49 MALATYA-ARGUVAN BÖLGES) SAHA ARA*TIRMASI
VE ETNOMÜZ)KOLOJ) AÇISINDAN ÖNEM)
Murat BULGAN*
Özet
Avrupa’da felsefe fakültelerinde ve kültür bilimleri fakülteleri bünyelerinde yer almakta olan ancak Türkiye’de henüz aray içerisinde olan etnomüzikoloji, gün geçtikçe bilim dünyas içerisinde daha önemli bir konuma gelmektedir. Bunun ba l ca sebepleri ise, etnomüzikolojinin sosyoloji, antropoloji, t p, psikoloji, kültür bilimleri gibi disiplinleraras çal maya olanak tan mas , saha ve derleme çal malar n n yap labilmesidir. Derleme, etnik müzikleri aç s ndan dünyan n zengin ülkeleri aras nda yer alan Türkiye için daha fazla önem arz etmektedir. ' te bu nedenle Malatya/Arguvan bölgesinin folklorunun ve özellikle türkülerinin önemli bir konumda olmas bir gerçektir. Kurt Reinhard ve e i Ursula Reinhard 1968’de Sivas ve Malatya/Arguvan bölgesinde etnomüzikoloji çal malar yapm t r. Ancak Arguvan’ n gün yüzüne ç kmam de1erlerini derlemek, tespit etmek ve bir araya getirmek ve sonuçta ar ivleyip gelecek nesillere aktarmak yeterli olmamaktad r. Kültür bilimi ve halkbilimi aç s ndan bunun yap lmas bir zarurettir. Bu çal mada ara t rman n önemi ve nas l gerçekle tirilece1i hususu ele al nm t r.
Anahtar Sözcük: etnomüzikoloji, saha çal mas , Malatya-Arguvan, Türk halk müzi1i.
MALATYA- FIELDWORK IN ARGUVAN REGION AND ITS IMPORTANCE IN TERMS OF ETNOMUSICOLOGY
Abstract
Ethnomusicology, which occupies a significant role in European faculties of philosophy and humanity, has been flourishing recently in Turkey. Because of being an interdisciplinary and multidisciplinary science such as sociology, anthropology, medicine, psychology and cultural studies, it has been gaining popularity. It allows and compels fieldwork and collection. Collection works occupy an indispensable place for Turkey, which ranks among the richest ones in terms of ethnic music. In this frame, Malatya/Arguvan district’s folklore and especially folksongs seem significant. Kurt Reinhard and his wife Ursula Reinhars studied etnomusicology work of Sivas and Malatya/Arguvan region in 1968. However, previous endeavors do not suffice in the view of colleting unpublicized musical works of art in Arguvan and archiving them for the next. This paper explores the importance of such studies and the manner they are to be carried out.
Keywords: ethnomusicology, fieldwork, Malatya/Arguvan, Turkish Folk Music. Giri=
'lk ba larda Avrupa müzi1i d ndaki müzikleri ara t ran etnomüzikologlar “farkl /egzotik” ve özellikle tan mlanamayan müziksel olgular ara t rd lar. Almanya’da Erich Moritz von Hornbostel, Carl Stumpf, Kuzey Amerika’da Jesse Walter Fewkes, Franz Boas, Alice Cunningham Fletcher, Fransa’da Andre Schaeffner, Hollanda’da Jaap Kunst, 'ngiltere’de Charles S. Myers, Güney Afrika’da Percival Robson Kirby gibi etnomüzikologlar n akademik anlamda 20. yüzy l n ba lar ndan itibaren ba latt klar bu yeni disiplin, ilk dönemlerde ‘kültürel fenomenleri’ tan mlamak ile bilinçli veya bilinçsiz sebeplerden ba lat lm t r1. En masum ve belki de en do1ru yakla m, müzik çerçevesi içerisinde insanl 1 n kayna1 n inmekti. Ortak ve ortak olmayan özelliklerden, ifrelenmi kültür özelliklerine yakla mak, birço1u için “egzotik” olan aramak ve birçok soruya cevap aramakt . Ancak, “kime göre” sorusu belirginle memi ti. Hâlbuki bir topluma göre egzotik/farkl olan *Yrd. Doç. Dr., 'nönü Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi, Malatya, mbulgan@inonu.edu.tr
1Dieter Criestensen: MGG. Bärenreiter Metzler: Die Musik Geschichte und Gegenwart. Enzyklopädie der Musik. Band 6,
50 ba ka bir toplum ve sosyal çevre için normal ve do1ru olarak kabul görebilirdi. Alan Merriam’ n müzi1in kar la t rma-comparative- yolu ile anla lamayaca1 tezi bunu aç klamaktad r2. Bu teze göre; müzi1in, o toplumun kendi kültürünün bir parças olarak tan mlanmas ve buna ba1l olarak da alg lanabilmesi kavranabilmesi ile do1rudan orant l d r. Bu manada, “evrensel müzik” terimi tart lmaya ba lanm ve dünya müzikologlar ve etnomüzikologlar yeni kavramlar üretmeye çal m lard r. Bunlardan tan nm olan ise, “world music” kavram d r ki buradaki as l mana dünyada bulunan bütün müziklerin; ister Afrika’da bir kabile müzi1i, ister Asya’da Paman müzi1i, ister Güney Amerika’da Latin müzi1i olsun hepsinin dünyan n de1erleri kapsam na girmesi dünya müzi1i olarak kabul edilir.
Bu olgu Türkiye’de birçok bilim adam n bu alana sürüklemi tir. Birçok uygarl 1a ev sahipli1i yapm ve daha birçok s rr ifrelenmi haliyle içinde bulunduran Anadolu topraklar ke if hususunda daha bakir denecek düzeydedir. Truva kaz lar arkeologlar için ne anlam ta yorsa bütün Anadolu, müzik hususunda da ayn de1eri ta maktad r. Bu anlamda Alman müzikolog Kurt Reinhard, M.Ö. 8-9. yüzy lda Antik Yunan’da ya am destanlar lyada ve Odysseia ile tüm dünyaya Anadolu topraklar ndan yay lan 'yonyal kör ozan Homer’i/ yine 3000 y l sonra gözleri kör olan ama dünyay ve onun gerçeklerini net bir bak ile alg layan A k Veysel’e benzetmi tir3. Reinhard, burada Anadolu topraklar n n ne denli zengin oldu1una i aret etmektedir. Bela Bartok, Anadolu’nun mutlaka ara t r lmas gereken bölgeler aras nda oldu1unu 1936’daki Ahmet Adnan Saygun ve di1er arkada lar ile yapm oldu1u çal malar ile ortaya koymu tur4. Cumhuriyet sonras yap lan derleme çal malar sadece küçük bir ba lang çt r. Reinhard’ n u sözleri bu yakla m güçlendirmektedir “bir köyden
di er köye giderken kar n za ba ka bir ses sistemi ç kmaktad r”. Reinhard’lar n bu sözleri Türkiye’nin müzik
anlam nda kaynak niteli1inde oldu1unu göstermektedir. Dünyada etnomüzikoloji aç s ndan isim yapm Kurt ve e i Ursula Reinhard, Türkiye’yi tam anlam yla ikinci yurt olarak kabul etmi ve Anadolu’yu ad m ad m ara t rm t r. Do1u Anadolu bölgesi ara t rma alanlar nda önemli bir yere sahip olmu tur. Özellikle “Sänger und
Poeten mit der Laute” adl eserlerinde Malatya ve Arguvan bölgesi köylerinde 1968–1970 y llar aras nda
ara t rma yapt klar n resimler ve ara t rmalar yla belgelemi lerdir. Alman bilim adamlar n n bundan 40 y l evvel dönemin son teknolojisiyle kay t yapm olmalar , etnomüzikoloji aç s ndan saha ara t rmalar yürütmü olmalar , bilim dünyas aç s ndan önemli bir husustur5. Ancak, bu konuda Türk etnomüzikolojisinin bu bölgelere daha ayak basmam olmas bir o kadar dü ündürücü ve saha çal mas n n henüz Türkiye’de geli memi olmas n n da ispat d r.
Gözlemler
Halk müzi1i, toplumlar n varl klar n müzikal dilde yans tan önemli unsurlardand r. Bu önemli olgu sadece ba1l oldu1u sosyal yap n n tarihsel sürecini yans t m yla yetinmez o ayn zamanda topluma “yön verir”. Bu olgunun özellikle de Orta Asya Türk gelene1inde ozanlar ve ozanl k gelene1inde dominant oldu1unu görmekteyiz. Ozanlar, topluma yön veren nitelikte insanlar olmu ve sosyal dinamizmi sürekli tetikleyip ba n çekmi lerdir. Binlerce y ll k bu gelenek, günümüz Anadolu topraklar nda Alevi-Bekta i kültürünün hâkim 2Alan P. Merriam,: Ethnomusicology, discussion and definition of the field. Ethnomusicology 4, 1960.
3Kurt Reinhard: Musik der Türkei. Band 2: Die Volksmusik. Internationale Institut für vergleichende
Musikstudien. Heinrichshofen, 1984.
4Bela Bartok: Küçük Asya’dan Türk Halk Musikisi, (çev. Bülent Aksoy), Pan Yay nlar . 1991.
5Ursula Reinhard, ve Pinoto Tiago: Sänger und Poeten mit der Laute: Türkische Asik und Ozan.: Reimer Verlag. Berlin,
51 oldu1u Malatya Arguvan bölgesinde de gözlenmektedir. Malatya ili s n rlar içerisinde bulunan eski ad ile Tahir buca1 olarak bilinen ve Malatya iline 60 km. uzakl kta bir mesafede bulunan Arguvan 1037 km2’lik bir yüzölçümüne sahip olmakla beraber 46 köyü s n rlar içerisinde bulundurmaktad r. 2000 y l nüfus say m rakamlar na göre toplam nüfusu 10.594’tür. Ancak 1980 y l nüfus say mlar na bak ld 1 nda ise 20 y ll k süre içerisinde nüfusta yar yar ya bir azalma gözlenmektedir. Okuma oran %98 gibi bir rakamd r ki, bu Arguvan halk n n e1itime çok önem verdi1inin bir i aretidir. Türk halk müzi1i kültürüne ve literatürüne “Arguvan a1z ” olarak girmi Arguvan müzik kültürü kendisine has bir söyleyi e ve üsluba sahiptir. Bölge halk n n söylemi ile “aman bol” uzun hava olarak adland r lan Arguvan uzun havalar nda sevgi ve hasretlik temalar yo1un olarak i lenmi tir. Bunun d nda özellikle Alevi-Bekta i müzi1ine önemli bir a1 rl k verilmi tir. Bunlarda mersiye, semah, duvaz- imam formlar a1 rl kl d r. Alevi dedelerinin yo1un oldu1u bölgede müzikal icra Aleviler için kutsal say lan ba1lama ve ba1lama ailesi ile gerçekle tirilmektedir. Arguvan’ n özelliklerinden ba ka birisi ise halk müzi1i için kaynak bölge olmas d r. Türkiye’de halk müzi1iyle u1ra an sanatç lar n hemen hemen tümü bir ekilde Arguvan türküleri/havalar ile yak ndan veya uzaktan kar la m t r. Kaynak nitelikte olan Arguvan, büyük ehirlere göçün ba lamas ile muhtemelen tarihinin en s k nt l dönemini ya amaktad r. Göçün ba lamas ile ortaya ç kan s k nt n n önemini anlayan Alman müzikolog Erich Moritz Hornbostel, 1930 y l nda Endonezya’da saha ara t rmas yapmakta olan Hollandal meslekta Jaap Kunst’a göndermi oldu1u mektupta
“Kap lar kapanmadan önce kurtar n kurtarabildi iniz kadar…” eklindeki ifade ile belirtmi tir. Bu ayn
zamanda bizlerin bu hususta ne kadar geç kald 1 m z gözler önüne sermektedir. Bu ve buna benzer durumlar, kültürel de1erleri acil bir ara t rma plan ile -derleme, tespit, ar ivleme- eklinde koruma alt na almam z gereklili1ini göstermektedir.
Öneriler
‘Kaynak Bölge’ olan Arguvan’da saha çal malar ile üniversitelerin etnomüzikoloji ve buna yak n disiplinlerinin bir araya gelerek olu turaca1 ara t rma ekiplerinin çal maya ba lamas gerekmektedir. Saha çal mas çerçevesinde derleme, tespit i lerinin ba lat lmas gerekmektedir. Bu ekipte çal acak ki ilerin halk müzi1inden anlayan ki iler olmas en temel unsurdur. Söz konusu de1erlendirme, kültürel ve müziksel kalsifikasyon için hayatî önem ta maktad r. Etnomüzikolojinin genel prensibi kar la t rma yaparak görsel bir yakla m ile olgular tan mlamaktan geçmiyor, genel e1ilim müzi1i içinde bulundu1u kültürel yap s içinde de1erlendirmekten geçiyor ki bu ifade çok büyük bir anlam ta maktad r. Örne1in Alevi-Bekta i kültüründe ba1laman n konumunu bilmeyen biri, Arguvan kültüründe önemli bir yere sahip olan ba1lamay do1ru s n fland ramaz, onu sadece bir çalg aleti olarak tan mlar ve bu da bilimsel anlamda yanl sonuçlar ç kar r. Bu çal mada disiplinler aras çal man n do1ru olaca1 dü ünülmektedir. Tarihçi, sosyolog, psikolog ve müzikologlar n ortakla a yürütebilece1i bir çal ma etnomüzikoloji aç s ndan en do1ru sonuçlar verecektir. Geni kay t cihazlar -görsel/kamera, ses kay t- ile sahaya inilmesi gereklidir. Müzi1i sadece notaya almak yeterli de1ildir icrac n n duru u; hareketleri, tarz , giyimi, fiziki yap s , psikolojik durumunun görsel anlamda kay t alt na al nmas çok önemlidir. Bunlar n yan nda birlikte yap lan ve dinlenen müzi1in sosyal dokudaki yans malar ; psikolojik tepkileri, tav rlar önemli bir husustur. Bu ayr nt lar müzi1in kendisi kadar önemlidir. Çal ma süresi, sahan n büyüklü1ü ve kültürel malzemenin yo1unlu1u göz önünde bulundurularak belirlenmelidir. Y l n her mevsiminde sahada bulunulmas hayati önem ta maktad r, her mevsimin kendisine göre ya am biçimi ve buna paralel olarak müzik türleri vard r. Alevi köylerinde “görgü cemleri”nin genelde k
52 aylar nda yap lmas mevsimsel farkl l k için en güzel örnektir. Bu anlamda genelde Arguvan’da son dönemlerde s kça yap lan “Türkü Pölenleri”ne kat lmak ve onun sosyo-kültürel ve ekonomik yans malar n gözlemlemek artt r. Çal may yürütecek ara t rma ekibinin mutlaka bölgeyi önceden tan mas (masa/ön çal ma yapmas ) gerekli ve bunlar n yan nda yerel halk iyi tan yan insanlar ile (muhtar vb.) çal mas gerekmektedir. Bu, ekibe her yönden avantaj sa1layacak ve her eyden önce zaman kazand racakt r.
Sonuç
Malatya Arguvan bölgesi saha ara t rmas , halk müzi1ine önemli kazançlar getirmenin yan nda, bölgenin sosyal dokusunu iyi tan mlayarak birçok aç k kalm soruya cevap bulunmas n sa1layacakt r. Kültürlerin h zl bir ekilde de1i ti1i/erozyona u1rad 1 ve hatta yok oldu1u u dönemlerde bu çal man n önemi daha iyi anla lmaktad r. Arguvan’ n halk müzi1i için önemli bir yere sahip olmas , halk müzi1i ve folkloru aç s ndan ayr bir anlam ta maktad r. Almanlar n 1960-70’lerde bu bölgede yapm olduklar çal malar bu bölgenin ne denli önemli oldu1unu göstermektedir. Al nacak sonuçlar, Ad yaman, Sivas, Kahramanmara gibi civar bölgelere yans t larak ara t rma alan geni letilebilir ve ortak kültürel dokuya bilimsel zemin olu turulabilir. Bu, bölgede henüz yeni kurulmu üniversitelere de önemli ara t rma ve geli tirme f rsatlar do1uracakt r.
KAYNAKÇA
• Bartok, B: Küçük Asya’dan Türk Halk Musikisi, (çev. Bülent Aksoy), Pan Yay nlar . 1991.
• Brenner, K, ve Staehelin, M: Die Musikinstrumentensammlung des Musikwissenschaftlichen Seminars der Georg-August-Universität Göttingen– Bestand, Geschichte, Bedeutung. Göttingen, 2000.
• Emnalar, A: Tüm Yönleriyle Türk Halk MüziEi ve Nazariyat . Ege Üniversitesi Bas mevi, 1998, s.26.
• Graf, W: Die Vergleichende Musikwissenschaft )n Österreich Seit 1896.- Yearbook Of The International Folk Music Council/15. 1974.
• Hornbostel, E. M: Die Probleme der Vergleichenden Musikwissenschaft. Zeitschrift der Internationalen Musikgesellschaft, 1905.
• Kokorz, G: AUSGEWÄHLTE ASPEKTE ZUR GESCHICHTE DER MUSIKETHNOLOGIE. erschienen in: newsletter MODERNE. Zeitschrift des Spezialforschungsprojekts Moderne– Wien und
Zentraleuropa um 1900, 4. Jg., H. 1 Graz, 2001, s: 12–19.
• Merriam, A: Ethnomusicology, discussion and definition of the field. Ethnomusicology 4, 1960. • Merriam, A: Definitions of „Comparative Musicology“and „Ethnomusicology“: an
Historical-Theoretical Perspective. In: Ethnomusicology, 21/2, 1977, s.189–204.
• GG. Bärenreiter Metzler: Die Musik Geschichte und Gegenwart. Enzyklopädie der Musik. Band 6, 1997. s.1259–1293.
• Reinhard, K: Grundlagen und Ergebnisse der Erforschung türkischer Musik, in: AML 44., 1972, s.266-280.
53 • Reinhard, K: Musik der Türkei. Band 2: Die Volksmusik. Internationale Institut für vergleichende
Musikstudien. Heinrichshofen, 1984.
• Reinhard, U. ve P. Tiago: Sänger und Poeten mit der Laute: Türkische Asik und Ozan.: Reimer Verlag. Berlin, 1989.
• Simon, A: Das Berliner Phonogramm-Archiv 1900–2000. Sammlungen der traditionellen Musik der Welt/ The Berlin Phonogramm-Archiv 1900–2000. Collection of Traditional Music of the World. VWB-Verlag für Wissenschaft und Bildung. Berlin, 2000.
