yapısıyla bütün sokaklarında mimari zenginliğini bizlere sergilemektedir. Đstanbul’un konut dokusuyla yakından ilgilenmeme vesile olan, tez süresince yardım ve katkılarıyla beni yönlendiren, danışman hocam Yrd. Doç. Dr. Bahtiyar Eroğlu’na, bilgi ve birikimlerinden faydalandığım Yrd. Doç. Dr. Đbrahim Bakır’a, fotoğraflamada teknik desteği sağlayan değerli arkadaşım Abdülkerim Tever’e, sonsuz teşekkürlerimi sunarım.

Bu süreçte bana manevi desteğini veren annem, babam ve ailemin bütün fertlerine teşekkürü borç bilirim.

Ağustos 2008

(10)

VIII ÖZET………...…………...………….I ABSTRACT…..………..…………...………..IV ÖNSÖZ………...….……..VII ĐÇĐNDEKĐLER DĐZĐNĐ………....…...…..VIII FOTOĞRAFLARIN LĐSTESĐ……….…………...……..…XI TABLOLARIN LĐSTESĐ...XIV ÇĐZĐMLERĐN LĐSTESĐ………..…....………...XV ENVANTER LĐSTESĐ………..……...…XVI HARĐTALAR LĐSTESĐ……….……...…...XX 1. GĐRĐŞ………...………...…..1 1.1. AMAÇ – KAPSAM………….………...………...……..2 1.2. MATERYAL – METOD..………...…...………....…..4 1.3. LĐTERATÜR ÖZETĐ.………...…...…………....….5

2. ZEYREK SEMTĐ-HAYDAR MAHALLESĐNĐN TARĐHÇESĐ ve FĐZĐKĐ ÇEVRE ANALĐZĐ….………...………..….8

2.1. Coğrafi Konum……….………...……….…….8

2.2. Zeyrek Semti, Haydar Mahallesi Tarihi………...……….…....10

2.3. Fiziki Dokunun Özellikleri………...…………..…..…..17

2.3.1.Haydar Mahallesi Ulaşımı ve Topoğrafik Yapısı……...…………...17

2.3.2. Bölgedeki Anıtsal Yapılar………...………19

2.3.3. Tescil Durumu………...….…..……..23

2.3.4. Yapım Sistemleri………...…….…..……..24

2.3.5. Yükseklik ve Kat Adetleri………...………..…….…….25

2.3.6. Kullanım Şekilleri………...………..….…….28

2.3.7. Özgünlük Durumu………...…………...……..….…30

(11)

IX

3.1. Geleneksel Konut………...…..….…..35

3.1.1. Geleneksel Konutun Yapısal Gelişimi………...…...…...…35

3.1.2. Geleneksel Konutta Cephe………...………36

3.2. Tipolojik Çözümleme………...………...………39

3.2.1. Tipolojik Çözümlemenin Tercih Sebebi………...……...39

3.2.2. Envanter ve Tipolojik Yöntem Đlişkisi………...………...…….40

3.2.3. Mimari Öğelerin Analiz Yöntemleri………...…….…………..43

4. ZEYREK-HAYDAR MAHALLESĐ SĐVĐL MĐMARĐ ÖRNEĞĐ KONUTLARIN CEPHE ANALĐZLERĐ………...……48

4.1. Konut Yapılaşma Düzenleri………...………….…….48

4.1.1. Yapı Parsellerinin Ada Đçi Konumları…………...……….48

4.1.2. Konutların Parsel Đçi Konumlanma Özellikleri…...….………..50

4.1.3. Konutlara Yaklaşım Biçimleri………...…………...…...52

4.2. Cephe Analizleri………...………...…..54

4.2.1. Konut Giriş Düzenlemeleri………...…...…..………….54

4.2.2. Konut Giriş Kapıları………...……...…….…………58

4.2.3. Pencereler………..…………...………..……….68 4.2.4. Çıkmalar………..…………...……….76 4.2.5. Saçaklar………..…...…………..………89 4.2.6. Destek Elemanları………..…...…………..………90 5.2.6.1. Konsollar……….………...………..………91 4.2.6.2. Payandalar………...………94 4.2.6.3. Füruşlar……….…...………..……….95 4.2.7. Cephe Kaplamaları………..……...………...………….…....98

4.2.8. Diğer Cephe Elemanları ………..…...………101

4.2.8.1. Söveler………....…….………101

4.2.8.2. Silmeler………..…....….…….………105

(12)

X

4.3.1. Çıkmalı Cephe Düzenlemeleri………...………..………...……108

4.3.2. Çıkmasız Düz Cephe Düzenlemeleri……...………109

4.4. Ada Tipolojisi Değerlendirmeleri………....………127

5.DEĞERLENDĐRME ve SONUÇ………...……….……….…139

6.KAYNAKLAR………....…..……….143

(13)

XI

Fotoğraf 2.1. Zeyrek Semtinin Hava Fotoğrafı……….………..8

Fotoğraf 2.2. Zeyrek’in Atatürk Bulvarından Görünüşü (1970)………..……...…………....9

Fotoğraf 2.3. Haliç ve Zeyrek’in Görünüşü (1893)………...…………12

Fotoğraf 2.4. 1500 Binanın Tahrip Sebep Olan 1908 Ağustos Çırçır Yangını Sonrası Saraçhane, Haydar Mahallesi Civarı………...…..14

Fotoğraf 2.5. Zeyrek’te Sokak Dokusu (Balcı, 1997)……….…..15

Fotoğraf 2.6. Atatürk Bulvarı ve Zeyrek (1970)………..……….16

Fotoğraf 2.7. Zeyrek-Haydar Mahallesi (2007)………..………..18

Fotoğraf 2.8. Salih Paşa Camii………..………..……..20

Fotoğraf 2.9. Haydar Paşa Medresesi (1940)………..………..21

Fotoğraf 2.10. 1007 Ada 4 Parsel Konutu ……….……….151

Fotoğraf 2.11. 1007 Ada 29 Parsel Konutu...151

Fotoğraf 2.12. 2176Ada 1 Parsel Konutu...152

Fotoğraf 2.13. 1007 Ada 2 Parsel Konutu ...152

Fotoğraf 2.15. 2176 Ada 2 Parsel Konutu ...153

Fotoğraf 2.18. 2177 Ada 2, 11, 10 Parsel Konutları…………...………155

Fotoğraf 2.19. 1007 Ada 4 Parsel Konutu ………..155

Fotoğraf 2.20. 2183 Ada 22 Parsel Konutu………...………..156

Fotoğraf 2.22. 2185 Ada 7 Parsel Konutu………..157

Fotoğraf 2.23. 2185 Ada 9 Parsel Konutu……….……….157

Fotoğraf 2.24. 2188 Ada 97 Parsel Konutu……….158

Fotoğraf 2.25. 2189 Ada 1 Parsel Konutu ………..………158

Fotoğraf 2.26. 1007 Ada 3 ve 4 Parsel Konutları………159

Fotoğraf 2.27. 2183 Ada 15 ve 2181 Ada 42 Parsel Konutları………..……….159

Fotoğraf 2.28. 1007 Ada 4 Parsel Konutu……….………..160

Fotoğraf 2.29. 2177 Ada 16 Parsel Konutu……….………160

(14)

XII

Fotoğraf 2.33. 1007 Ada 2 ve 3 Parsel Konutları………...……….162

Fotoğraf 2.34. 2215 Ada 2 Parsel Konutu ………..………163

Fotoğraf 2.36. 12188 Ada 63 ve 64 Parsel Konutları………..164

Fotoğraf 2.37. 2186 Ada 7, 8 ve 9 Parsel Konutları...164

Fotoğraf 2.38. 2186 Ada 24 Parsel Konutu ………165

Fotoğraf 2.41. 1017 Ada 7 Parsel Konutu………...………166

Fotoğraf 2.42. 1017 Ada 4 Parsel Konutu……….………..167

Fotoğraf 2.43. 1017 Ada 1 ve 2 Parsel Konutlar...167

Fotoğraf 4.1. 2188 Ada 33 Parsel, Nişli Giriş Konut Örneği……….……….…………56

Fotoğraf 4.2. 2176 Ada 12 Parsel Konutunda Giriş Nişi Düzenlemesi (2007)…………....……55

Fotoğraf 4.3. 2186 Ada 26 Parsel Doğrudan Girişli Konut Örneği………...……….……..56

Fotoğraf 4.4. 2188 Ada 33 Parsel Konutunun Çift Kanatlı Ahşap Kapısı Sokak………….……60

Fotoğraf 4.5. 2195 Ada 31 Parsel Konutunun Çift Kanatlı Demir Kapısı……..………60

Fotoğraf 4.6. 2188 Ada 90 Parsel Konutunun Çift Kanatlı Ahşap Kapısı………61

Fotoğraf 4.7. 2190 Ada 5 Parsel Konutunun Çift Kanatlı Ahşap Kapısı………..……..61

Fotoğraf 4.8. Özgünlüğünü Kaybetmiş Giriş Kapısı Örneği (2007)………….………....60

Fotoğraf 4.9. 2186 Ada 24 Parsel Konutunun Giyotin Penceresi (2007)………..………70

Fotoğraf 4.10. 2188 Ada 67 Parsel Konutunun çift Kanatlı Penceresi(2007)……….……70

Fotoğraf 4.11. 2186 Ada 13 Parsel Konutunda Çıkma (2007)……….80

Fotoğraf 4.12. 2188 Ada 8 Parsel Konutunda Çıkma (2007)……….………..80

Fotoğraf 4.13. 2178 Ada 10 Parsel Konutunda Çıkma (2007)………...……..81

Fotoğraf 4.14. 2188 Ada 33 Parsel Konutunda Çıkma (2007)………...……..82

Fotoğraf 4.15. 2188 Ada 4 Parsel Konutunda Çıkma (2007)………...………82

Fotoğraf 4.16. 2191 Ada 6 Parsel Konutunda Çıkma (2007)……...………...……….83

Fotoğraf 4.17. Konsol Çıkma (2007)………..……….…………85

Fotoğraf 4.18. Konsol Kirişli Çıkma (2007)………….…….………..86

Fotoğraf 4.19. Tek Konsol Kirişli Çıkma (2007)…….….………..………86

(15)

XIII

Fotoğraf 4.23. Üçüncü Katta Çıkma Kullanımı (2007)………..……….…..89

Fotoğraf 4.24. Ahşap Saçak Kullanımı (2007)………...……….…..91

Fotoğraf 4.25. Ahşap Saçak Kullanımı (2007)……….…….91

Fotoğraf 4.26. Taş Malzemeli Konsol Kirişli Çıkma (2007)………...……...95

Fotoğraf 4.27. Taş Malzemeli Konsol Kirişli Çıkma (2007)………..96

Fotoğraf 4.28. 1007 Ada 3 Parsel Konutu Saçak Füruşu (2007)……….…….98

Fotoğraf 4.29. 1007 Ada 4 Parsel Konutu Saçak Füruşu (2007)……….…….98

Fotoğraf 4.30. 1007 Ada 73 Parsel Konutu Saçak Füruşu (2007)………99

Fotoğraf 4.31. 2188 Ada 52 Parsel Konutu Saçak Füruşu (2007)………...……....99

Fotoğraf 4.32. 1007 Ada 3 Parsel Söve Tacı (2007)………103

Fotoğraf 4.33. 2183 Ada 15 Parsel Konutu Sövesi (2007)……….105

Fotoğraf 4.34. 1007 Ada 73 Parsel Konutu Pencere Sövesi (2007)……….……..104

Fotoğraf 4.35. 2218 Ada 1 Parsel Konutu Sövesi (2007)………...……105

Fotoğraf 4.36. 2197 Ada 17 Parsel Konutu Söve Süslemesi (2007)………106

Fotoğraf 4.37. 2181 Ada 7 Parsel Konutu Pencere Sövesi (2007)……….…………104

Fotoğraf 4.38. 2183 Ada 34 Parsel Konutu Sövesi (2007)……….105

Fotoğraf 4.39. 2188 Ada 122 Parsel Konutu Sövesi (2007)………..……….105

Fotoğraf 4.40. 2190 Ada 6 Parsel Konut Sövesi (2007)……….………..106

Fotoğraf 4.41. 2176 Ada 12 Parsel Konut Cephesi (2007)……….………111

Fotoğraf 4.42. 1007 Ada 31 Parsel Konut Cephesi (2007)………...……..111

Fotoğraf 4.44. 2189 Ada 3 Parsel Konut Cephesi (2007)………...………113

Fotoğraf 4.45. 2181 Ada 7 Parsel Konut Cephesi (2007)………..……….114

Fotoğraf 4.46. 1017 Ada 1 Parsel Konut Cephesi (2007)………..……….114

Fotoğraf 4.47. 2183 Ada 15 Parsel Konut Cephesi (2007)……….116

Fotoğraf 4.48. 1007 Ada 73 Parsel Konut Cephesi (2007)………...…..116

Fotoğraf 4.49. 2178 Ada 7 Parsel Konut Cephesi (2007)………...…117

Fotoğraf 4.51. 2183 Ada 4 Parsel Konut Cephesi (2007)……….…..118

(16)

XIV

Fotoğraf 4.56. 1017 Ada 16 Parsel Konut Cephesi (2007)……….……121

Fotoğraf 4.60. 1017 Ada 6 Parsel Konut Cephesi (2007)……….…..125

Fotoğraf 4.62. 2185 Ada 9 Parsel Konut Cephesi (2007)………..…….126

Fotoğraf 4.63. 2181 Ada 8 Parsel Konut Cephesi (2007)……….……..127

Fotoğraf 4.65. 2185 Ada 15 Parsel Konut Cephesi (2007)……….128

Fotoğraf 4.66. 2183 Ada 6 Parsel Konut Silmesi (2007)……….…106

Tablo 2.1. Haydar Mahallesi Sivil Mimari Örneği Konutlarının Taşıyıcı Sistem Analizi……...26

Tablo 2.2. Haydar Mahallesi Sivil Mimari Örneği Konutların Kat Adetleri Analizi……..…….29

Tablo 2.3. Haydar Mahallesi Sivil Mimari Örneği Konutların fonksiyon Analizi…………...…31

Tablo 4.1. Haydar Mahallesi Sivil Mimari Örneği Konutların Parsel Konumları Analizi……...50

Tablo 4.2. Haydar Mahallesi Sivil Mimari Örneği Konutların Bahçe Düzenleri Analizi……….52

Tablo 4.3. Haydar Mahallesi Sivil Mimari Örneği Konutların Yaklaşım Biçimleri Analizi…....54

Tablo 4.4. Haydar Mahallesi Sivil Mimari Örneği Konut Kapılarının Malzeme ve Kanat Sayılarına Göre Analizi………63

Tablo 4.5. Haydar Mahallesi Sivil Mimari Örneği Konut Kapılarının Malzeme ve Aydınlatma Pencerelerine Göre Analizi……….…..64

Tablo 4.6. Haydar Mahallesi Sivil Mimari Örneği Konut Kapılarının Özgünlük Analizi………64

Tablo 4.7. Haydar Mahallesi Sivil Mimari Örneği Konut Pencerelerinin Açılış Biçimlerine Göre Analizi………...…..72

Tablo 4.8. Haydar Mahallesi Sivil Mimari Örneği Konut Çıkmalarının Geometrik Şekillerine Göre Analizi………...……..84

Tablo 4.9. Haydar Mahallesi Sivil Mimari Örneği Konut Çıkmalarının Bulundukları Katlara Göre Analizi……….……90

Tablo 4.10. Haydar Mahallesi Sivil Mimari Örneği Konut Çıkmalarının Taşıyıcı Konsol Analizi………93

(17)

XV

Tablo 4.12. Haydar Mahallesi Sivil Mimari Örneği Konutların Furuş Analizi………..….99

Tablo 4.13. Haydar Mahallesi Sivil Mimari Örneği Konut Cephe Kaplama Analizi………….102

Tablo 4.14. Haydar Mahallesi 1007 Ada Cephe Ağırlıklı Konut Analizi………...……129

Tablo 4.15. Haydar Mahallesi 1017 Ada Cephe Ağırlıklı Konut Analizi……….…..129

Tablo 4.16. Haydar Mahallesi 2176 Ada Cephe Ağırlıklı Konut Analizi………..……….130

Tablo 4.17. Haydar Mahallesi 2177 Ada Cephe Ağırlıklı Konut Analizi……….………..131

Tablo 4.18. Haydar Mahallesi 2178 Ada Cephe Ağırlıklı Konut Analizi………...………131

Tablo 4.19. Haydar Mahallesi 2181 Ada Cephe Ağırlıklı Konut Analizi………..……….132

Tablo 4.20. Haydar Mahallesi 2183 Ada Cephe Ağırlıklı Konut Analizi………..……….132

Tablo 4.21. Haydar Mahallesi 2185 Ada Cephe Ağırlıklı Konut Analizi………….…………..133

Tablo 4.22. Haydar Mahallesi 2186 Ada Cephe Ağırlıklı Konut Analizi…………...…………133

Tablo 4.23. Haydar Mahallesi 2188 Ada Cephe Ağırlıklı Konut Analizi………...……135

Tablo 4.24. Haydar Mahallesi 2189 Ada Cephe Ağırlıklı Konut Analizi………...………136

Tablo 4.28. Haydar Mahallesi 2195 Ada Cephe Ağırlıklı Konut Analizi………...………137

Tablo 4.29. Haydar Mahallesi 2197 Ada Cephe Ağırlıklı Konut Analizi………...…138

Tablo 4.30. Haydar Mahallesi. 2215 Ada Cephe Ağırlıklı Konut Analizi……….……….138

Çizim 2.1. Tahir Ağa Tekkesi'nin Planı. (M, Baha Tanman)………..…………..22

Çizim 3.1. Cephe Tipolojisi Oluşum Şeması………...……….40

Çizim 3.2. Envanter Kullanımı……….….42

Çizim 4.1. Haydar Mahallesi Sivil Mimari Örneği Konutların Parsel Đçi yerleşim Düzenleri….51 Çizim 4.2. Haydar Mahallesi Sivil Mimari Örneği Konutların Giriş Düzenlemeleri………...…57

Çizim 4.3. Haydar Mahallesi Sivil Mimari Örneği Konutların Çift Kanatlı Ahşap Giriş Kapıları-1………...………..64

Çizim 4.4. Haydar Mahallesi Sivil Mimari Örneği Konutların Çift Kanatlı Ahşap Giriş Kapıları-2……….65

(18)

XVI

Çizim 4.6. Haydar Mahallesi Sivil Mimari Örneği Konutların Tek Kanatlı Ahşap Giriş

Kapıları………67

Çizim 4.7. Haydar Mahallesi Sivil Mimari Örneği Konutların Çift Kanatlı Demir Giriş Kapıları………68

Çizim 4.8. Haydar Mahallesi Sivil Mimari Örneği Konutların Sürgülü Pencereleri-1……….…74

Çizim 4.9. Haydar Mahallesi Sivil Mimari Örneği Konutların Sürgülü Pencereleri-2………….75

Çizim 4.10. Haydar Mahallesi Sivil Mimari Örneği Konutların Kanatlı Pencereleri-1………....76

Çizim 4.11. Haydar Mahallesi Sivil Mimari Örneği Konutların Çıkma Düzenleri………….….77

Çizim 4.12. Haydar Mahallesi Sivil Mimari Örneği Konutların Çıkma Altı Destek Elemanları……….…………94

Çizim 4.13. Haydar Mahallesi Sivil Mimari Örneği Konutların Saçak Altı Destek Elemanları……….………..100

Çizim 4.14. Zemin + 1 Katlı Konut Cephe Düzenlemeleri……….………110

Çizim 4.15. Zemin + 2 Katlı Konut Cephe Düzenlemeleri……….…………115

Çizim 4.16. Çıkmasız Cephe Düzenlemeleri………..…………124

Envanter 3.1. 1 No’lu Envanter Çalışması……….……169

Envanter 3.2. 2 No’lu Envanter Çalışması……….…………170

Envanter 3.4. 4 No’lu Envanter Çalışması……….………172

(19)

XVII

(20)

XVIII

(21)

XIX

Envanter 3.100. 100 No’lu Envanter Çalışması……….…268

(22)

XX

Envanter 3.117. 117 No’lu Envanter Çalışması……….…………285 Envanter 3.118. 118 No’lu Envanter Çalışması……….…………286 Envanter 3.119. 119 No’lu Envanter Çalışması……….……287 Envanter 3.120. 120 No’lu Envanter Çalışması……….……288 Envanter 3.121. 121 No’lu Envanter Çalışması……….……289 Envanter 3.122. 122 No’lu Envanter Çalışması……….……290 Envanter 3.123. 123 No’lu Envanter Çalışması……….……291 Envanter 3.124. 124 No’lu Envanter Çalışması……….……292 Envanter 3.125. 125 No’lu Envanter Çalışması……….………293 Envanter 3.126. 126 No’lu Envanter Çalışması……….………294 Envanter 3.127. 127 No’lu Envanter Çalışması……….………295 Envanter 3.128. 128 No’lu Envanter Çalışması……….………296 Envanter 3.129. 129 No’lu Envanter Çalışması……….………297 Envanter 3.130. 130 No’lu Envanter Çalışması……….…298 Envanter 3.131. 131 No’lu Envanter Çalışması……….……299 Envanter 3.132. 132 No’lu Envanter Çalışması……….…………300 Envanter 3.133. 133 No’lu Envanter Çalışması……….………301 Envanter 3.134. 134 No’lu Envanter Çalışması……….………302 Envanter 3.135. 135 No’lu Envanter Çalışması……….………303 Envanter 3.136. 136 No’lu Envanter Çalışması……….………304 Envanter 3.137. 137 No’lu Envanter Çalışması……….………305 Envanter 3.138. 138 No’lu Envanter Çalışması……….………306 Envanter 3.139. 139 No’lu Envanter Çalışması……….………307 Envanter 3.140. 140 No’lu Envanter Çalışması……….……308 Envanter 3.141. 141 No’lu Envanter Çalışması……….……309

Harita 2.1. Zeyrek Semti, Haydar Mahallesinin 1933 Pervitich Planı………..………15 Harita 2.2. Zeyrek Semti, Haydar Mahallesinin Topoğrafik Haritası………...……19 Harita 2.3. Zeyrek Semti, Haydar Mahallesinin Anıtsal Yapılar Haritası……….……..311 Harita 2.4. Zeyrek Semti, Haydar Mahallesinin Konut Tescil Durumu Haritası………312 Harita 2.5. Zeyrek Semti, Haydar Mahallesinin Konut Yapım Sistemleri Haritası………313

(23)

XXI

Harita 2.8. Zeyrek Semti, Haydar Mahallesinin Konut Yükseklik ve Kat Adetleri Haritası…..314 Harita 2.9. Zeyrek Semti, Haydar Mahallesinin Konut Fonksiyon Haritası………...315 Harita 2.10. Zeyrek Semti, Haydar Mahallesinin Konut Özgünlük Durumu Haritası…………316 Harita 2.11. Zeyrek Semti, Haydar Mahallesinin Konut Koruma Durumu Haritası……….…..317

(24)

1. GĐRĐŞ

Đçinde yaşadığımız yüzyılda, bütün insanlığın ortak malı olarak değerlendirilen kültürlerin, kimlik ve sürekliliğinin korunması için sosyal düzenle beraber mimari yapıtların da belgelenip, gelecek kuşaklara en özgün biçimleriyle aktarılmasının gerekliliği artık genel bir kabuldür.

Medeniyetlerin oluşmasında başlangıç, toplumsal bütünlüğü oluşturan bireylerin birbirleri ile olan ilişkilerinin, yaşanılan doğal çevrenin coğrafi, iklimsel ve dini değerleriyle bir araya gelmesi neticesinde meydana gelmektedir. Bireylerin sosyal yaşamdaki davranışları ile mimarlığın icra edilişi de bu ilişkiler zincirinin bir parçası olmuştur. Sosyal yaşamın fiziki çevreye yansıma şekli ile mekânsal bir örgütlenme oluşmuş, adına da kent denilmiştir.

Türk-Đslam şehirlerinde mekânsal organizasyon bir merkezin etrafında toplanmış yerleşim birimleri tarafından sağlanmaktadır. Merkezi genelde dini yapılar meydana getirmekte ve etrafındaki dairelerde de konutlar bulunmaktadır. Bu durum yaşama mekânı dışında insanların toplanacağı merkezi alanların belirlendiğini ve sosyal ihtiyaçların bu alanlarda karşılandığını ifade etmektedir. Konut bölgeleri ise sosyal yaşamın başlangıç noktası olarak kabul görmekte, bu bağlamda kentlerin yapısal değerlendirmeleri dizgisel olarak incelenirken temel kaynak görevini üstlenmektedir. Konutlar sosyal yaşama mekânı olmalarının dışında, bulundukları bölgenin coğrafi ve ekonomik durumuna göre de farklı yapısal özellikler göstermektedir.

Đstanbul’da, yerleşim alanlarının konumlarına göre, deniz kenarında inşa edilmiş yalılar, sayfiye yeri olarak adlandırılan bölgelerde ve geniş parsellerde bulunan köşkler ile konaklar ve çalışma alanımızın da içinde yer aldığı nüfus/yüz ölçüm değerinin yüksek olduğu, genelde sur içi mahallelerinde bulunan dar cepheli, bitişik nizamlı evler olmak üzere üç farklı konut tipiyle karşılaşmaktayız.

(25)

19. yüzyılı ve 20. yüzyılın ilk dönemlerini kapsayan geleneksel konut mimarimizin bir parçası olan çalışma alanı Zeyrek-Haydar Mahallesi yapıları, bulunduğu bölgenin kent içi konumu ve nüfus değerleri sebebiyle dar parsellere inşa edilmiş bitişik nizamlı özelliktedir. Arazinin karakteristik topografyası ve geleneksel Türk konut dokusunun etkileşimi ile meydana gelmiş haydar mahallesi evleri, parsel kullanımları, giriş biçimleri, çıkma düzenleri, pencere ve kapı biçimleriyle hem Đstanbul hem de Türk konutu içinde ayrı bir yere sahiptir. Fakat bu nadide eserlerin, artan nüfus değeri, eğitimsiz ev sahibi ve kiracı, bilinçsiz müdahale ve koruma, yanlış planlama kararları nedenleriyle hızla bozulması ve sayılarının giderek azalması, oluşturdukları konut dokusunun bir bütün olma özelliğinin kaybolmasına sebep olmaktadır.

Đstanbul Tarihi Yarımada’sı içinde isim ve konum olarak öne çıkmış topografik, sokak ve konut dokusuyla özgünlüğünü büyük ölçüde koruyan Zeyrek Semti, Haydar Mahallesi’nin halen devam eden bozulma karşısında bugünkü konut yerleşim biçimlerinin, cephe elemanlarının ve düzenlerinin çizim, fotoğraf, tablo yardımıyla belgelenmesi ve gelecek dönemlere aktarılması gerekliliği kaçınılmazdır. Bu bağlamda Haydar Mahallesi’nde bulunan, özgünlüğünü tamamen yada kısmen koruyan yapılar ile ayakta olmasına rağmen cephe özelliklerini kaybetmiş toplam 132 tescilli konut ve inşa edildikleri dönemin özelliklerini taşımaları ile yapım malzemeleri açısından değerlendirilen 9 konut da analiz ve tipolojik sınıflandırma çalışmalarına dahil edilmiştir.

1.1. Amaç ve Kapsam

Ülkemizde sanayileşmeyle beraber 1950’li yıllardan günümüze kadar kırsal kesimden kentsel yerleşimlere doğru hızla artan göç hareketi ile insanlar yeni yerleşim yerlerinin yanında atıl durumda olan tarihi mekânlara da yerleşmeye başlamışlardır. Mevcut nüfus yoğunluğunu zor barındıran bu tarihi yerleşimler, göçlerle taşınan eğitimsiz kitlelerin yeni barınma mekânları olmuştur. Bu durum bilinçsiz kullanım ve tahribatı hızlandırırken, koruma kavramının önem kazanmasını ortaya çıkarmıştır. Fakat yıllardır büyük masraflarla hazırlanan koruma amaçlı

(26)

planlarının uluslararası anlaşmalara rağmen uygulamada doğru sonuçlar verememiş olması planları işlevsiz kılmıştır.

Haydar Mahallesi de bulunduğu bölge özellikleri nedeniyle hem nüfus artışından hem de koruma planlarının olumsuz etkilerinden etkilenmiş bulunmakta ve hızla özgünlüğünü yitirmektedir. Bu nedenlerle,

-Çalışma alanının tarihi kentsel yerleşim sınırlarının merkezinde bulunmasına rağmen olağanüstü ilgisiz durumda olması,

-Yapılan çalışma ile geleneksel mimarimizin günümüze en fazla sayıda örneğini bırakan tarihi konut dokusunun bilinçsiz müdahalelerle kaybettiği özgünlüğünün belgelenmesi ve tiplerden faydalanılarak geliştirip uygulanacak yeni yapılara tipolojik veri sağlanması,

-Konut dokusun meydana getirdiği cephe ağırlıklı envanter çalışmaları ile kentsel tasarım rehberi oluşması,

-Çalışma sonunda kağıda dökülmüş konut ve cephe verileri ile koruma planlarının ve kentsel tasarım projelerinin beraber düşünüldüğü koruma, yenileme ve dönüşümü sağlayacak planlama çalışmaları için ekonometrik model kullanımına yardımcı olması,

-Çalışma alanımız konutlarının da Geleneksel Türk konutunun Đstanbul ve Anadolu’daki karakteristik özellikleri nedeniyle literatüre geçmiş örnekleri gibi bir cephe kimliği oluşturmasına yardımcı olması,

-Konutun cephesini meydana getiren giriş biçimleri, kapı, pencere, çıkma, kaplama gibi yapı bileşenlerinin tez tarihi itibariyle ne ölçüde özgün oldukları, hangi kullanım türlerinin bulunduğunun tespiti ve benzer özellikteki bölgeler ile karşılaştırılmasına kolaylık sağlanması düşünceleriyle beraber bölge konut cephelerinin “Geleneksel Türk Evi” kavramı içindeki yerinin tespiti de amaçlanmaktadır.

(27)

Tarihi dokuların kent içinde olmalarına rağmen tarihi yarımada içinde göze yakın, ilgiden uzak olan ve üzerinde cephe ölçeğinde çalışma yapılmayan zeyrek semti, haydar mahallesi tescilli ve tescile önerilebilecek 141 adet konut ile sınırlandırılmıştır. Çalışma kapsamını, bu konutların bulunduğu yakın çevrenin tarihsel geçmişi göz önünde bulundurularak, cephe tipolojisine şekil verecek olan günümüzdeki fiziki durumlarının tek konut bağlamında analiz edilmesi ile yapıların konumlanma özellikleri, cephe elemanları ve cephe düzenleri temel başlıkları altında tipolojik ve sayısal değerlendirmeleri meydana getirmektedir. Ayrıca incelenen konutların mahallenin her adasında hangi cephe özellikleri gösterdiği, sayısal tablolarla çalışma kapsamına dâhil edilmiştir.

1.2. Materyal - Metod

Çalışma alanımız olan Zeyrek Semti, Haydar Mahallesi’nin tarihsel süreçteki değişimi anlatılırken ansiklopedik bilgiler ve Đstanbul’un kentsel yerleşimi ile ilgili kaynaklardan yararlanılmıştır. Cephe analiz ve envanterine altlık oluşturacak olan bölge konutlarının fiziki durumlarının tespiti arazi çalışmaları ile belirlenmiş ve buna ek olarak koruma yüksek kurulu tescil fişleri ve belediye arşivlerinden faydalanılmıştır. Konuya yaklaşım biçimini oluşturan tipolojik sınıflandırma için gerekli olan materyallerin neler olması ve nasıl kullanılması gerektiği, konut analizleri ve cephe çözümlemelerinin tipolojik değerlerle anlatıldığı, sayısal tablolara yer verildiği akademik çalışmalardan tespit edilmiştir. Tez çalışmasının önemli bir parçası olan harita ve eski fotoğraf temini belediye arşivlerinden sağlanmış bunun yanında güncel fotoğraflara da yer verilmiştir.

Tescilli konut cephelerinin değerlendirildiği tezde önce yapıların bugünkü fiziki durumlarını açıklığa kavuşturacak analiz çalışmaları yapılmıştır. Ortaya çıkan analiz verileri konutların özgünlük durumlarını, müdahale yöntemlerini, işlevlerini, tescil durumlarını, kat yüksekliklerini içermekte ve tipolojik cephe değerlendirmelerinde sağlıklı sonuçlara ulaşılmasını sağlamaktadır. Birçok analiz çalışmasında metod olarak kullanımı anonim hale gelmiş yargılar doğrultusunda cephenin bütün bileşenleri uygulanma şekli ve yapım malzemesi ile sayısal değerlendirmeye alınmış,

(28)

gerekli görülen yerlerde belli tiplerin oluşturduğu kataloglarla ya da tipolojik çizimlerle desteklenmiştir. Kütlesel olarak özgünlüğünü korumuş yapıların, yıpranması kolay cephe elemanlarının sayısal değerlendirmelerine, özgün durumda olanlar da olmayanlar da dâhil edilmiştir. Katalog oluşumunda ise sadece özgün elemanlardan faydalanılmıştır. Cephe elemanlarının kendi içlerinde değerlendirilmesi neticesinde on sekiz yapı adasında da ne şekilde ve sayıda bulundukları tablolarla değerlendirilmiştir. Nitelikleri sayısal olarak yorumlanan cephe parçalarının farklı biçimlerde bir araya gelmesiyle de cephe düzenleri meydana gelmiştir.

1.3. Literatür Özeti

Üzerinde çalıştığımız tescilli konut dokusunun oluştuğu yakın çevrenin, yapısal gelişim açısından zaman içinde geçirdiği fiziksel değişimler, kentsel boyutta ele alınmış yayınlardan, ansiklopedik kaynaklardan ve resmi kurum arşivlerinden takip edilmiştir.

Kent ve bölge tarihi bilgilerine, Necdet Sakaoğlu’nun “Đstanbul’un Semtleri, Zeyrek” , Doğan Kuban’ın “Đstanbul Yazıları” ve “Bir Kent Tarihi”, Zeynep Çelik “Değişen Đstanbul”, çeşitli akademisyenlerin yazılarıyla “Dünden Bugüne Đstanbul Ansiklopedisi”, Müller-Wiener, Wolfgang /Cramer J. “Đstanbul, Zeyrek” adlı kitaplardan ve bölge ile ilgili doktora, yüksek lisans çalışmalarından ulaşılmıştır.

Çalışma dâhilindeki konutların fiziki çevre analizlerinin, kaynak ve metodları, Zeynep Ahunbay “Tarihi Çevre Koruma ve Restorasyon” ve “Zeyrek a Study in Conservation”, Nazlı Ferah Eryurtlu “Zeyrek Bölgesinde Çevre Analizi ve Koruma Modeli Örneği, Đstanbul Metropolitan Planlama Tarihi Yarımada Grubu analiz paftaları, adlı kitap, akademik ve kentsel koruma çalışmalarından faydalanılmıştır.

Geleneksel konutun tarihsel süreçteki değişim ve gelişimi S. Hakkı Eldem’in “Türk Evi Plan Tipleri” ve “Türk Evi Osmanlı Dönemi”, Doğan Kuban “Türk Hayat’lı Ev” isimli temel kaynaklardan incelenmiştir.

(29)

Konut cephe elemanlarının tipolojik sınıflandırılmasındaki temel fikir Timur Karpol’un Bursa’da 1930 ile 1950’li yıllar arasında yapılmış konutların cepheleri üzerine çalıştığı tipolojik yöntem denemesi konulu doktora çalışmasından, Sennur Akansel’in Edirne Kaleiçi konutlarının plan ve cephe tipolojilerine yönelik yüksek lisans tezinden sağlanmış, konut ve cephe analizlerine yönelik diğer yüksek lisans, doktora tezleri ve makalelerden yararlanılmış, bunlar:

Kayseri-Talas, Ali Sait Paşa ve Kazım Paşa Sokakları Geleneksel Yerleşim Dokusunun Analizi, Değerlendirilmesi ve Koruma Geliştirme Önerisi, ÇETĐNKAYA Ayşe( Yüksek Lisans Çalışması)

Kayseri Talas Đlçesi, Ali Sait Paşa ve Kazım Paşa Sokakları üzerinde yer alan geleneksel dokuya ait konutların mimari niteliklerinin analiz edilmesi ve elde edilen verilere göre bölgenin çevresel boyutta mimari problemlerinin neler olduğunun çözümlenmesi ile sahip olduğu potansiyellerin tespitini içermektedir. Sonuç bölümünde çalışma alanına yönelik müdahale kararları doğrultusunda fiziksel ve işlevsel koruma önerileri getirilmiştir.

Bursa’da 1930-1950 Yıllarında Đnşa Edilmiş Konutların Cephe Özelliklerinin Değerlendirilmesinde Tipolojik Bir Yöntem Denemesi, KARPOL Timur (Doktora Çalışması)

Cumhuriyet sonrası 1930 ile 1950 yılları arasında Bursa’da inşa edilmiş 54 konut tipolojik mimari özellikleriyle envantere geçirilmiş, parsel durumları ve cephe biçimlenişleri ile elde edilen ölçütler kullanılarak bir matris yapılmıştır. Elde edilen sonuçlar aynı dönemde dünyada inşa edilmiş konutlarla karşılaştırılmış ve koruma önerisi sunulmuştur.

Edirne Kaleiçi Geleneksel Konutlarında Plan ve Cephe Analizi, AKANSEL Sennur(Yüksek Lisans Çalışması)

(30)

Çalışma Edirne kentinin ilk yerleşim çekirdeğini oluşturan Kaleiçi’nde azınlıklar için inşa edilen fakat geleneksel Türk konut çizgisini takip eden 214 evin plan özelliklerinin, eve giriş-sokak ilişkilerinin, pencerelerini, kapıların ve cephe tipolojilerinin tablolar ile anlatılması ve yorumlanmasını konu edinmiştir.

Eskişehir'de Odunpazarı Tarihi Yerleşiminin Fiziksel Gelişimi ve Geleneksel Konut Dokusunda Dizgesel Çözümlemeler, SÖNMEZ Neslihan(Doktora Çalışması)

Çalışmada ulusal kültürün Anadolu’daki gelişim dönemleri için önemli kesitler veren Anadolu-Türk Kentinin ve Türk Evinin fiziksel planda açıklanmasına katkıda bulunması için seçilen Odunpazarı tarihi yerleşiminin, coğrafi yapısı, ulaşımı, altyapı olanakları, fiziksel çevresini oluşturan mimari ve işlevsel verilerin çözümlenmesi ile demografik ve sosyo-ekonomik özellikler saptanmıştır. Çalışma alanı sınırlarındaki sosyal ve dinsel yapılar yapım teknolojileri ve mekân düzenleme ilkeleri açısından gruplandırılmış ve geleneksel özelliklerini koruyan 294 konut üzerinde yapılan analiz çalışmaları bölge ile ilgili ileride yapılacak olan koruma-geliştirme projelerine girdi sağlamak için, çözümleme, birleştirme ve değerlendirme aşamalarından geçirilerek planlama girdileri biçimine dönüştürülmeye çalışılmıştır.

(31)

2. ZEYREK SEMTĐ-HAYDAR MAHALLESĐNĐN TARĐHÇESĐ ve FĐZĐKĐ ÇEVRE ANALĐZĐ

2.1. Coğrafi Konum

Zeyrek, sur içi Đstanbul’unun iki ilçesi olan Fatih ve Eminönü’nün Haliç kıyılarında yer alır. Bir başka deyişle, tarihi eski kentin dördüncü tepesinin kuzey doğu etekleri üzerindedir. Haliç sahillerinden başlayarak doğuda Atatürk Bulvarı, batıda Karadeniz Caddesi güneyde de Saraçhane ile çevrilidir(Fotoğraf 2.1).

(32)

Haliç’e paralel olarak uzanan ve Zeyrek’i çevreleyip Saraçhane’ye doğru çıkan kademeli yükseltiler ile semt kendini yüksekçe bir yerde belli etmektedir (Fotoğraf 2.2).

Fotoğraf 2.2. Zeyrek’in Atatürk Bulvarından Görünüşü 1970 (Ahunbay)

Semt, Đstanbul kentinin geçmişten günümüze kadar uzanan tarihi dokusunun içerisinde önemli bir bölgedir. Tepeden bakıldığında Haliç’in ve Boğaz’ın panoramik bir görüntüsünün çıkarıldığı Zeyrek semti dik merdivenleriyle, camileriyle, hamamlarıyla, türbeleriyle, parke taşlı yollarıyla ve cumbalı ahşap evleriyle ziyaretçilerine Đstanbul’un tarihini yaşatmaktadır(Sakaoğlu, 2003).

Zeyrek, Atatürk Bulvarı ve Haliç'ten başlayıp yükselen yamaçta, Atatürk Bulvarı tarafından yer yer 15 metreye ulaşan yüksek istinat duvarları ile Bizans döneminden bugüne kadar yapılmış çeşitli teraslamalar ve setler üzerine yerleşmiştir. Bölgeye özgün karakterini veren mimari dokunun ve yol strüktürünün oluşumunda topoğrafik özelliklerin ve eğimin belirleyici etkileri olmuştur. Topoğrafyaya bağlı olarak, yollar eğim çizgilerine paralel olarak veya setler arası bağlantıyı kuran dik yokuşlar biçiminde oluşmuştur (Önal, Karaman, 1994).

(33)

2.2. Zeyrek Semti, Haydar Mahallesi Tarihi

Fetihten Önce

Bizans'ın ilk dönemlerinde manastırların yer aldığı bir semt olarak tanınan Zeyrek, denizden uzak konumu ve yamaç yerleşimi olması nedeniyle, tarih boyunca konut yerleşim alanı ağırlıklı bir bölge olmuştur (Önal, Karaman, 1994).

Zeyrek’in fetihten sonraki dini merkez özelliği, Bizans döneminden kalma bir yerleşim şekli olmuştur. I. Constantinus tarafından yaptırılan ve imparatorların toprağa verildiği yer olan Havariyun Kilisesi’nin bulunduğu muhitin olduğu tahmin edilen bugünkü Fatih Külliyesi’nden başlayarak Haliç’e kadar devam eden yamaçlarda birçok kilise yapılmıştır. Yüksek setlere inşa edilen bu kiliselerle, bölge dini bir merkeze dönüşmüştür. Atatürk Bulvarı üzerindeki Pantokrator Kilisesi (Zeyrek Camii) ve Pantepoptes Kilisesi (Đmaret-i Atik Camii) fetih öncesi bölgenin önemli dini merkezlerini oluşturmuş, yakın çevresinde de yoğun iskân alanları meydanda getirmiştir.Bu yapılar halen mevcut olmakla beraber, bir zamanlar geniş birer alana yayılmış olduğu düşünülen manastırın öteki yapılarından günümüze hiçbir iz kalmamıştır. Ayrıca bazı belgelerde, bu yörede olduğu belirtilen "Üç Prenses Sarayı" ile diğer Bizans konakları da yok olmuştur (Önal, Karaman, 1994).

Bizans döneminde semtin sur içinde bir iskân merkezi oluşu, dönem konutlarının tuğladan ve dört kata kadar yapılmış olması zeyrekte de bu tür evlerin bulunmuş olabileceğini göstermektedir.

Fetihten Sonra

Đstanbul’u fethettikten sonra önde gelen sekiz kiliseyi camiye çeviren Fatih Sultan Mehmet, Bugün Sinan Ağa Mahallesi’nde, Unkapanı ile Saraçhane arasında bulunan Pantokrator Kilisesi’ni medreseye dönüştürerek Molla Mehmet Zeyrek Efendi’nin yönetimine vermiştir. Medresenin Đstanbul Üniversitesi’nin başlangıç tarihini oluşturduğu düşünülür. Molla Mehmet’e Farsça’da “anlayışlı, uyanık, zeki”

(34)

anlamlarına gelen “Zeyrek” lakabının, çocukluğunda hocası Hacı Bayram Veli tarafından verildiği söylenir. Daha öncesinde Bursa’da Sultan II. Murat medresesinde müderrislik görevinde bulunan Molla Zeyrek’in buraya atanmasıyla, bütün bir semt onun adıyla, “Zeyrek” olarak anılmıştır (Sakaoğlu, 2003).

Şehir, II. Mehmed (Fatih) tarafından düşürüldüğü zaman yerli halkın bir kısmı Ayasofya'ya sığınmış, bir kısmı deniz araçlarıyla Marmara'ya açılmış, bir kısmı da Galata'ya geçmiştir, Bundan dolayı Fatih Konstantinopolis'i bomboş bulmuştur (Oral,Seyhan,1994).

Yapılanma hareketinde Fatih ilk hareket olarak yurtlarından uzaklaşan Bizanslıların geri dönmesini, kalanların da yerlerinden ayrılmamalarını ister. Bundan sonra Anadolu ve Rumeli'deki bazı yerlerin bir kısım ahalisini (Türkler, Rumlar, Ermeniler ve Yahudiler) buraya naklettirir. Kentteki evler onları ele geçirenlere veya dışarıdan gelenlere mülk olarak dağıtılır. Rum ahaliye, hatta sultanın hissesine düşen esirlere mahalleler, ordu mensuplarına ve tarikat ehline de evler ve manastırlar tahsis edilir. Fatih'ten sonra da Đstanbul'un göçler yoluyla nüfusunun çoğaltılması politikası devam ettirilir. Yerleştikleri mahallelere, bir kısmı bugüne kadar kalan, adlar veren bu iki grup Beyazıt ve Aksaray çevresine iskân edilmişlerdir. Fetihten sonra Konya ve Karaman'dan getirilen gruplar burada yerleştirilmişlerdir (Oral,Seyhan,1994).

Ayrıca Türk ve Müslümanların yoğun bir şekilde bulunacağı mahalleler oluşturmak için; Đstanbul’un fethine katılmış gazi kumandanlar, vezirler, devlet adamları ve şeyhlere yer gösterilmiş ve iskân etmeleri sağlanmıştır. Böylece farklı cemaat ve tarikatlara ait mahalleler oluşmuştur ( Tosun,1998).

Fethinden sonra Türk-Đslam yerleşiminin bir neticesi olan, dini yapılar etrafında meydana gelen yerleşim birimleri Đstanbul’da hızlı bir şekilde uygulanmaya başlanmıştır. Algılanması kolay olan tepelere yapılan irili ufaklı külliyeler ile oluşturulmuş büyük yerleşim merkezleri ile bunların arasındaki bağlantıyı güçlendiren dini yapılar ve mahallelerle Đstanbul kentsel örgütlenmesi oluşturulmuştur(Çelik, 1998). Zeyrek semtinin de içinde bulunduğu Süleymaniye

(35)

Camii, Fatih Camii, Şehzade Camii ve Yavuz Sultan Camii arasında kalan birçok mahalleye dini yapılar inşa edilmiş, bölge adeta müslüman yerleşmesi haline dönüşmüştür. Sonradan inşa edilen dini yapılarla beraber Pantepoptes ve Pantokrator kiliseleri de camiye çevrilmiştir. 16. yüzyılda bölge tamamen bir müslüman semti olarak görülmektedir (Fotoğraf 2.3).

Fotoğraf 2.3. Haliç ve Zeyrek’in Görünüşü 1893 (Đ.M.P.)

Kentin II. Beyazıt döneminde Müslüman yerleşmelerin (1481- 1512) Haliç yamaçlarında yoğunlaştığı bilinmektedir. 15. yüzyılın ikinci yarısında yapılan mescitlerin üçte birinden fazlası da, Fatih Külliyesi ve çevresinde inşa edilmiştir (Kuban, 1998).

Zeyrek’te ayrıca nüfusu artan halkın ihtiyaçlarının giderilmesi için çeşme, hamam, eğitim yapıları da eş zamanlı olarak yapılmaya başlanmıştır. Sayısı artan islami eserlere karşılık başka bir dine ait yapının inşa edilmemiş olması, ya da kullanılmaması, semtte çoğunlukla müslüman türklerin barındığını göstermektedir.

(36)

Şehrin birçok bölgesi fetihten önce ve sonra büyük yangın ve depremler yaşamıştır. Özellikle Bizans döneminde su yetersizliği ve itfaiye teşkilatının zayıf kalması neticesinde her büyük felaketten sonra şehir yeniden inşa edilmeye çalışılmıştır. Zeyrek bölgesi de bu yangınlardan kısmen etkilenmiştir. Bizans döneminde çok katlı tuğla yapıların, depremlerle kolayca yıkılıyor olması ve yeniden inşasının zorluğu, Osmanlı döneminde özellikle konutlarda ahşap kullanımını artırmıştır. Sokakların, daha çok haliç Marmara denizi doğrultusunda uzanan yapısı, çıkan yangınların rüzgârın etkisiyle kolayla iç bölgelere yayıldığı görülmüştür.

17. yüzyılda Haliç kıyılarında çıkan yangınlar, Zeyrek’e kadar ilerleyerek semtin büyük kısmına zarar vermiştir.1716 Cibali ve 1784 Fener yangını ile 5000’e yakın ev ile 2 Rum kilisesi tamamen yanarak semt yaşanmaz hale gelmiştir (Cezar, 1963) (Fotoğraf 2.4).

Semtin sosyal yapısı 19. yüzyıla kadar değişiklik göstermemiş, daha çok orta sınıfın yaşadığı semt konumunda olmuştur. Bitişik nizamlı yapı düzenleri devam ettirilmiş, azda olsa konak türü evler yapılmıştır.

Ahşap evlerin yangının yayılmasını hızlandırıcı etkisi 19. yüzyılda yeni arayışları beraberinde getirmiştir. Özellikle sıra evlerin bulunduğu Fatih semtinde, konutlar arası yangın duvarlarının yapılması, yangınları bölgesel hale getirmiştir. Yangın duvarları hemen hemen bütün bitişik nizamlı yapılarda kullanılırken, konak benzeri ayrık nizamlı yapılarda da görülme başlanmıştır.

Çok yoğun olmayan bir orta sınıf konut bölgesi olduğu anlaşılan yörede hizmet yapıları bile az sayıdadır; var olanlar da genellikle bölgenin kıyılarında yer almaktadır. Semtin güneyinde yer alan büyük Çinili Hamam, kuzeyindeki Haydarhane Hamamı, daha kuzeydeki Azebler Hamamı ve batısında bulunan, Fatih Külliyesi'ne bağlı ama 19, yy'da yıkılmış olan Çukur Hamam, bölgenin merkezinde yer almak yerine sınırlara yakın olmalarıyla semte diğer semtlerden farklı görünüm vermektedir (Önal, Karaman, 1994).

(37)

20. Yüzyılda Zeyrek Tarihi

20. yüzyılın başlarında bölgede çıkan sık yangınlar sonucu, semtin mimari ve sokak dokusunda değişiklikler meydana gelmiştir. Yeniden düzenlenen yangın bölgelerinde organik doku yerine dörtgen yapı adaları biçimi uygulanmıştır.

Fotoğraf 2.4. 1500 Binanın Tahrip Sebep Olan 1908 Ağustos Çırçır Yangını Sonrası Saraçhane, Haydar Mahallesi Civarı.

1908’deki Çırçır yangını ve 1918 yılındaki yangından sonra, ve fazla yoğunluğu içine alabilecek bir doku oluşmuştur. Ahşap yapılar yerlerini kargir binalara bırakmış, ahşap yapılar arasına yangın duvarları yapılmaya başlanmış. sokakların yeniden düzenlenmesi gündeme gelmiştir (Müller, Cramer, 1882).

1933 yılında Đstanbul’daki ilk doğru yapılaşma planı olan Pervitich planı çıkarılmıştır. Bu planda bölgede belirli sayıdaki konakla beraber eski evlerin yerini almaya başlayan sıra evlerin varlığı da görülmektedir (Harita 2.1.).

(38)

Fotoğraf 2.5. Zeyrek’te Sokak Dokusu (Balcı, 1997)

(39)

Yangınlar sonrasında sosyal yapısının giderek zayıfladığı, halkın fakirleştiği görülmektedir. Semt içlerindeki sokakların ve yolların özgün dokularının bozulmaları yanında, Atatürk Bulvarı’nın açılıp Haliç ile Aksaray’ın 1938’de birleştirilmesi, Süleymaniye ile Zeyrek’in arasındaki konut dokusunun tamamen tahrip olmasına neden olmuştur (Fotoğraf 2.6). Zeyrek’e çıkan ve araba geçemeyecek kadar dar olan sokaklar da bu çalışmaların sonrasında bozulmuştur. (Fotoğraf 2.5)Yüzyılın başlarında kargir yapıların çoğalmasını, 1950’lerde betonarme yapıların inşa edilmesi izlemiştir (Toksöz, Nurtaç,1995).

Fotoğraf 2.6. Atatürk Bulvarı ve Zeyrek 1970 (Ahunbay)

1975’de Đstanbul Teknik Üniversitesi çalışma grubu tarafından yapılan araştırma ve tespit çalışmaları sonrası, bölge koruma altına alınmış, yapılaşma yasaklanmıştır. Koruma Yüksek Kurulu çeşitli dönemlerde yapılan tespit çalışmaları ile birçok yapıyı tescillemiştir (Önal, Karaman, 1994).

1985 yılında, Tarihi Yarımada’daki diğer 3 alan ile birlikte (Sultanahmet Arkeolojik Park; 1.Derece Arkeolojik Sit Alanı ve Kentsel Arkeolojik Sit Alanı, Süleymaniye Camii ve Çevresi, Đstanbul Kara Surları) Zeyrek Kilise Camii ve

(40)

çevresi Dünya Miras Listesi’ne alınmıştır. Bunda en büyük etken bölgenin sahip olduğu sivil mimari örneklerinin yoğunluğu ve bölgedeki sosyal dokunun mümkün olduğunca korunmuş olmasıdır (Koruma Amaçlı Đmar P.).

Bölge özelliğini, geleneksel mimari karakterini bugüne kadar korumuş olmasından almaktadır. Çoğunlukla ahşap yapılardan oluşan mimari strüktürü, kuzey yönünde Çırçır semtini de kapsayarak Haliç'e kadar uzanmaktadır. Zeyrek’te bulunan ahşap konutların çoğu 1800–1840 arasında inşa edilmiş olan sıra evlerdir. Ortalama 50 m' taban alanına oturan, toplam brüt alanları 100–150 m' olan ve kat sayıları 2-3 arasında değişen bu sıra evlerin parsel genişliği 5-10 m uzunlukları arasında değişmektedir. Yaşama mekânları cadde tarafına bakan ve arka taraflarında küçük bahçelerin bulunduğu bu sıra evlerin ortak özellikleri, farklı genişlik ve yükseklikte cumbalara sahip olmalarıdır. 1930'lu yıllardan sonra Đstanbul'da, gerek ahşap malzeme azlığı, gerekse yangın talimatnameleri nedeniyle kâgir yapılar inşa edilmeye başlanmıştır. Yörede bu dönemden sonra inşa edilen konutların plan şemaları ve formları, malzeme ve yapım yönetiminin değişmesine rağmen, 1940'lı yılların sonuna kadar orijinalliğini ve diğer ahşap dokuya uyumunu korumuştur (Önal, Karaman, 1994). Bu evlerin, boyutları ve görünümleri, ev sahiplerinin maddi durumlarıyla ilişkilidir (Đşveren,1982).

Zeyrek Bölgesi’ndeki evler, sahiplerince, kırsal kesimden gelenlere terkedilmiş, imar planlarıyla yüksek katlı yapıların imarına izin verilmesi ve semtin karakteristik özelliği olan sıra evler dizilerinin 2. ve 3. sınıf tarihi eser kabulü, bölge dokusunu oldukça tahrip etmiştir (Eryurtlu, 1993)(Fotoğraf 2.7).

2.3. Fiziki Dokunun Özellikleri

2.3.1.Haydar Mahallesi Ulaşımı ve Topografik Yapısı

Haydar, on mahalleli Zeyrek Semti’nin kuzey yamaçlarının orta kısmında yer almaktadır. Mahallenin batı sınırından Karadeniz, ortasından Haydar ve doğusundan

(41)

Fotoğraf 2.7. Zeyrek-Haydar Mahallesi 2007 (Đ.M.P.)

Salih Paşa Caddesi geçmektedir. Tarihi dokunun daha yoğun bulunduğu mahallenin doğu kısmına, Haliç Köprüsü bitimine kadar uzanan Salih Paşa Caddesi’nden en kolay ulaşım sağlanmaktadır. Ayrıca mahalleye Haliç kıyılarından ve Atatürk Bulvarı’ndan dar ve ya kıvrımlı sokaklarla da ulaşılır.

Bölgenin topografyası, sıfır kotundaki Haliç kıyılarından başlayarak Fatih Külliyesine ( Fevzi Paşa Caddesi) kadar artan değerlere sahiptir. Mahallenin Haliç kıyısına yakın olan en kuzey ucunda yükseklik seviyesi 10 metre iken, güney sınırında 45 metre yükseklik değeri göstermektedir (Harita 2.2.). Kısa mesafede topografyanın farklı değerler göstermesi, anıtsal yapıların setler oluşturularak inşa edilmesine neden olmuştur. Bu özel durum ayrıca geleneksel sokak tipi olan çıkmaz sokakların oluşmasını da sağlamıştır. Çıkmaz sokaklar bazen konutlarla bitirilmiş

(42)

bazen de yüksek istinat duvarları oluşturulup alt seviyedeki sokaklara merdivenlerle ulaşımları sağlanmıştır.

Harita 2.2. Zeyrek Semti, Haydar Mahallesinin Topoğrafik Haritası

2.3.2. Bölgedeki Anıtsal Yapılar

Geleneksel ahşap konut mimarisi örneklerinin yanı sıra, bölgede anıt olma özelliğini taşıyan daha pek çok tarihi yapıt bulunmaktadır. Bunların bir kısmı hala ayaktayken, büyük bir kısmı da harap durumda ya da değişikliğe uğramış vaziyettedir (Harita 2.2).

Aşık Paşa Külliyesi: 16. yy Osmanlı eseri olan külliye mahallenin kuzey ucunda yer almaktadır. Sonradan camiye dönüştürülmüş bir mescit, günümüzde mevcut olmayan bir tekke, iki türbe, bir çeşme ve hazire bölümlerinden meydana gelen Aşık Paşa Külliyesi'nin kuruluş dönemi yeterince aydınlatılmış değildir. Külliyeye ilişkin kaynaklarda, inşa tarihi, banisinin kimliği, binaların geçmiş olduğu onarımların niteliği gibi önemli hususlar hakkında çelişkili ifadelere rastlanmaktadır.

(43)

Külliye Aşık Paşa Camii, Seyyit Velayet Tekkesi, Aşık Paşa Türbesi, çeşme ve hazireden müteşekkildir (Tanman, 1993).

Aşık Paşa Camii: külliyenin bir parçası olan caminin 16 yy da inşa edildiği varsayılmaktadır. Cami 12X12 metrelik bir alanı kaplar. Kare planlı bir harim ile üç birimli bir son cemaat yerinden meydana gelmektedir ( Đ.M.P.,2007).

Aşık Paşa Türbesi: 16. yüzyıl yapısı olan türbe külliyenin bünyesindedir. Aşıkpaşazade' nin kabrini barındıran yapı, farklı tarihlerde inşa edilmiş fakat sonradan birleştirilmiş oldukları anlaşılan kare planlı iki bölümden meydana gelmektedir ( Đ.M.P.,2007).

Salih Paşa Camii: 15. yüzyıl eseri mahallenin doğu yakasında bulunmaktadır. Cami dikdörtgen planlı olup son cemaat yeri yoktur. Caminin tek özelliği minarenin bir köşede olmayıp, kıble duvarına paralel orta yerinde bulunmasıdır ( Đ.M.P.,2007) (Fotoğraf 2.8).

(44)

Haydar Paşa Külliyesi: Sinan’ın mimarbaşı olduğu dönemde yapılmıştır. 1569 yapım tarihli külliye hamam, medrese ve çeşmeden meydana gelmektedir(Đ.M.P.,2007).

Haydar Paşa Medresesi: Banisi Haydar Paşa olan medrese 1569 yılında yapılmıştır. 1870’lerde hazırlanan Đstanbul Haritasına göre, medrese yerleşme düzeni u plan şeması izlenimi vermekteyse de kesin karar için veriler yetersizdir. 1933 yılı pervitich haritalarında avlunun iki kenarı boyunca uzanan hücre dizilerinden kuzey doğudaki kagirdir. Hücrelerin önünde klasik döneme uygun genişlikte bir revak yoktur; onun yerine dar, uzun bir koridor uzanmaktadır. Güneydoğuda dar bir avlu içinde helâlar olduğunu sandığımız küçük bir yapı vardır. Bugün medresenin yalnız dershanesi ayaktadır, hücreler yıkılmıştır. Dershanenin Osmanlı klasik dönemine özgün karakteri büyük ölçüde korunmuştur ( Đ.M.P.,2007) (Fotoğraf 2.9).

Fotoğraf 2.9. Haydar Paşa Medresesi 1940 (Đ.M.P.)

Haydar Hamamı: Mimar Sinan eseri olan hamam 1569 yılında Haydar Paşa tarafından yaptırılmıştır. Kesme taştan tuğla hatıllı olarak inşa edilen hamam, plan itibariyle, Ayasofya Meydanı'ndaki Haseki Hürrem Sultan Hamamı'na benzer, sırt sırta iki hamamdan oluşmaktadır ( Đ.M.P.,2007).