ET RA FIN DA BİR TAR TIŞ MA
H. Ha ri ka Durgun
*AN ARGUMENT ON MUSTAFA REŞİT'S WORK ‘A FLOWER BOUQUET/BİR ÇİÇEK DEMETİ’
ABS TRACT
Mus ta fa Re şit who li ved bet we en 1861 and 1936 is Midd le Ge ne ra ti on po et and wri ter. The first work Bir Çi çek De me ti that he wro te with the aim of the ‘gift for girls’ was cri ti ci zed in tho se ye ars when it’s pub lis hed. The rea son why it’s cri ti ci zed is that the re is no re la ti on es pe ci ally bet we en the ap pre ci ati ons in the first parts of the work and its con tent.
Key words: Mus ta fa Re şit, Bir Çi çek De me ti, cri ti cism. ÖZET
18611936 yıl la rı ara sın da ya şa yan Mus ta fa Re şit, bir Ara Nesil şa ir ve ya za rı dır. “Kız la ra he di ye” mak sa dıy la ka le me al dı ğı ilk ese ri Bir Çi çek De me ti, ya yın lan dı ğı ta rih ler de bir ta kım eleş ti ri le re ma ruz kal mış tır. Özel lik le ese rin ba şın da yer alan tak riz ler ile ese rin içe ri ği ara sın da bir bağ lan tı bu lun ma dı ğı yö -nün de ten kit ler de bu lu nul muş tur.
Anah tar ke li me ler: Mus ta fa Re şit, Bir Çi çek De me ti, eleş ti ri.
...
* Dr., Ce lal Ba yar Üni ver si te si Fen-Ede bi yat Fa kül te si Türk Di li ve Ede bi ya tı Bö lü mü.
1 Ay rın tı lı bil gi için bkz. Zey nep Ker man, 18621910 Yıl la rı Ara sın da Vic tor Hu go’dan Türk çe ye Ya pı
-lan Ter cü me ler Üze rin de Bir Araş tır ma, İs tan bul Üni ver si te si Ede bi yat Fa kül te si Ya yın la rı, İs tan bul,
1978, İn ci En gi nün, Türk çe de Sha kes pe are, Dergâh Ya yın la rı, İs tan bul, 2008.
2 “İs tan bul’dan isim le ri ni ek se ri yet üze re gök ler den alan ve da ima üç beş per vaz ham le sin den son ra, ya nar ken sö nü ver miş cirm ler gi bi, or ta dan kay bo lan ede bi ri sa le le rin ara sın da bir ta ne si var dı ki be ni hep sin den da ha zi ya de mec lup et miş ti: Mus ta fa Re şit Bey’in “Şark” ri sa le si. Bun da da en zi ya de ri -sa le -sa hi bi nin men su re le ri ni be ğe ni yor dum.” Ha lit Zi ya Uşak lı gil, Kırk Yıl, (Yay. Haz. Nur Öz mel Akın), Öz gür Ya yın la rı, C. 1, İs tan bul, 2008, s. 212; “Şi ve si ni vic da nen ne de re ce ler de tak dir ey le di ğim, ara sı ra yaz dı ğım ma ka le cik ler de pey rev li ğe ça lış mak lı ğım la müs te del dir.” Kar de şi niz Uş şa ki -za de Ha lit Zi ya, “En var-ı Zekâ mu har ri ri Mus ta fa Re şit Bey’e” (mek tup), Be da yiü’l-İn şa, İs tan bul, 1302, cüz 1, s. 236.
Dev rin de “En varı Zekâ mu har ri ri” di ye ta nı nan Mus ta fa Re şit, 18611936 yıl -la rı ara sın da ya şa mış bir Ara Nesil şa ir ve ya za rı dır (Özars -lan, 1994: s. 17-24; İnal, 2002: s. 1902-1905). İlk ola rak Meh met Kap lan, Tev fik Fik ret’le il gi li ça lış ma sın da, Ser veti Fü nun ede bi ya tı nın te şek kü lü ne hiz met eden bir Ara Nesil gru bun dan bah -set miş ve bu gru ba men sup şah si yet le rin, eser le ri ne “kü çük ve gün lük has sa si yet ler”i ko nu ola rak seç tik le ri ni be lirt miş tir. 18801895 yıl la rı ara sın da ki dö nem de eser ve -ren bu şa ir ve ya zar la rın or tak özel li ği nin Re ca iza de Ek rem ve Ab dül hak Ha mit’in baş lat tı ğı ferdî du yuş tar zı nı de vam et tir mek ve ter cü me va sı ta sıy la gi ren ye ni ko nu -la ra yer ver mek ol du ğu nu ifa de et miş tir (Kap -lan, 1997: s. 25-29).
Mus ta fa Re şit, ya zı ha ya tı na ne sir le baş la mış, şii rin ya nı sı ra der gi ci li ği ile öne çık mış tır. Dev rin kül tür ha ya tın da önem li bir ye re sa hip olan Şark (1297/1880) ve
En var-ı Zekâ (1299-1301/1883-1884) der gi le ri nin im ti ya zı nı ve baş mu har rir li ği ni
üst le nen Mus ta fa Re şit; şi ir, hikâye, ro man, men sur şi ir ve an to lo ji tü rün de ki eser le -riy le dö ne min de ge niş bir il gi gör me si ne rağ men son ra dan ikin ci plan da kal mış bir ya zar dır.
Mus ta fa Re şit’in ilk ese ri olan Bir Çi çek De me ti, 1885 yı lın da ya yım lan mış tır. “Kız la ra he di ye” mak sa dıy la ya zı lan ve “ev li lik me se le si”ne yer ve ren bu eser, mek -tup ve men sur şi ir tür le rin den fay da la nı la rak ka le me alın mış tır. Ba tı kay nak lı bir edebî tür olan men sur şi ir, di ğer bir de yiş le şa irâne ne sir, Tan zi mat’tan son ra ter cü me yo luy la ede bi ya tı mı za gir miş tir. Vic tor Hu go ve Sha kes pe are’den ya pı lan şi ir ter cü -me le ri Türk çe ye ne sir yo luy la ak ta rıl mış tır1. Özel lik le Ara Nesil ya zar la rın dan Meh met Na dir’in Sha kes pe are’den yap tı ğı çe vi ri ler Mus ta fa Re şit’le be ra ber dö nem nes -ri ni de et ki le miş tir. Bu nun ya nı sı ra Re ca iza de M. Ek rem’in şi ir de ve zin ve ka fi ye nin şart ol ma dı ğı nı ifa de et me si, Ha mid’in Mak ber Mu kad di me si men sur şi ir tü rü nün ge -liş me si ne ön cü lük et miş tir. Bu dö nem de Mus ta fa Re şit de Şark ve En var-ı Zekâ’da ka le me al dı ğı men sur şi ir ör nek le riy le be ğe ni top la mış hat ta bu tü rün ede bi ya tı mız da -ki önem li tem sil ci le rin den bi ri olan Ha lit Zi ya’ya te sir et miş tir, di ye bi li riz2.
Re ca iza de M. Ek rem’in, Ab dül hak Ha mit’in ve Sa mi pa şa za de Se zai’nin tak riz le riy le oku yu cu ya su nu lan Bir Çi çek De me ti, an la tım tek ni ği açı sın dan ka dın mek
-tup la rın dan mey da na gel mek te olup, ese rin so nun da ya za ra ait üç men sur şi ir ör ne ği ile “Ali Se dat”3im za lı, “Mus ta fa Re şit Be ye fen di Haz ret le ri ne” baş lık lı bir mek tup da bu lun mak ta dır. İlk tak riz ya zı sı Re ca iza de M. Ek rem’e ait tir. Ya zı sı na “Miri hü ner ver” di ye baş la yan Ek rem, Bir Çi çek De me ti’nin ka dın la ra yö ne lik ol ma sı nı tak -dir le kar şı lar ve ese rin muh te va sıy la be ra ber üslûbu nu da be ğen di ği ni be lir te rek bu ba şa rı sın dan ötü rü Mus ta fa Re şit’i teb rik eder (Mus ta fa Re şit, 1303: s. 3-7):
Mül hi mi feyz-i ta bi at, mu sav vi ri hüsn-i ta bi at ol du ğu en zar-ı dik kat ten ha fi ol ma yan o mec mua-i ne fa ise ve di ğer bir tev cih ile o nev-def ter-i el han-ı be ligâne ye ha sed de ğil gıb ta olun ma lı dır.
Na zar-ı müş kül-pe sendâne hiçbir ye rin de sa nat gö re mez. Fa kat bü tün sa na yi!.. Fikr-i na di re-cu ya ne hiç bir ye rin de ha ri ku la de bir şey bu la maz. Fa kat bü tün be da yi!.. Ab dül hak Ha mit de ya zı sın da Mus ta fa Re şit’in ki bar, za rif, in ce ruh lu ka rak te ri ni göz önün de bu lun du ra rak ese rin ka dın la ra yö ne lik ol du ğu nu ve is mi nin de bu ko nu da bir fi kir ver di ği ni be lir tir. Mus ta fa Re şit’in ele al dı ğı me se le de ek sik bir şey bı rak ma ya ca ğı nı dü şü nen Ab dül hak Ha mit, ka dın lar hak kın da ki gö rüş le ri ne yer ver dik ten son ra ese ri tak dir le kar şı la dı ğı nı ifa de eder. Sa mi pa şa za de Se zai ise ya zı sın da ka dın la rın top lum ha ya tın da önem li bir ye re sa hip ol du ğu nu, on la rın eği til me si du ru mun -da top lu mun ge li şe ce ği ni an la ta rak Mus ta fa Re şit’i ba şa rı sın -dan ötü rü teb rik eder.
Mus ta fa Re şit, “Ka ri ele ri me” baş lık lı kı sa ya zı sın da ele al dı ğı ko nu nun ka dın -lar için önem li ol du ğu nu ve bun la rın hiç bir za man unu tul ma ma sı ge rek ti ği ni tem bih ede rek ese ri ne gi riş ya par:
Ha nım kız lar!
En gü zel çi çek ler renk ve ta ra vet le ri ni kay be der ler. Si ze tak dim et ti ğim de met ise ne za -ret-i da ime ye ma lik çi çek ler den ya pıl mış tır.
Böy le bir de me te ha fı za nız [şükûfe-dân] ol sa sezâdır.
Ge nel de ha nım la rın yaz dı ğı mek tup lar dan olu şan Bir Çi çek De me ti’nde, bel li bir nis pet te tah ki ye özel li ği de bu lun mak ta dır. Çün kü bu mek tup lar da ele alı nan “ev -li -lik me se le si”, iyi ve kö tü ör nek le riy le or ta ya ko nul muş tur. İlk mek tup, “Bir bü yük va li de ta ra fın dan ha fi de si ne” ya zıl mış tır. To ru nu nun okul dan bi rin ci lik le me zun olu -şu nu teb rik eden bü yükan ne, onun bun dan son ra da ha mü him bir oku la, “hik met-i ha yat” oku lu na de vam ede ce ği ni ha ber ve rir ve bu ra da ilk kar şı la şa ca ğı me se le nin “tez vic me se le si” ol du ğu nu be lir tir. Bu ko nu da bir ta kım na si hat ler de bu lu nur4. “Genç, gü zel, süs lü bey le re” inan ma ma sı nı, se çe ce ği eş te “ahlâk-ı ha mi de”ye önem ver me si ni, an ne ol du ğun da ço cu ğu nu ya ban cı bir mü reb bi ye nin de ğil biz zat ken di si -3 Cev det Pa şa’nın oğ lu, Fat ma Ali ye’nin kar de şi dir.
4 Je an Jac qu es Ro us se au’nun mek tup lar dan olu şan Nou vel le Hélo ise ad lı ki ta bın da da bu tür na si hat le -re sık ça rast la nır. O dö nem de ro man tik ede bi ya tın bir ürü nü olan bu ki ta bın Mus ta fa Re şit ta ra fın dan okun muş ol ma sı kuv vet le muh te mel dir.
nin ye tiş tir me si ni tem bih eder. Bu nun ya nı sı ra mek tup ta, ka dın eği ti mi ne de önem ve ri lir, in san lı ğın ge le ce ği nin ka dın la rın elin de ol du ğu vur gu la nır ve ka dın la ra lâyık ol duk la rı de ğe rin ve ril me me si ne te es süf edi lir.
Bu mek tup tan son ra ki L. Ha nım ile N. Ha nım ara sın da ki mek tup lar, bir kur ma ca özel li ği gös te rir. Bu mek tup lar va sı ta sıy la oku yu cu ya iyi ve kö tü ev li li ğin ne ti ce le ri an la tı lır. Hikâye de, bir Kâğıt ha ne ge zin ti si sı ra sın da L. Ha nım’a dış gö rü nüş ba -kı mın dan bi raz çir kin, ya şı bi raz geç kin ol sa da maddî yön den hay li var lık lı bir bey il gi gös te rir ve mek tup la ilânı aşk eder. Be ye fen di nin mev kii ve zen gin li ği se be biy le ev li lik tek li fi ka bul edi lir. N. Ha nım, ev li li ğin cid di bir ko nu ol du ğu nu, bu ko nu -da dik kat li -dav ra nıl ma sı ge rek ti ği ni, maddî var lık la rın bir gün ge lip tü ke ne ce ği ni ama in san da ki gü zel huy la rın, ahlâkın, me zi yet le rin ba ki ka la ca ğı nı ar ka da şı na izah et me ye ça lı şır ve ar ka da şı nın bu ev len me fik ri ne kar şı çı ka rak ken di si ne uy gun bir eş seç me si ni tav si ye eder. So nuç ola rak ar ka da şı nın uya rı la rı nı dik ka te al ma yan, hat ta on la rı “pek fey le so fa ne” bu lan L. Ha nım, zen gin bey le ev le nir, fa kat bir sü re son ra piş man olur. Çün kü N. Ha nım, söy le dik le rin de hak lı çık mış tır. N. Ha nım ise ken -di si gi bi manevî de ğer le re önem ve ren bir bey le ev len miş ve mut lu ol muş tur.
Eser de yer alan son iki mek tup ise, er kek ler ara sın da dır. Mus ta fa Re şit, ese ri nin so nun da ise “Bir çi çe ğin nâle si”, “Bir süm bül de me ti ara sı na ko nu lan nâme” ve “Bir çi çek de me ti ara sı na ko nu lan nâme” baş lık lı üç men sur şi ir ör ne ği ne yer ver miş tir.
Dev rin de bir hay li rağ bet gö ren Bir Çi çek De me ti5, bir ta kım eleş ti ri le re de ma -ruz kal mış tır. Ki ta bın ba şın da yer alan tak riz ler -özel lik le Re ca iza de M. Ek rem ile Ab dül hak Ha mit’in yaz dık la rı ile ki ta bın içe ri ği ara sın da bir il gi bu lun ma dı ğı yö nün de ten kit ler gel miş tir. Ter cü manı Ha ki kat’e gön de ri len ilk ten kit ya zı sı nın ba şı -na ga ze te, “Ay nen şu va ra ka yı derc edi yor isek de fik ren hiç iş ti ra ki miz yok tur. Bi’lmu ka be le ge le cek va ra ka la rı da hi derc ede ce ğiz” iba re si ni ko ya rak bir ba kı ma tar tış -ma yı baş lat mış, ye ni ge le cek ya zı lar la bu tar tış -ma nın alev len me si ni is te di ği ni bel li et miş tir (Mek tep ten (Elif). (Ayın). F., 22 Teş ri ni ev vel 1885). Ter cü man-ı Ha ki kat, tar tış ma bo yun ca gön de ri len her ya zı yı ya yım la ya cak tır.
“Mek tep ten (Elif). (Ayın). F.” im za lı ilk ya zı (Mek tep ten (Elif). (Ayın). F., 22 Teş ri ni ev vel 1885), alay mak sa dıy la ya zıl mış tır. Di ya log şek lin de ya zı lan ya zı da ya -zar, gü ya ken di si nin ki tap hak kın da olum lu gö rüş le ri ol du ğu nu, fa kat kar şı ta ra fın ken di siy le ay nı gö rüş te ol ma dı ğı nı, on la rı elin den gel di ğin ce ki ta bın gü zel ol du ğu na da ir ik na et me ye ça lış tı ğı nı be lir tir, fa kat bu el bet te bir mi zan sen dir ve ya za rın kul -lan dı ğı bir ta kım ifa de ler onun Çi çek De me ti kar şı sın da ki alay cı tav rı nı açık ça or ta ya ko yar. Ya za ra yö ne lik ola rak “Mu har rir Efen di” hi ta bıy la ko nuş ma ya baş la yan şa hıs, “ey van-ı ede be -mu al la kat-ı seb’a gi bi-” Bir Çi çek De me ti’nin asıl dı ğı nı söy ler. Bu de me ti “üde ba dan, bü le ga dan, şu ara dan, mu had de rat tan” he men her ke sin kok la dı ğı -nı ve kok la ya -nın sar hoş ol du ğu nu be lir tir. Ken di si de kok la mış, be ğen miş tir. Fa kat 5 Eser, 1303(1885) ve 1304(1886) yıl la rın da iki bas kı yap mış tır.
kar şı sın da ki ler bu ko ku için “Yer mi ya rıl mış, bârû mu? Bak bak!! Er va hı tut tu ru -hü’l amon yak!!” di ye rek eser hak kın da ki olum suz ta vır la rı nı gös ter miş ler dir. On la ra gö re ya zı lan tak riz ler ile ese rin içe ri ği ara sın da bir mü na se bet yok tur. Bu tak riz le rin baş ka bir Çi çek De me ti için ya zıl dı ğı na hük me der ler ve bu nu “Mek tep ten (Elif). (Ayın). F.” im za lı ki şi nin Mus ta fa Re şit’e sor ma sı nı is ter ler:
(…) bağ banı şükûfezarı ir fan, rıd vanı kulûbı aşıkân, sa hi bü’lri sa lei sü handân Re -şit Be ye fen di’den te nef füs ey le dik le ri he va-yı ne si mi-i ede bin (!) ye tiş tir dik le ri “Çi çek De me ti” bu mu dur yok sa baş ka sı mı dır, tak riz ler bu nun için mi ka ra lan mış di ğe ri mi var, yok sa bir sehv mi vu ku bul du?..
Bir Çi çek De me ti hak kın da ya zı lan ya zı la rın en çar pı cı ve en il gi çe ki ci ola nı
Ah met Mit hat Efen di’ye ait tir. Ah met Mit hat, ya zı sın da bu ki ta bın es ki ve ye ni ede bi yat ta raf tar la rın ca na sıl al gı lan dı ğı nı, ön ce ki ya zı ya da is ti na den, bir di ya log yo luy -la an -lat ma ya ça lış mış tır (Ah met Mit hat, 27 Teş ri ni ev vel 1885). Bir ba kı ma kur ma ca özel li ği gös te ren bu ya zı da Mit hat Efen di, ye ni ede bi ya tı ve es ki ede bi ya tı şa hıs la rın da bü tün leş ti ren iki ka rak ter ya rat mış tır: C. Bey ile (Ayın). Efen di. Ya za rın ifa de -si ne gö re ye ni ede bi yat ta raf ta rı C. Bey, al dı ğı eği tim, dü şün ce tar zı, gi yim-ku şam ba kı mın dan ye ni lik çi dir:
Ede bi yat-ı cedîde yi tas vir eden C. Bey al tı ya şın da mek teb-i idadîye gir miş on ya şın da ora dan bâ-şe ha det na me çı ka rak dört se ne da hi rüş ti ye de ik mal-i tah sil ey le dik ten son ra bir mek tebi âlîye gi rip be şin ci se ne si ya ni on do kuz ya şın da me zun ol muş ve on dan son -ra üç dört se ne da hi mü talâat-ı mü el lefât ile tevsî’-i fikr et miş, her fen ne zih ni sa -rar her mes lek hük mü nü ta nır, her kuv ve tin te rak ki yatı mad di ye ve ma ne vi ye si ni na zarı mu -ha ke me sin de ic mal et miş bir genç tir.
Ye ni lik ta raf ta rı C. Bey’e kar şı lık (Ayın). Efen di ise eği ti mi, fi kir dün ya sı ve gi yim tar zı ile ta ma men do ğu lu olup, “ne za fe te, sü se, ziy ne te ‘şık lık’ di ye nef ret gös -te ren” bi ri dir:
Ede bi yat-ı atîka yı te ces süm et ti ren (Ayın). Efen di da hi al tı ya şın da ma hal le mek te bi ne gir miş, on iki ya şı na ka dar bir kaç hatm-i şe rif ile tecvîd, “Dürr-i Yek ta”, in şa, “Tuh fe-i Veh bi”, “Sub hai Sıb yan” oku muş, ba de hu bir rüş ti ye de “Kâfi ye”ye ka dar yal nız me tin -den iba ret ders gör dük ten ve “Re sa il-i Er baa”yı bir ne fes te yu tar ca sı na oku duk tan ma ada Farsî’den “Ta lim-i Farsî”, “Na si ha tü’l-Hü ke ma”, “Pend-i At tar” ve “Gü lis tan” oku yup “Di vanı Hâfız”a dal mış ve hen de se yi da irei ves ve se ad diy le il ti fat et me di ği gi bi coğ raf -ya ve ta ri hi ulûmdan bi le ad det me miş, kim -ya -ya da hi ba kı rı al tın -yap mak sa nat-ı mu halâtpe res ta ne si na za rıy la ba kıp hik meti ta biîye yi hâlâ fel se fe dir iti ka dı na düş müş ve fel se fe -yi ise küfr-i mahz dır di ye te lak ki et miş ve âlem de asıl mü talâaya şa yan ki tap lar üde ba-yı kadîme nin dîvan la rıy la ham se le ri gi bi şey ler dir di ye hep on lar için de yu var lan mış. Ah met Mit hat Efen di’nin da ha ya zı nın ba şın da fark lı ede bi yat gö rüş le ri ne sa hip iki şah sı, bu şe kil de tas vir et me si bir ba kı ma onun han gi ede bi yat an la yı şı nı sa vun
du ğu nun da gös ter ge si dir. Bir ki tap çı dükkânın da kar şı la şan bu iki ki şi, el le ri ne Mus ta fa Re şit’in ye ni çı kan Bir Çi çek De me ti ad lı ki ta bı nı ala rak eser hak kın da ko nuş ma -ya baş lar lar. (Ayın). Efen di, C. Bey’in elin de ki ki ta bı işa ret ede rek, “ha fif bir te bes süm ile”, “Hal bu ki edibi eş her bu de met le ri ka dın la ra tak dim et miş ama ba zı genç le rin el -le ri ne de ya kı şı yor ya!” di ye rek onun la alay et se de C. Bey bu nun far kı na va ra ma mış, (Ayın). Efen di ile ko nuş ma sı nı sür dür müş tür. Ön ce lik le Re ca iza de M. Ek rem’in ve Ab -dül hak Ha mit’in tak riz le ri ni muh te va ve dil açı sın dan be ğen me di ği ni ifa de eden (Ayın). Efen di, bu ya zı la rı “ede bi yatı ce di de mah sul le ri” ola rak ni te ler. Da ha son ra ki -tap ta ya zı lan la rı eleş ti re rek ka dın lar hak kın da ne ler dü şün dü ğü nü an la tır. Ek rem’in ve Ha mit’in yaz dık la rı şey le re kar şı çı kan (Ayın). Efen di’ye gö re ka dın lar, er kek le rin ba -şın da “bir dâhi ye”dir, ya ni bir mu si bet ten, bir fe la ket ten baş ka bir şey de ğil dir:
Ka dın lar ol ma sa bir mil let te ede bi yatı âli ye ye ti şe mez de mek ve he le ka dın “biz zat şi -ir d-ir” di ye hü küm ey le mek bel ki Fran sız ca mu va fık düş se bi le Os man lı ca böy le ha yalât pek so ğuk, pek yan lış, pek ya van gö rü lür.
(…)
Efen dim! Hep si alaf ran ga şey ler! Hep si şık lık! “Çi çek ler ne ba tın ka dın laş mı şı. Me lek ler ha ya tın ka dın laş ma sı” gi bi tür re ha ta Os man lı ha ya li de ni le mez. Ah met Mit hat’ın de -di ği veç hi le bun lar el si ne-i Gar bi ye ye ter cü me e-di lir ler ise bel ki ma na la rı ola bi lir. Bi zim li sa nı mız ca hiç ma na la rı ola maz.
Ki tap ta ki tas vir le ri be ğen me di ği ni be lir ten (Ayın). Efen di, Ah met Mit hat’ın da es ki ede bi yat ta raf tar la rı na kar şı çı ka rak ye ni le ri des tek le me si ne kı zar ve “bu lâklâkı yat-ı bî-ma na yı” an cak onun be ğe ne bi le ce ği ni söy ler6. Bu nun üze ri ne C. Bey ise Di van ede bi ya tı nın ar tık es ki gü cü nü kay bet me ye baş la dı ğı nı, do la yı sıy la sa de ce Ah met Mit hat’ın ya zı la rıy la “kuv vet ten düş me di ği ni” açık la dık tan son ra ka dı nın top lum da ki ye ri nin öne mi ne, bir an ne, bir öğ ret men, bir eş ola rak ço cuk la rı na ve ai -le si ne olan fay da sı na de ği nir ve “Evet! Biz şı kız! Alaf ran ga yız! Mo da-pe res tiz! Biz iyi olan şe yi ne re de bu lur isek alı rız. Çün kü onun la me mu ruz. Siz ha li niz den mem nun ise niz hay di efen dim mey ha ne ye gi di niz de ‘Var iken mey ha ne zevki cen ne ti et -mem ha yal’ de yi niz. Ben ise şu çi çek de met le rin den bir ta ne ci ği ni mü ba yaa ede rek evi me gi dip ke mal-i dik kat le mü talâa ede ce ğim.” di ye rek ki tap çı dan çı kar. C. Bey’in bu tav rı na kar şı lık (Ayın). Efen di de si nir le nir, “ede bi yatı ce di de er ba bı aley hi ne fe -na ta bir ler” söy le ye rek ora dan ay rı lır.
Gö rül dü ğü üze re Ah met Mit hat Efen di, Bir Çi çek De me ti üze rin den es ki ede bi -ya tı ve es ki ede bi -yat ta raf tar la rı nı ol duk ça sert bir üslûpla eleş ti re rek ken di si nin bir ye ni lik çi ol du ğu nu gös ter me ge re ği duy muş tur. Bu sa tır la rın ar ka sın da bi raz da “De -ka dan lar” ya za rı nın es ki ede bi yat ta raf ta rı gi bi al gı lan mak tan duy du ğu ra hat sız lı ğı 6 Bu ya zı yı kur gu la ya nın Ah met Mit hat ve ya zı da ki ki şi le rin mu hay yel ol du ğu nu göz önün de bu lun du rur sak, “De ka dan lar” ya za rı nın es ki ede bi yat ta raf ta rı gi bi al gı lan mak tan duy du ğu ra hat sız lı ğı bu ve -si le ile de be lirt mek is te di ği so nu cu na gi de bi li riz.
bu ve si le ile bir kez da ha be lirt me is te ği bu lun mak ta dır7.
Ah met Mit hat’ın ya zı sın dan son ra ga ze te ye gön de ri len “Bir Mü nek kit” im za lı baş ka bir ya zı da (Bir Mü nek kit, 28 Teş ri ni ev vel 1885) ise Mus ta fa Re şit’in ye ni ki -ta bı nın “âlem-i mat bu at -ta hay li ce kîl ü kâl”e se be bi yet ve re ce ği be lir til dik ten son ra ki tap ta yer alan tak riz ler ile muh te va nın bir bi ri ni tut ma dı ğı ile ri sü rü lür. Ya zar, “Mek tep ten (Elif). (Ayın). F.” im za lı şah sın, ese ri “fikri he zelkâra ne” ile ten kit et ti ği ni, Ah met Mit hat’ın ise ko nu yu fark lı bir ze mi ne sü rük le di ği ni söy le ye rek ken di si nin Bir Çi çek De me ti’ni “fikri he zelkâra ne ile de ğil cid den ten kit et mek” ni ye tin de ol du ğu nu ifa de eder. Ede bi yat gö rü şü ba kı mın dan “ne ede bi yatı atîka nın aley hin de ve ne de ede bi yatı ce di de nin le hin de” ol du ğu nu söy le yen ya zar, her iki ede bi ya -tın da gü zel eser le ri ni be ğen di ği ni açık la ya rak ta raf sız lı ğı nı or ta ya koy ma ya ça lı şır. Onun bu tav rı nı, Ah met Mit hat Efen di’ye bir ce vap ola rak da de ğer len di re bi li riz. Ni -te kim Mit hat Efen di’nin ya zı sın da ka rak -te ri ze et ti ği es ki ede bi yat ta raf ta rı (Ayın). Efen di’yi ol duk ça “id rak siz” bu lur ve böy le bir şah sa es ki ede bi yat an la yı şı nın tem -sil et ti ril me si ne kar şı çı kar.
Re ca iza de M. Ek rem’in ve Ab dül hak Ha mit’in tak riz le ri ni be ğen di ği ni ifa de eden “Bir Mü nek kit”, bun la rın ese rin içe ri ğiy le tu tar lı ol ma dı ğı nı, bu tak riz le rin ya son ra dan de ğiş ti ri len baş ka bir ko nu ya gö re ya zıl dı ğı nı ya da Mus ta fa Re şit’in tak -riz ler de bah se di len ko nu ya uy gun ha re ket ede me di ği ni ile ri sü rer. “Çi çek De me ti” baş lık lı ya zı da üze rin de du ru lan bir baş ka ko nu ise ese rin muh te va sıy la il gi li dir. Ese rin sev gi li aş kın dan zi ya de va tan aş kı na yer ver me si ni da ha uy gun bu lan ya zar, “Re şit Bey süm bül de me tiy le ilânı aş kı mü’lin tez ke re ler ya za ca ğı na sa ikai hubbı va tan ile si la ha sa rıl mış ve mey danı mer da negîde ba ya ğı şöh ret al mış olan ‘Ka ra Fat ma’ya is na den bir fık ra yaz mış ol say dı fe na mı olur du? (…) Ka dın la rı mı za Kâğıt ha -ne’de bir be ye fen di yi gö rüp he men onun la iz di va ca mey let mek em sa li ni gös ter mek mi yok sa Ka ra Fat ma’lar gi bi kah ra manâne nis va nın ah va li ni bil dir mek mi da ha iyi dir?” söz le riy le ko nu yu baş ka bir mec ra ya çe ker. Ka dın la rın ev li lik, an ne, eş, ço cuk gi bi ko nu lar da öğ ren me si ge re ken çok şey ol du ğu nu, hâlbu ki ki tap ta bun la ra da ir bir şey bu -la ma dı ğı nı an -la tır. Ay rı ca Bir Çi çek De me ti ka dın -la ra yö ne lik ol ma sı na rağ men on -la ra bir şey öğ ret me mek te dir. “Bir Mü nek kit”e gö re bu eser de “bir me zi yet ara nı la cak olur -sa” o da Ek rem ve Ha mit’in ka dın la rın özel lik le ri hak kın da yaz dık la rı şey ler ile Ah met Mit hat’ın ko nuy la il gi li ya zı sın da, ka dın la rın eği ti mi hu su sun da C. Bey’e söy let ti ği söz ler dir ve “Çi çek De me ti an cak bu na se bep ol mak la if ti har et me li dir!”.
Ter cü manı Ha ki kat’in bir son ra ki sa yı sın da Ha lit Zi ya ile Mus ta fa Re şit’in ar
-ka ar -ka ya ya zı la rı ya yım lan mış tır. Bun lar, “Bir Mü nek kit”in ya zı sı na ce vap tır. Şu nu söy le ye bi li riz ki Bir Çi çek De me ti’ne ya pı lan eleş ti ri ler de sa de ce Ha lit Zi ya’nın ya
Efen di’nin Ede bi yat Te ori si, Ta ri hi ve Eleş ti ri si ne Da ir Gö rüş le ri Üze rin de Bir İn ce le me, Ege Üni
zı sın da eser, ya pı ve muh te va ba kı mın dan de ğer len di ril miş tir (Uş şa ki za de Ha lit Zi
ya, 30 Teş ri ni ev vel 1885.; Mus ta fa Re şit, 1302; s. 236239). Ya zı sı na ese rin umul
-ma dık “bir ta kım ta ri za ta du çar” ol du ğu nu be lir te rek baş la yan Ha lit Zi ya, “ede bi yat-ı ce di de”nin ka lyat-ıp laş myat-ış bir ifa de tar zyat-ı nyat-ın bu lun ma dyat-ı ğyat-ı nyat-ı be lir tir. Na syat-ıl ki Ek rem’in ifa de si Ha mit’e, Ha mit’in ifa de si Na mık Ke mal’e ben ze mi yor sa Mus ta fa Re şit’in ifa de si de on la ra kı yas edi le mez. Ese rin ön ce lik le üslûbu na dik kat çe ken Ha lit Zi ya, Mus ta fa Re şit’in ifa de si ni “sa de, lâtif, hoş ve ta biî” bul du ğu nu, hat ta Mus ta fa Re -şit’in “genç le rin da ima is ti mal ede bi le cek le ri bir şi ve-i ede bin muh yi si ol du ğu”nu be lir tir. An la tım tek ni ği açı sın dan mek tup tü rü nü bu eser için “mü te na sip” bu lan ya -zar, ki ta bın ka dın la ra yö ne lik ol ma sı nı ve özel lik le “ev li lik” ko nu su nu ele al ma sı nı tak di re şa yan gö rür.
Ha lit Zi ya da ha son ra –“Bir Mü nek kit”e ce va ben– Mus ta fa Re şit’in ki ta bın da “Ka ra Fat ma”dan ve ya ona ben zer kah ra man lık olay la rın dan bah set me ye “mec bur” ol ma dı ğı nı, ka dın la ra bir çok yön den hiz met edi le bi le ce ği ni, Mus ta fa Re şit’in “ev li -lik” ko nu su nu ele al mak la “ku sur”lu sa yı la ma ya ca ğı nı ifa de et miş tir. Ki tap ta yer alan mek tup lar üze rin de tek tek du ran Ha lit Zi ya, bun lar da “is me te, dik ka te, ede be mu ga yir” bir şey bu lun ma dı ğı nı, özel lik le çi çek de me tiy le ilânı aşk et me nin ayıp sa yıl ma -ya ca ğı nı söy le ye rek asıl “so kak lar da ka dın la rın pe şin de koş ma”nın, “ara ba la rın içi ne mek tup lar fır lat ma”nın, “uzak tan uza ğa pu su la lar yol la ma”nın “edi ba ne, na zikâne, na muskâra ne” bir dav ra nış ol ma dı ğı nı an la tır. Ya zar, “Hik met-i mahz-ı âlü’l-âl olan şe ri atı İs la mi ye’nin bi le na musşi kenâne ol ma dı ğı tak dir de mü sa ade ede ce ği bir va -sı ta ne için mü nek ki din na za rın da mez mum gö rül sün?” di ye rek ya zı -sı nı ta mam lar.
Mus ta fa Re şit ise “Bir Mü nek ki de Ce vap” baş lık lı ya zı sın da (Mus ta fa Re şit, 30 Teş ri ni ev vel 1885) ön ce lik le ki tap ta yer alan mek tup lar üze rin de du rur. “Bir Mü nek kit”in, ki ta bı baş tan so na oku ma dı ğı nı, özel lik le ikin ci mek tu bu oku duk tan son ra “te -laş la” ma ka le si ni ya zıp ga ze te ye gön der di ği ni ifa de eden Mus ta fa Re şit, hâlbu ki ken di si nin üçün cü mek tup ta Kâğıt ha ne âle min de kar şı la şı lan “re za let le ri” tas vip et -me di ği ni be lirt ti ği ni an la tır:
Kâğıt ha ne âle mi nin re za le tin ke ma li ne bir nu mu ne ol du ğu nu is pa ta her va kit ha zı rım. Of! O alenî te ca vüz ler, o alenî işa ret ler adap ve ahlâk-ı umu mi ye ye bir hü cum dur. Bir er ke ğin ta nı ma dı ğı ka dın la ra selâm ver me si ve ya işa ret et me si, bir ka dı nın bil me di ği er -kek le rin selâmla rı na, işa ret le ri ne mu ka be le ey le me si şer’en, ede ben ca iz mi dir? Böy le bir hâl ak vam-ı fa zı la nın han gi sin de gö rü lü yor.8
“Bir Mü nek kit”in eser de sev gi li aş kın dan zi ya de va tan sev gi si nin iş len me si ni tek lif et me si ne Mus ta fa Re şit, ken di si nin “Me ziyyâtı Nis va ni ye” ad lı bir ki tap yaz -8 O dö ne me ait ti yat ro ve ro man lar da bu man za ra lar dan sık ça bah se dil miş tir. Ör ne ğin Ah met Mit hat Efen di “Genç lik” hikâye sin de, Re ca iza de M. Ek rem Ara ba Sev da sı’nda, Mi zan cı Mu rat Tur fan da mı
Yoksa Tur fa mı? ro ma nın da, Mi zan cı Mu rat, Re ca iza de M. Ek rem’in Vus lat’ını eleş ti rir ken bu ko nu
ma dı ğı nı, eğer yaz say dı ka dın la rın me zi yet le ri ne ör nek ol ma sı se be biy le İslâm ta ri hin den, Os man lı ta ri hin den fay da lan ma sı ge rek ti ği nin far kın da ol du ğu nu söy ler. Ka -dın la ra ge rek ev li lik me se le si ni ge rek se Ka ra Fat ma gi bi ka -dın kah ra man la rın ha yat hikâye le ri ni an lat ma nın fay da lı ol du ğu na ina nan Mus ta fa Re şit, “yal nız iyi lik le ri de -ğil, fe na lık la rı da gös ter mek lâzım dır” di ye rek Kâğıt ha ne âle min de ki ahlâksız lık la rı ele al ma nın da ha uy gun ol du ğu nu dü şün müş tür. Çev re sin ce sa kin, in ce ruh lu, sa -natkâr mi zaç lı, şık ve bi raz ti tiz bir in san ola rak bi li nen Mus ta fa Re şit, bu özel li ği ni ya zı la rı na da yan sıt mış tır. Ni te kim mu ha ta bı na hi ta ben yaz dı ğı ya zı da ifa de le rin de öl çü lü, say gı lı bir dil kul la nan Mus ta fa Re şit’in üslûbun da af fe di ci bir tav rı ol du ğu gö rü lür:
Gü zel ço cuk! Ha yat, se nin göz le ri ne gö rün dü ğü gi bi şa irâne bir ha yal de ğil pek cid di, pek ha ki ki bir hâldir. Bu nu ile ri de sen de an lar sın. Fa kat şim di den an la san sen ce ha yır lı olur. Zen gin bir ko ca el bet te ar zu olu nur. Ama ser ve ti ni hüsni is ti mal ve mu ha fa za ya ki -fa yet ede cek edep ve ter bi ye sa hi bi ol mak şar tıy la!..
He le otuz be şin ci sa hi fe den baş la yan mek tup da te nez zü len mü talâa bu yu rul say dı mak -sa dı mız bü tün bü tün te za hür eder di.
Yi ne tek rar ede rim ki va ra ka nı zı te laş lı ca yaz dı ğı nız için bu gi bi tet ki ka ta va kit bu la ma -mış sı nız. Bi na ena leyh ma zur su nuz.
Ter cü manı Ha ki kat’e gön de ri len son ya zı, “Mek tep ten H. F.” im za lı bi ri ne ait
-tir. Bir Çi çek De me ti’ni oku du ğu nu ve eser hak kın da ya zı lan eleş ti ri ya zı la rı nı ta kip et ti ği ni be lir ten ya zar, ken di si nin de bu ko nu da bir kaç söz söy le me ye “ce sa ret-yab” ol du ğu nu ifa de eder. Av ru pa’da bi lim ve tek nik ala nın da ki ge liş me le rin ya nı sı ra edebî eser le rin de top lu mun iler le me si ne fay da lı ol du ğu nu an la tan ya zar, özel lik le edebî eser le rin in san lar üze rin de ki olum lu et ki si ne dik kat çe ker. Fa kat ona gö re biz de edebî ese rin “mü reb bii ahlâk” özel li ği ne ba kıl mak sı zın eleş ti ril me si bil gi ve kül -tür dü ze yi mi zin ne ka dar az ge liş miş ol du ğu na işa ret tir. Ede bi ya tı “es ki” ve “ye ni” ede bi yat ola rak de ğer len dir me yi uy gun bul ma yan ya zar, bir edebî eser de “fay da un -su ru”nun önem li ol du ğu nu be lir tir. Na sıl ki Şeyh Sa di’nin Gü lis tan’ı “hik met-amiz” ise Ah met Mit hat’ın ro man la rı ve Na mık Ke mal’in eser le ri de o ka dar “ib reten -giz”dir. Bir Çi çek De me ti’ni ver di ği me saj ba kı mın dan “mü fit” bu lan ya zar, ese rin önem li ol du ğu nu vur gu lar.
So nuç ola rak, Mus ta fa Re şit’in ki ta bı nın ya yım lan ma sıy la Ter cü man-ı Ha ki kat ga ze te sin de ce re yan eden bu tar tış ma çok faz la sür me den ve dal la nıp bu dak lan ma dan so na er miş tir. Mus ta fa Re şit’in Türk ne sir ta ri hin de önem li bir ye ri ol du ğu nu be lir ten Tan pı nar, onu Ser veti Fü nun nes ri nin ha zır la yı cı sı ola rak ka bul eder (Tan pı
-nar, 2005: s. 209-210):
1300 se ne sin den son ra ise edebî ne sir, Re ca iza de’de, Sa mi pa şa za de’de, Na bi za de Na -zım’da hat ta on lar dan da ha kü çük ol mak la be ra ber, ede bi yat-ı ce di de’nin kı rık dö kük nes ri ni ha zır la mak ta bü yük his se si olan, Türk çe’de, alaf ran ga lı ğı, ga rip bir şe kil de mu -al lak ta k-al mış cüm le ler, bir yı ğın ni da, is tif ham işa re ti, üç nok ta lar la baş la tan Mus ta fa
Re şid’de iç ten ve dış tan adeta ye ni bir ih tilâle ha zır la nı yor du.
Sü ley man Na zif’in ifa de siy le (İnal, 2002: s. 1904) “Mu aşa ka şa iri” Mus ta fa Re şit, ka dın la ra he di ye et ti ği ni be lirt ti ği bu ilk ese ri ile bir ta kım eleş ti ri le re he def ol muş, ya pı lan eleş ti ri ler de da ha çok ki tap ta yer alan tak riz ler ile ki ta bın içe ri ği ara sın da bir mü na se bet bu lun ma dı ğı ile ri sü rül müş tür. Ki tap hak kın da ya zı lan bu ya zı lar gös te ri yor ki, Ser veti Fü nun’un ön de ge len ya zar la rı genç le ri teş vik ama cı nı güt -müş ler dir. Ya ni yaz dık la rı nın içe rik le il gi li ol ma sı ve ya ol ma ma sı bu ba kım dan önem sen me miş tir. Mus ta fa Re şit’in 1886 (1304) yı lın da ka le me al dı ğı Göz yaş la rı ad lı ese ri de ede bi yat ta ri hi miz de önem li bir tar tış ma ya yol aç mış tır. Be şir Fu at’ın te -si riy le ka le me al dı ğı “Mu kad di me”de fiz yo lo ji den bah set ti ği için eser, Re ca iza de M. Ek rem ta ra fın dan eleş ti ril miş tir. Bu du rum Ha ya liyûn-Ha ki kiyûn tar tış ma la rın da gün de me gel miş tir. Ya za rın Bir Çi çek De me ti ad lı ese ri de ka dın ko nu su nu bir da ha ve bir baş ka yö nüy le ele al dı ğı için önem li dir. Tar tış ma ya ka tı lan la ra bak tı ğı mız da bun la rın ço ğu nun mü nek kit de ğil öğ ren ci ol du ğu nu gö rü rüz. Bu da bi ze Mus ta fa Re şit’in ge niş bir oku yu cu kit le si ne sa hip ol du ğu nu gös ter mek te dir. Di ğer ta raf tan tar -tış ma ya ka tı lan lar ara sın da Ah met Mit hat Efen di’nin de bu lun ma sı, onun ede bi yat dün ya sın da ki hiç bir ha re ke te ka yıt sız ka la ma dı ğı nın bir baş ka gös ter ge si dir. Mu ha -ve re, ge le nek sel Türk ti yat ro su nun en önem li tek ni ği dir -ve Ah met Mit hat da bu nu baş ka bir çok ese rin de de ba şa rıy la kul la na rak her ola yın ve ya dü şün ce nin iki yön lü ol du ğu nu gös ter miş ve oku yu cu su na ko lay ca ulaş mış tır. Bir Çi çek De me ti’nin ya yın -lan dı ğı ta rih ler de ka dın ko nu lu ki tap lar sa yı ca faz la dır. Bir Çi çek De me ti de kü çük bir ki tap ol ma sı na rağ men, dö ne min de ka dın ko nu su nu gün dem de tu tan, ha re ke te ge ti ren eser ler den sa yı la bi lir. Bu gi bi, he nüz ede bi yat ta ri hin de yer le ri ni bul ma mış ni -ce ki tap la rın, ge le -ce ğin ya za rı olan ni -ce oku yu cu yu bes le di ği ni unut ma mak ge re kir. Top lu mun de ğiş me sin de bu tür adı sa nı unu tul muş ni ce ese rin et ki si bu lun mak ta dır.
KAY NAK LAR
Ah met Mit hat, “Çi çek De me ti Kar şı sın da ‘Ede bi yat-ı Ce di de ve Atîka’”, Ter cü man-ı Ha ki kat, nr. 2201, 27 Teş ri ni ev vel 1885.
Bir Mü nek kit, “Çi çek De me ti”, Ter cü man-ı Ha ki kat, nr. 2202, 28 Teş ri ni ev vel 1885. Dur gun, H. Ha ri ka, Ah met Mit hat Efen di’nin Ede bi yat Te ori si, Ta ri hi ve Eleş ti ri si ne Da ir Gö
-rüş le ri Üze rin de Bir İn ce le me, Ege Üni ver si te si Sos yal Bi lim ler Ens ti tü sü, Ba sıl ma mış Dok to ra Te zi, İz mir, 2008.
İnal, İb nü le min Mah mud Ke mal, Son Asır Türk Şa ir le ri, (Haz. İb ra him Baş tuğ), Ata türk Kül -tür Mer ke zi Baş kan lı ğı Ya yın la rı, cilt IV, An ka ra, 2002.
Kap lan, Meh met, Tev fik Fik ret De vir-Şah si yet-Eser, Dergâh Ya yın la rı, İs tan bul, 1997. Mek tep ten (Elif). (Ayın). F., “Bu da bu tür lü sü”, Ter cü manı Ha ki kat, nr. 2200, 22 Teş ri ni ev
-vel 1885.
Mus ta fa Re şit, “Bir Mü nek ki de Ce vap”, Ter cü man-ı Ha ki kat, nr. 2204, 30 Teş ri ni ev vel 1885. ——, Bir Çi çek De me ti, Mat baa-i Ebüz zi ya, Kons tan ti ni ye, 1303.
Özars lan, Er sin, Ara Nesil Ede bi yat çı sı ve Ga ze te ci si Mus ta fa Re şid Bey Ha ya tı ve Eser le ri, Ata türk Üniv. Sos. Bil. Ens., Er zu rum, 1994, Ba sıl ma mış Yük sek Li sans Te zi.
Re ca iza de M. Ek rem, “En varı Zekâ mu har ri ri Mus ta fa Re şit Bey’e”, Bir Çi çek De me ti, Mat -baa-i Ebüz zi ya, Kons tan ti ni ye, 1303.
Uş şa ki za de Ha lit Zi ya, “Va ra ka”, Ter cü man-ı Ha ki kat, nr. 2204, 30 Teş ri ni ev vel 1885. —— Ha lit Zi ya, “En var-ı Zekâ Mu har ri ri Mus ta fa Re şit Bey’e”, Be da yiü’l-İn şa, İs tan bul,
1302, cüz 1.
Uşak lı gil, Ha lit Zi ya, Kırk Yıl, (Yay. Haz. Nur Öz mel Akın), Öz gür Ya yın la rı, c.1, İs tan bul, 2008.
