(1827-1896) anılarında buluyoruz. 1890 yılın da Floransa’da üç cilt halinde yayımlanan “Kırk Yıllık Sanat Yaşamı” başlıklı anılarının üçüncü cildinde anlattığı gibi, Rossi ve Top luluğu, 1889 yılında İstanbul’a gelmiş ve son ra 1 nisanda yine gösterimler vermek için İz mir’e gitmiştir.
Abdiilhamit,
Sarah Bernhardt’ı istiyor
Rossi İstanbul’a geldiğinde, sansüre sundu ğu on oyundan, Hamlet’in, Macbet’in, Kıral Lear’in, Louis XI’in ve Neron’un oynanması na izin verilmemişti. Oysa halkın ilgisini en çok çekecek oyunları bunlardı. Bu yasağın kaldı rılması için, kendi elçisi Le Blanc ve öteki el çiler aracılığıyla Rossi çok uğraşıyor, ama bo şuna... Rossi kendisi Sultan’ın sağ kolu sayı lan Münif Paşa’ya başvuruyor. Rossi’ye göre Sultan eğitimden yanadır, fakat Şeyhülislam onun bu iyi niyetlerini baltalamaktadır. Ros- si’yi Othello ve Venedik Taciri’nde alkışlıyor larsa da, gene onun Hamlet, Louis XI, Kıral Lear, Macbetiı ve Neron’u oynatmasına izin vermiyorlar. İtalyan elçisinin aracılığıyla Ros si, o sırada Sultan’m mabeyincisi Münir Paşa ve Sultan’m sırdaşı İlyas Bey ile tanışıyor.İlyas Bey, Rossi’nin birkaç gösterimine ge liyor, Othello ile Venedik Taciri’ni seyrettikten sonra Rossi ve arkadaşlarını kutluyor. Sultan’a da onu birçok defalar övdükten sonra, bir gün yanına gelip şunları söylüyor: “İmparatorun, Harem’inin ve saray ilişginlerinin önünde gös terim vermek üzere saraya gelmek ister misi niz? Sultan’a birkaç det'a sizi anlattım, sizi gör meyi, seyretmeyi çok istiyor. İmparator şim diye kadar ne bir trajedi ne de bir dram sa natçısı gördü. Şu Fransızların soytarılıktan başka gösterim verdikleri yok! Sultanımız ise, bunlardan usandı artık. Daha geçenlerde Co- quelin, Sultan’m önünde pek tatsız bir güldü rü oynadı. Ek olarak iki de monolog okudu. Sultan'ın isteği, Sarah Bernhardt’ı görmekti, ancak bu sanatçı öylesine aşırı isteklerde bu lundu ki, padişahımız bezerek onu görmekten vazgeçti. Oysa ileri sürdüğü koşullarda diret- meseydi, sultanımız onun istediğinden daha çoğunu verirdi. Fakat pazarlığa girişmek, sul tanın onuruna dokundu. Topluluğunuzla bir likte Saray'da gösterim vermek için ne istersi niz?”
İlyas Bey’in böyle açık yüreklilikle Sarah Bernhardt olayını anlatışını övgü ve ilgiyle din leyen Rossi şöyle cevap veriyor: “Bu anlattık larınızdan sonra hiçbir şey istemiyorum. İste ğim yalnızca Sultan’ın önünde bir gösterim su nabilmek onuruna erişmektir. Fakat şurasına inanınız ki anlattıklarınızı duymamış bile ol saydım, cevabım gene böyle olurdu. Bir sanat çıyla pazarlığa girişilmez. Fakat değil mi ki Yü ce Sultan doğrudan doğruya bana başvurdu, tekrarlıyorum: Sarayda vereceğim gösterim için hiçbir şey istemiyorum!..”
Bu cevaba İlyas Bey gülümsüyor, Rossi’nin elini sıkıyor ve Saray’daki temsilin hazırlıkla rı konuşuluyor. Othello’nun yalnızca birinci, üçüncü ve beşinci perdeleri oynanacaktır.
Rossi, Yıldız Sarayı Tiyatrosu’nu uzun uzun anlatıyor; anlattıkları arasında, salonun kaç ki şi alabileceği üzerine verdiği bilgiye inanmak pek doğru olur mu, bilinmez... Çünkü Rossi- nin anlattığı salon, aşağı yukarı 16 metreye 10 metre boyutunda uzunlamasına bir salondur. Salonu iki metreden biraz yüksek on sütun süs lemektedir. Bu sütunlar sahnenin iki ucundan gelerek salonun ortasında birleşen üst kata des teklik etmektedir. Balkon biçimindeki üst kat ta, salonun tavanını destekleyen birçok sütun vardır. Bu sütunlar balkonu localara ayırmak tadır. Harem kadınları için yapılmış bu loca lar, içindekilerin, gözükmeksizin dışarıyı gö rebilmeleri için yaldızlı kafeslerle kaplıdır. Yine yaldızlı kafeslerle çevrili ortadaki localar Sultan, karısı ve Sultan ailesinden prenslere ait tir. Yunan üslubunu andıran bu yapı, çok sa yıda yağlıboya tabloların, yaldızlı süs ve ka bartmaların bulunmasından epey bozulmuş tur. Gene de genel görünüşü iyidir, göze uyum lu gelmektedir. Salon 700-800 kişiliktir. Fakat kimsenin Sultana sırtı dönük oturmasına izin verilmediğinden, hep boştur; paşalar, subay lar, saray ilişgiııleri hep birlikte balkonda toplu
Yıldız Tiyatrosu ndan önce. Abdülmecit’in Dolmabahçe Sarayı" na bağlı
Dolmabahçe Tiyatrosu (Dolmabahçe Valde Camii karşısında), 300 kişilikti (Ressamı bilinmeyen bu yağlıboya tual.
İstanbul Resim ve Heykel Müzesi’ödedir)..
II. Abdülhamit, ünlü Fransız tiyatro oyuncusu Sarah Bernharclt’ın taleplerini “ aşırı'
bulmuştu... Yıldız Saray Tiyatrosunda
Abdürıezzak Efendi’nin on üç yıl hizmet verdiği söylenir.
oturmak zorundadırlar. Hiçbiri kendilerine gösterilen yerden bir adım ile atamazlar. Pek zarif bir avizeden salonun ortasına düşen ışık bu gösterişli salonu bir kat daha canlandır maktadır.
Yıldız Sarayı Tiyatrosu üzerine, başka ya bancı tanıklar da aydınlatıcı bilgi vermektedir ler. Richard Dawey adında bir İngiliz şu bilgi yi veriyor: Bahçede bir tiyatro bulunuyordu, genişçe bir sahnesi ve kırmızı ve altın yaldız süslü bir salonu vardı.
Anna Bowman Dodd adında bir İngiliz ha nım da tiyatro ve seyrettiği gösterim üzerine geniş bilgi veriyor. Onun tanıklığına göre, Pa- dişah’ın locası genişçe bir yerdir, kadife kaplı korkuluk bütün tiyatro boyunca uzanır, üçte ikisi parter ve sahnedir; sağda, padişahın lo casıyla aynı düzeyde bir açık balkon vardır. Bu balkonla Sultan locası arasında kafesli bir yer vardır. Padişah sol duvarda oturur, böylece yü zü hem locadakilere hem de kendi saray iliş- ginlerine dönük olur. Anlatılan gösterimde, lo canın ortasında sultanın Amerikalı konukları oturuyordu. Amerikan sefiresi ile padişah ara sında bir ufak masa vardı, üzerinde sigara, dürbün gibi şeyler duruyordu. Gösterime sul tanın marşı ve Amerikan marşlarıyla başlanıl dığını belirttikten sonra tanık uzun uzun ak robatları, canbazları, pehlivanları anlatıyor... Yıldız Saray tiyatrosu için oldukça değerli bilgiler veren bir yazı, Almanya’da yayımlanan “Tägliche Rundschau” adlı gazetenin 23 Ma yıs 1909 günlü sayısında yayımlanmıştır. “Bir Sultan’ın Saray Tiyatrosu” başlığını taşıyan bu yazıdaki bilgiler, Torıııo’da yayımlanan Stampa gazetesinde, Virgilio Gayda imzalı bir yazıdan aktarılmıştır. İşte, buradaki bilgileri özetle aşa ğıda veriyoruz:
... Bu oyuncu ve şarkıcılar üçüncü sınıf sah ne sanatçılarıydı. Bunlar on beş yıl önce Ar turo Stravolo ile birlikte çalışan bir operet ta kımı ile Napoli’den İstanbul’a gelmişler, kü çük bir tiyatroda gösterimler vermeye başla mışlar. Geleneğe göre, her yabancı topluluğu Yıldız’da iki gösterim verdiği için Stravolo da çağrılmış, Stravolo, Padişah’ı öyle güldürmüş ki artık Yıldız’dan ayrılmaz olmuş. Abdülha mit, Stravolo’yu, (Yeni Saray Tiyatrosu Direk- törü’nü) bir tiyatço takımı kurmakla görevlen dirmiş. Erkek oyuncular kolaylıkla bulunmuş, ancak Padişah evli ve erdemli kadınları
ıste-diği için, kadın oyuncu bulmak güç olmuş, sayı olmayınca eksik kadın rollerine de erkekler çı karmış. Oyuncuların tümü muhafız alaymdan- dı ve üniforma giyerlerdi. Korist assubay, ko- robaşı çavuş, baş yüzbaşı olup daha da yük selebilirlerdi. Ceketleri donuk sarı, mav: pan tolonları vardı, kılıçları pek süslüydü. Süflö- rün bile kılıcı vardı. Aylıklarından başka bir öğün ekmek, et, şarap, pirinç vb. verilir, bu rüt belerine göre artardı. Meşrutiyet’le Kamil Pa şa sanatçıları savmak istedi, fakat 31 martta Abdülhamit kimseye sormadan gizlice sanat çılarına rütbe ve aylıklarım geri verdi. Stravo- lo’nun topluluğu, her şeyi oynuyordu. Halk oyunlarından, güldürmecelerden tutun, ope ret ve büyük operaya kadar her şeyi... Bunlar dan başka canbaz, soytarı ve hokkabazları da buluyoruz.
Kimi kez Abdülhamit, Stravolo’ya gazetede okuduğu tuhaf bir olayı anlatır, sahneye ko nulmasını isterdi. Stravolo da konuyu işler, sahneye koyardı. Provalar, muhafızlar kışla sında yapılırdı. Orda da bir sahne vardı, her gün bütün makineler denenirdi, çünkü göste rim sırasında en ufak bir aksaklık Padişah’ı kuşkıılandırırdı. Gece saraya girerken, oyun cuların el çantaları aranırdı.
1 iyatro elektrik ışığı ile aydınlanıldı, elek trik o sıralarda yalnız Yıldız’da vardı. Padişah, “dinamo” sözcüğü “dinamit” ile çağrışım yap tığı için, elektriği yasak etmişti. Tiyatro oyun cular üzerinde bomboş, sessiz bir izlenim bı rakırdı. Yazın saray önünde bir sahne kurulur du. Abdülhamit gösterimi pencereden seyre derdi. Oyuncular oyundan sonra hemen Sa ray’dan gitmek zorundaydılar, giysilerini ora da bırakılırlar onlar gittikten sonra bu giysi ler iyice aranırdı.
Her operaya bir
ad
Sarayda oynanan operalara birtakım adlar takılmıştı. Abdülhamit’iıı kızı Ayşe Osınaııoğ- lıı anılarında bunları şöyle belirtiyor: La Tra- viata’ya ‘Madam Kamelya’, II Travatore’ye ‘De mirci operası’, II Barbiere di Siviglia’ya 'Ber ber operası’, Uıı Ballo iıl Maselıera’ya ‘Mas keli opera’, Fin Diavolo’ya ‘Haydut operası’, La Figlia del Reggimento’ya ‘Asİcer kız operası’, La Belle Helene’e ‘Çoban operası’, Rigoletto- ya ‘Kral Kız operası’ adları takılmıştı. Kızına
göre, Abdülhamit bunlar içinde en çok Rigo- letto’yu severmiş.
Gerek Saray Tiyatrostı’na bağlı olarak çalı şan, gerek dışardan gelip de Saray Tiyatro su’nda gösterimler veren yabancıların yanı sı ra Türk sahne sanatçıları da bulunuyordu. Ab dülhamit, babası Abdülmecit gibi, Muzika-vı Hümayun’daki sanatçıları ayrıca tiyatro oyun cusu olarak kullanıyordu. Bunların başında Türk Tiyatrosu’nun en yaratıcı, en önemli ki şiliği Naşit gelir. Naşit saray orkestrasından yetişmişti. Önce üfleme, yaylı çalgılar ve piya no öğrendikten sonra asıl tutkusu olan tiyat roya yönelmişti. Yıldız Sarayı Tiyatrosunda da küçük rollere çıkmıştır. Bir başkas:, besteci Mehmet Zati Area’dır.
Bunların yanı sıra, dışarıdan önemli tiyat ro adamları, Sultan’ın buyruğu uzSrine Saray’a alınıyordu. Bu sanatçıların en <»nemlisi, Os manlI Tiyatrosu’nıiıı kurucusu Güllü Agop1 tu (Saray’a alındıktan sonra Müslüman olmuş, “Yakııp” adını almıştı). Güllü Agop’un Saray Tiyatrosu’na almışı, 25 Ekim 1882 günü olmuş ve burada kimine göre on yıl, kimine göre ise dört buçuk yıl kalmıştır. Dışardan Saray Ti yatrosu’na alman bir başka önemli tiyatro ada mı, “Abdi” diye bilinen Abdürrez/ak Efendi dir. Türk Cotıueiin’i adı da verilen Abdiıı rez- zak Efendi’nin dışında Saray’a alınan bir baş ka önemli kişi de, yazar Ahmet Mithat Elen- di’ydi. Ahmet Mithat Efendi, oyı.n yazarlığı nın dışında da tiyatro ile yakından ilgiliydi. 1884 yılında iki tiyatroda oııim ki eseri bir den oynuyordu: Bunlardan bin “Çengi”, öte ki “Çerkez Özdenleri’ idi.
Yıldız Saray Tiyatrosu soma ne oldu? 11. Meşrutiyet’iıı ilanından -onra M ı/ika'yı Hü mayun görevini sürdürmekle birlikle, Saray’ la ilişkisi kalmamıştı, saray bir v. te halka açıl dı, tek tük gösterimler burada verildi. O de nemin Burhanettin Be> Toplulu, ı unlar ara sında idi. Çeşitli kurt mlar yararına birtakım gösterimler de verilmiş sonra da tiyatroda her şey durmuştu. Bu tiyatronun yeniden onarılıp tiyatro olarak kullanıma açılma >ı tarihi bi olaydır. Yıldız Saray iyatrosu aslında, bir “t yatro ınüzesi”diı. So yüzyılda, ek çok tiyat romuzu çeşitli .neden - -rle yitirdiğimi dü ••. rü lürse, Yıldız Tiyacos knuıs yer.i<k r. ¡•¡Tine t rişi heyecan ver. ■ b:r olayd r U.aanz, ‘>>1 yaklaşımlarla, ta: ihi değeri olan . y i ti ü rolar da kurtarılır
