ĠSTANBUL TEKNĠK ÜNĠVERSĠTESĠ FEN BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ
YÜKSEK LĠSANS TEZĠ Mimar Mert SOYEL
Anabilim Dalı : Mimarlık
Programı : Proje ve Yapım Yönetimi
HAZĠRAN 2009 SÖZLEġME ĠDARESĠ VE
HAZĠRAN 2009
ĠSTANBUL TEKNĠK ÜNĠVERSĠTESĠ FEN BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ
YÜKSEK LĠSANS TEZĠ Mimar Mert SOYEL
502071514
Tezin Enstitüye Verildiği Tarih : 04 Mayıs 2009 Tezin Savunulduğu Tarih : 04 Haziran 2009
Tez DanıĢmanı : Doç. Dr. Murat ÇIRACI (ĠTÜ) Diğer Jüri Üyeleri : Doç. Dr. Elçin TAġ (ĠTÜ)
Yrd. Doç. Dr. Uğur MÜNGEN (ĠTÜ) SÖZLEġME ĠDARESĠ VE
ÖNSÖZ
Yüksek Lisans tez çalışmam boyunca benimle paylaştığı değerli bilgileri, önerileri ve zamanı için, tez danışmanım Sayın Doç. Dr. Murat ÇIRACI’ya; sevgilerini, güvenlerini, desteklerini hep yanımda hissettiğim babam Cüneyt SOYEL’e, annem Şaduman SOYEL’e, kardeşim İdil SOYEL’e, aileme ve Gamze GERÇEKER’e; herşey için sonsuz teşekkür ederim.
Haziran 2009 Mert SOYEL
ĠÇĠNDEKĠLER
Sayfa
ÖZET... xv
SUMMARY ... xvii
1. GĠRĠġ ...1
2. SÖZLEġME ĠDARESĠ VE SÖZLEġME ĠDARESĠNDE YÜKLENĠCĠ TESLĠM DOKÜMANLARI ...5
2.1 Sözleşme İdaresinde Temel Görevler ... 6
2.1.1 Teslimler – Yüklenici teslim dokümanları ...9
2.1.2 Toplantılar ...9
2.1.3 Saha ziyaretleri ve denetimi ... 10
2.1.4 Kalite güvencesi ve kalite kontrolü ... 10
2.1.5 Sözleşme dokümanlarının yorumlanması ... 10
2.1.6 Değişiklikler ... 10
2.1.7 Hak talepleri ve anlaşmazlıklar... 11
2.1.8 Ölçüm ve hakedişler ... 11
2.1.9 Proje kapanışı ... 11
2.2 Sözleşme İdaresinde Teslimler – Yüklenici Teslim Dokümanları ...12
2.2.1 Yapım öncesi teslim dokümanları ... 12
2.2.1.1 Sigorta sertifikaları 14 2.2.1.2 Kefalet Sigortası 14 2.2.1.3 Yapım ile ilişkili diğer sertifikalar 17 2.2.1.4 Alt yüklenici listeleri ve ürün, malzeme listeleri 17 2.2.1.5 Pursantaj programı 18 2.2.1.6 İnceleme ve test programı 20 2.2.1.7 Teslim programı 21 2.2.1.8 İş programı 22 İş programının hazırlanması 24 2.2.2 Yapım süreci teslim dokümanları ... 25
2.2.2.1 Saha çizimleri 26
2.2.2.2 Koordinasyon çizimleri 26
2.2.2.3 Ürün, malzeme bilgileri 27
2.2.2.4 Malzeme örnekleri 27
2.2.2.5 Kalite güvencesi ve kalite kontrol belgeleri teslimleri 28
Tasarım bilgileri 28
Test sonuçları 28
Sertifikalar 28
Yeterlik belgeleri 29
Üreticinin açıklamaları 29
Üreticinin saha raporları 29
2.2.2.6 Bilgilendirme teslimleri 29
2.2.3 Proje kapanışı teslim dokümanları ... 30
2.2.4 Teslim dokümanlarının hazırlanması... 31
2.2.5 Teslim dokümanlarının incelenmesi ... 31
2.2.5.1 Eksik teslimler 32 2.2.5.2 Kısmi teslimler 32 2.2.5.3 Şartnamelerde yer almayan teslimler 32 2.2.5.4 Teslim dokümanlarının imzalanması 33 2.2.6 Katılımcıların sorumlulukları ... 35
2.2.7 Arşivin oluşturulması ... 38
2.2.8 Uygulanan prosedürler ... 40
2.2.8.1 İletim formu ile teslim süreci 41 2.2.8.2 Harekete geçiş süreci 41 3. KAMU ĠHALE KURUMU VE AIA VE CSI SÖZLEġME DOKÜMANLARINDA BĠR SÖZLEġME ĠDARESĠ GÖREVĠ OLARAK YÜKLENĠCĠ TESLĠM DOKÜMANLARI ĠLE ĠLGĠLĠ HÜKÜMLER ... 43
3.1 Kamu İhale Kurumu (KİK) Sözleşme Dokümanlarında Teslim Dokümanları İle İlgili Hükümler ... 43
3.1.1 Yapım İşleri İhaleleri Uygulama Yönetmeliği ... 44
3.1.2 Yapım İşleri Genel Şartnamesi ... 44
3.1.3 Yapım İşlerine Ait Tip Sözleşme ... 46
3.1.4 Açık İhale Usulü ile İhale Edilen Yapım İşlerinde Uygulanacak Tip İdari Şartname ... 49
3.1.5 Yapım İşleri Muayene ve Kabul Yönetmeliği ... 50
3.2 American Institute of Architects (AIA) ve Construction Specifications Institute (CSI) Sözleşme Dokümanlarında Teslim Dokümanları İle İlgili Hükümler ... 52
3.2.1 AIA dokümanlarında teslim dokümanları ile ilgili hükümler ... 53
3.2.1.1 AIA A201 – 2007 Yapım Sözleşmeleri İçin Sözleşme Genel Koşulları 57 3.2.1.2 AIA A511/CMa – 1993 Tamamlayıcı Koşullar Klavuzu 62 3.2.1.3 AIA B209 – 2007 Mimarın Hizmetleri Standart Formu: Mal Sahibinin Tasarım Hizmetleri için Başka Bir Mimarı Bulundurması Durumunda Yapım Sözleşmesi İdaresi 63 3.2.2 CSI dokümanlarında teslim dokümanları ile ilgili hükümler ... 65
3.2.2.1 CSI Master Format, Division 01 – General Requirements 66 3.2.2.2 CSI Section Format 69 3.2.2.3 CSI Yapım İşleri Sözleşme İdaresi Rehberi – Construction Contract Administration Guide (CCAG) 72 4. KĠK VE AIA SÖZLEġME DOKÜMANLARINDA SÖZLEġME ĠDARESĠNĠN YÜKLENĠCĠ TESLĠM DOKÜMANLARININ ĠNCELENMESĠ GÖREVĠNE ĠLĠġKĠN HÜKÜMLERĠN KARġILAġTIRILMASI VE KĠK MEVZUATI ĠÇĠN ÖNERĠ ... 77
4.1 KİK ve AIA Sözleşme Dokümanlarında Sözleşme İdaresinin Yüklenici Teslim Dokümanlarının İncelenmesi Görevine İlişkin Hükümlerin Karşılaştırılması ... 77
4.2 KİK Mevzuatı İçin Öneri... 86
4.2.1 KİK tarafından yayınlanan “Yapım İşleri Genel Şartnamesi”’ne eklenmesi ve “Yapım İşleri Genel Şartnamesi”’nde düzenlenmesi önerilen hükümler ... 87
4.2.3 Yapım İşleri Sözleşme İdaresi Rehberi ... 94
5. SONUÇ ... 97
KAYNAKLAR ... 99
KISALTMALAR
A.B.D. : Amerika Birleşik Devletleri A/E : Architect/Engineer
ACORD : Association for Cooperative Operations Research and Development AIA : American Institute of Architects
AGC : Associated General Contractors of America CCAG : Construction Contract Administration Guide CPM : Critical Path Method
CSI : Construction Specifications Institute
EJCDC : The Engineers Joint Contract Documents Committee FIDIC : Federation Internationale Des Ingenieurs Conseils
KĠK : Kamu İhale Kurumu
KYM : Kritik Yörünge Metodu
M/M : Mimar/Mühendis
O&M : Operation and Maintenance PRM : CSI, Project Resource Manual QA : Quality Assurance
QC : Quality Control
ÇĠZELGE LĠSTESĠ
Sayfa Çizelge 3.1 : CSI Master Format içeriği ... 67 Çizelge 3.2 : CSI Master Format Division 01 içeriği ... 68 Çizelge 3.3 : CSI Section Format içeriği ... 70
ġEKĠL LĠSTESĠ
Sayfa
ġekil 2.1 : Örnek sigorta sertifika formları (PRM, 2005) ...15
ġekil 2.2 : AIA G715 formu, örnek sigorta sertifika formları ...16
ġekil 2.3 : CSI 1.5A formu, alt yüklenici listeleri ve ürün, malzeme listeleri ...19
ġekil 2.4 : AIA G703, Devam belgesi ...20
ġekil 2.5 : Çubuk diyagram program örneği (PRM, 2005) ...23
ġekil 2.6 : Örnek yüklenici kaşesi ve Örnek M/M kaşesi (PRM, 2005) ...35
ġekil 2.7 : Teslimlerin inceleme ve onay sürecindeki döngüsü (PRM, 2005) ...38
ġekil 2.8 : Bilgilendirme teslimlerinin döngüsü (PRM, 2005) ...38
ġekil 2.9 : CSI formu 12.1B ve 12.1C M/M ve yüklenici için teslim kayıt formu ....40
ġekil 2.10 : CSI Form 12.1A, iletim formu örneği, tek sayfa halinde ...42
ġekil 3.1 : Master Format Division 01 ile Section Format ilişkisi ...54
ġekil 3.2 : (devam) Master Format Division 01 ile Section Format ilişkisi ...55
ġekil 3.3 : AIA ve CSI sözleşme dokümanları arasındaki ilişki (PRM, 2005) ...56
ġekil 3.4 : CSI tarafından yayınlanan formlar ve aralarındaki ilişki (PRM, 2005) ...65
ġekil 3.5 : CSI Section Format örneği ...71
ġekil 3.6 : Spectext örneği ...72
ġekil 3.7 : CSI Yapım İşleri Sözleşme İdaresi Rehberi içeriği, (PRM, 2005) ...75
SÖZLEġME ĠDARESĠ VE SÖZLEġME ĠDARESĠNDE YÜKLENĠCĠ TESLĠM DOKÜMANLARI
ÖZET
Proje odaklı bir sektör olan inşaat sektörü, farklı disiplinlerden çok sayıda katılımcıyı içermesi sebebi ile istihdam açısından ülkelerin ekonomisinde önemli bir paya sahiptir. Farklı sektörlerle karşılaştırıldığında, inşaat sektöründe üretilen ürün, bir defaya mahsus üretilmiş özel bir üründür. Bu sebeple, her katılımcının bir defaya mahsus olarak bir arada bulunduğu, her projenin yapım koşullarının farklı olduğu inşaat sektöründe, hedeflenen başarının yakalanması için dikkate alınması gereken pek çok etken vardır. Bir inşaat projesinin başarılı kabul edilmesi için en temel etkenler olan süre, maliyet ve kalite; günümüzde kullanılan farklı proje teslim sistemleri ve uzmanlaşmanın da sonucu olan birden fazla yüklenicinin kullanılması sebebi ile karmaşıklaşan inşaat projelerinin yönetiminde, önemini korumaya devam etmektedir. Yapım sürecinin bu karmaşık düzenini yürütmekte zorlanan mal sahipleri; bu süreci kendi adlarına yönetmek üzere M/M’leri, bağımsız bir proje yöneticisini, uzman bir danışmanı ya da uzman bir firmayı görevlendirmektedirler. İnşaat projeleri yönetimi sürecinin en önemli başlıklarından biri olan sözleşme idaresi kapsamında, işin sözleşme dokümanlarında tariflenen kapsamda gerçekleşip gerçekleşmediğinin denetimi yapılmaktadır. Söz konusu işin tanımı, hangi koşullarda yapılacağı, katılımcıların görev ve sorumluluklarının neler olduğu gibi konuların tarifi sadece sözleşme dokümanlarında yer almaktadır. Bu sebeple, işin başarısında sözleşme dokümanlarının söz konusu iş için yeterli nitelikte olması ve katılımcıların görev ve sorumluluklarını net bir şekilde tanımlanması son derece gerekli ve önemlidir. Bir diğer kriter ise, sözleşme idaresi sürecinin sözleşme dokümanlarına kapsamına göre en iyi şekilde idare edilmesidir. Bu süreçte, sözleşme idarecilerinin temel görevlerinden biri de mal sahibi adına yapımın tüm aşamalarında, sözleşme dokümanlarında belirlenen kapsamda yüklenici teslim dokümanları sürecinin idaresini üstlenmektir. Yüklenicinin işi sözleşme dokümanlarında tariflenen gereksinimlerde gerçekleştirebilmesi açısından teslim dokümanları süreci son derece önemlidir.
Tez çalışmasının birinci bölümünde; öncelikle araştırma konusu olarak seçilen, sözleşme idaresi görevlerinden biri olan yüklenici teslim dokümanlarının incelenmesi ile ilgili var olduğu düşünülen problemin tariflenmesi, takiben söz konusu problemi çözmeye yönelik yapılan çalışmanın amacı ve bu amaç doğrultusunda izlenen yol özetlenmiştir.
Tez çalışmasının ikinci bölümünde; öncelikle sözleşme idaresi kapsamında sözleşme idarecisinin sahip olduğu temel görevler açıklanmış, takiben bu görevlerden biri olan yüklenici teslim dokümanlarının incelenmesi konusu detaylı olarak incelenmiştir. Bu incelemede yüklenici teslim dokümanları yapım öncesi, yapım süreci ve proje kapanışı aşamalarında incelenmiş, teslim dokümanlarının hazırlanması, incelenmesi, katılımcıların sorumlulukları, arşivin oluşturulması ve uygulanan prosedürler ile ilgili
konulara da değinilmiştir.
Tez çalışmasının üçüncü bölümünde; öncelikle ülkemizde Kamu İhale Kurumu (KİK) tarafından hazırlanan sözleşme dokümanlarında, devamında yurtdışında American Institute of Architects (AIA) tarafından hazırlanan sözleşme dokümanlarında ve Construction Specification Institute (CSI) tarafından hazırlanan şartnamelerde sözleşme idaresi kapsamında yüklenici teslim dokümanları konusuna hangi kapsamda değinildiği incelenmiştir.
Tez çalışmasının üçüncü bölümünde yapılan inceleme kapsamında tez çalışmasının dördüncü bölümünde; KİK dokümanlarından “Yapım İşleri Genel Şartnamesi” ile AIA dokümanlarından “AIA A201 – Yapım Sözleşmeleri İçin Sözleşme Genel Koşulları” dokümanları karşılaştırılmıştır. Bu karşılaştırma sonucu, KİK tarafından yayınlanan “Yapım İşleri Genel Şartnamesi”’ne sözleşme idaresinin yüklenici teslim dokümanları konusu ile ilgili hangi hükümlerin eklenmesi gerektiği önerilmiştir.
CONTRACT ADMINISTRATION AND SUBMITTALS IN THE CONTEXT OF CONTRACT ADMINISTRATION
SUMMARY
Construction is a project-based industry that carries a key role for countries economy in creating employment because of including the participant in a large number of different disciplines. Compared with the different sectors, construction industry products are a specific product only once produced. In construction industry, due to each participant come together just for one time and each project has different conditions, many factors should be taken into consideration in order to achieve. Time, cost and quality, which are known factors that affect the success over many years, are still keeping the importance in construction management. In recent years, using different project delivery systems, delivering the work to more than one contractors and having more professionals from different disciplines due to the specialization, make the management of the construction project more difficult. The owners, who could not manage the complicated environment of the construction work, hire A/E’s, independent project managers, specialist consultants or consultancy companies to manage the process on behalf of them.
Contract administration, which controls whether the work is done as required in the contract documents, is one of the most important phases of project management. Subjects such as description of work, method, responsibilities of the participants are defined in the contract documents. Hence, having well-organized contract documents and defining the responsibilities and duties of the participants clearly hold primary importance in the success of the project. Another important criterion is the administration of the contract according to the contract documents. In this context, one of the basic duties of the contract administrator is to review contractor’s submittals in different construction phases. Review of submittals is important for contractor to continue the work compatible with the contract documents.
In first chapter; primarily the proposed problem about submittals in the context of contract administration is defined; aim and method of the study is explained and suggestions for solving the problem are summarized.
In second chapter; contract administration tasks are defined at first, and then, review of submittals task is analyzed elaborately. The scope of this analyze covers submittals in preconstruction, construction and project closeout phases, preparation and review of submittals, participant responsibilities, record keeping, processing procedures.
In third chapter; clauses related to submittals in the context of contract administration are searched in the construction documents issued by Kamu İhale Kurumu (KİK). Then, articles in the standard forms of agreements issued by American Institute of Architects (AIA) and clauses in the specification formats issued by Construction Specifications Institute (CSI) are analyzed.
In forth chapter; due to the results of the analyze in third chapter, “Yapım İşleri Genel Şartnamesi" issued by KİK and "AIA A201 - Construction Contracts Contract for the General Agreement" issued by AIA, are compared. As the result of the comparison, which provisions about submittals in the context of contract administration are recommended to be included in “Yapım İşleri Genel Şartnamesi" issued by KİK suggested.
1. GĠRĠġ
Farklı disiplinlerden çok sayıda katılımcıyı içeren inşaat sektörü, ortaya çıkarılan ürünün bir defaya mahsus özel olması ve son derece karmaşık süreçleri barındırması sebebi ile diğer sektörlerden ayrılır. Kapsam, süre, maliyet ve kalite faktörlerinin projenin başarısını doğrudan etkilediği karmaşık ve büyük riskler taşıyan aşamalarda, mal sahibinin ihtiyaçlarının sözleşmenin hazırlanması sürecinde belirlenen kapsam, süre, maliyet ve kalitede karşılanabilmesi açısından, sözleşme idaresi son derece önemli bir süreçtir.
Proje katılımcıları arasında uyumun sağlanması, projenin yapım sürecinin düzen içinde ilerlemesi, iş bütününü oluşturan her kalemin sözleşme koşullarına göre gerçekleşmesi ve katılımcıların öngörülen risklerden fazlasını yüklenmek zorunda kalmaması açısından sözleşme idarecisine büyük görev düşmektedir. Sözleşme idarecisi, mal sahibi adına işin sözleşme dokümanlarına uygun olarak yapılıp yapılmadığının kontrolünden ve proje katılımcıları arasındaki iletişimin sağlıklı bir şekilde sağlanmasından sorumlu kişi olarak tanımlanabilir.
Projenin teslim sistemine göre sözleşme idaresi görevi değişiklik gösterebilir. Genellikle bu görev; proje müellifi M/M, bağımsız bir proje yöneticisine, uzman bir danışmana ya da uzman bir firmaya verilmektedir. Sözleşmeyi idare edecek bu kişi, kişilerin sözleşme idaresi süreci kapsamında gerçekleştirmeleri beklenen görevler aşağıda sıralanmıştır:
Yüklenicinin teslim dokümanlarını incelemek, gerektiğinde onaylamak, Proje sürecinde gerekli toplantıları düzenlemek ve taraflar arasındaki iletişimi
sağlamak,
Düzenli aralıklarla sahayı ziyaret ederek denetim ve incelemelerde bulunmak, Proje kapsamında öngörülen kalite ile ilgili konuları denetlemek,
Sözleşme dokümanlarını yorumlamak ve ilgili taraflara açıklamak, Hak taleplerini incelemek ve anlaşmazlıklara çözüm önermek,
Değişiklik taleplerini incelemek ve değerlendirmek, Ölçümleri ve hak edişleri inceleyerek onaylamak,
Geçici kabul, kesin kabul ve proje kapanışı süreçlerini idare etmek.
Bu tezin konusu, sözleşme idaresi görevleri içerisinde en önemli görevlerden biri olan yüklenici teslim dokümanlarının incelenmesi görevidir. Sözleşme idaresinde; yapım öncesi süreçte, yapım sürecinde ve proje kapanışı süreçlerinde farklı formatlarda ve düzenlerde sunulan dokümanlar, sözleşme dokümanlarında belirlenen koşulların tam ve doğru sağlanması için gerekli kararların verilmesinde son derece önemlidir. Sözleşme idarecisi ile mal sahibi arasında yapılan sözleşmede, sözleşme idarecisinin görev ve sorumluluklarının kapsamı ve sınırları belirlenir. Belirlenen bu kapsamda sözleşme idarecisi, yapımın çeşitli evrelerinde mal sahibi adına yüklenici tarafından sunulan dokümanları inceler, gerektiğinde onay verir. Sözleşme idarecisinin teslim dokümanları ile ilgili görevlerini yerine getirmesi sürecinde, sözleşme idarecisi söz konusu konunun sözleşme dokümanlarında nasıl işlendiğini en iyi şekilde bilmeli ve proje katılımcılarına ne tür sorumluluklar getirdiğini de tanımlamalıdır. Sözleşmenin hazırlanması sürecinde, proje katılımcılarının teslim dokümanları konusu kapsamındaki sorumlulukları, sözleşme dokümanlarında en iyi şekilde tanımlanmalıdır.
Türkiye’de, kamu yapım projelerinin yürütülmesinde yetkili olan Kamu İhale Kurumu (KİK) tarafından yayınlanan standart sözleşme dokümanları, yapım projelerinde sıklıkla kullanılmaktadır. Kamusal bir kurumun mal sahibinin pozisyonunda olduğu tüm yapım işlerinde kullanılması zorunlu olan bu dokümanlar, kendi standart formlarını oluşturmamış küçük ve orta ölçekli inşaat firmaları tarafından da tercih edilebilmektedir. Tez kapsamında KİK tarafından yayınlanan; “Yapım İşleri İhaleleri Uygulama Yönetmeliği”, “Yapım İşleri Genel Şartnamesi”, “Yapım İşlerine Ait Tip Sözleşme (Anahtar Teslimi Götürü Bedel Sözleşme, Birim Fiyat Sözleşme, Karma Sözleşme)”, “Açık İhale Usulü İle İhale Edilen Yapım İşlerinde Uygulanacak Tip İdari Şartname”, “Yapım İşleri Muayene ve Kabul Yönetmeliği” dokümanlarında sözleşme idaresinde teslim dokümanları konusu ile ilgili hükümler incelenmiştir. Yapılan incelemede bazı dokümanlarda yüklenicinin sözleşme idarecisine sunması gereken bir kısım dokümanlardan bahsedilmiş, dokümanların formatı, sözleşme idaresi sürecinde yapılması gerekenler, kısıtlamalar
gibi detaylı açıklamalara yer verilmediği tespit edilmiştir.
Yurtdışında standart sözleşme dokümanları üreten kurumlardan American Institute of Architects (AIA) ve Construction Specifications Institute (CSI)’ın hazırladığı dokümanlar incelenmek üzere seçilmiştir. Tez kapsamında AIA tarafından yayınlanan; “AIA A201 – Yapım Sözleşmeleri İçin Sözleşme Genel Koşulları”, “AIA A511 – Tamamlayıcı Koşullar Kılavuzu”, “AIA B209 – 2007 Mimarın Hizmetleri Standart Formu: Mal Sahibinin Tasarım Hizmetleri için Başka Bir Mimarı Bulundurması Durumunda Yapım Sözleşmesi İdaresi” dokümanlarında sözleşme idaresinde teslim dokümanları konusu ile ilgili hükümler incelenmiştir. Aynı şekilde, CSI tarafından yayınlanan; “CSI Master Format, Division 01 – General Requirements (Bölüm-01 Genel Koşullar)”, “CSI Section Format”, “CSI Yapım İşleri Sözleşme İdaresi Rehberi – Construction Contract Administration Guide (CCAG)” dokümanları incelenmiş ve sözleşme idaresinde teslim dokümanları konusunun ne şekilde ele alındığı analiz edilmiştir. Bu çalışmanın sonucunda, gerek AIA gerek CSI dokümanlarında sözleşme idaresi kapsamında teslim dokümanları konusu ile ilgili son derece önemli hükümler bulunduğu tespit edilmiştir.
Bu tespitlerden yola çıkarak tez çalışmasının amacı; AIA ve CSI kaynaklarındaki teslim dokümanları ile ilgili hükümler ve bilgiler ile literatür araştırmasından elde edilen bilgilerin incelenmesi, KİK tarafından yayınlanan dokümanlara ne şekilde uyarlanabileceğinin değerlendirilmesi ve bu konuda öneriler geliştirilmesi olarak belirlenmiştir.
Tezin amacı doğrultusunda, ikinci bölümde mal sahibi adına gerçekleştirilmesi gereken sözleşme idaresi görevleri kısaca açıklanmış ve bu görevlerden biri olan teslim dokümanları konusu ayrıntılı olarak incelenmiştir. Bu bölümde teslim dokümanları; yapım öncesi, yapım süreci ve proje kapanışı aşamalarında incelenmiş, teslim dokümanlarının hazırlanması, incelenmesi, katılımcıların sorumlulukları, arşivin oluşturulması ve uygulanan prosedürler ile ilgili konular detaylı olarak incelenmiştir.
Çalışmanın üçüncü bölümünde, Türkiye’de ve yurtdışında kullanılan standart sözleşme dokümanlarında ve şartnamelerde sözleşme idaresinde teslim dokümanları konusu kapsamındaki hükümler araştırılmış ve incelenmiştir. Uluslar arası yapım projelerinde sıklıkla kullanılan AIA ve CSI dokümanlarında, Türkiye’de ise standart
sözleşme dokümanları yayınlayan tek kurum KİK olduğu için, KİK tarafından yayınlanan dokümanlarda sözleşme idaresinde teslim dokümanları konusu ile ilgili hükümler araştırılmıştır.
Dördüncü bölümde ise, üçüncü bölümde yapılan araştırma sonucu ile KİK dokümanlarından “Yapım İşleri Genel Şartnamesi” ile AIA dokümanlarından “AIA A201 – Yapım Sözleşmeleri İçin Sözleşme Genel Koşulları” arasında bir karşılaştırma yapılmıştır. Bu karşılaştırma sonucu, sözleşme idaresinin yüklenici teslim dokümanları konusu ile ilgili bazı önemli hükümlerin KİK tarafından yayınlanan “Yapım İşleri Genel Şartnamesi”’nde yer almadığı, bazı hükümlerin de kapsamının yeterli olmadığı tespit edilmiştir. Bu tespitten yola çıkarak sözleşme idaresinin yüklenici teslim dokümanları konusu ile ilgili “Yapım İşleri Genel Şartnamesi”’ne hangi hükümlerin eklenmesi ve hangi hükümlerin kapsamının geliştirilmesi gerektiği önerilmiştir. Bu düzenlemelere ek olarak, kullanılması zorunlu olmayan fakat sözleşme idaresi kapsamında önemli katkılar sağlayacak olan “Yapım Sözleşmeleri İdaresi Rehberi”’nin hazırlanması ve sözleşme idaresi görevlerinden yüklenici teslim dokümanları konusunun da bu rehberde yer alması da önerilmektedir.
2. SÖZLEġME ĠDARESĠ VE SÖZLEġME ĠDARESĠNDE YÜKLENĠCĠ TESLĠM DOKÜMANLARI
Sözleşme süreci altı aşamalı bir model olarak açıklanabilir. Bu altı aşama şunlardır: tedarik planlaması, teklif planlaması, teklif, kaynak seçimi, sözleşme idaresi ve sözleşme kapanışı (Garett, Rendon, 2005).
Sözleşme idaresi, “sözleşme sürecinde sözleşmesel bir anlaşmanın yönetim sanatı ve bilimi” olarak tanımlanır (Garett, Rendon, 2005).
Sözleşme idaresi ayrıca, projenin tüm katılımcılarının performanslarının sözleşme koşulları ile buluşma sürecinin temini olarak da açıklanabilir (Garett, Rendon, 2005). Gerek mal sahibi gerek işi yapmayı taahhüt eden taraf açısından sözleşme idaresinin birincil hedefi tarafların sözleşmesel sorumluluklarını yerine getirdiğinden emin olunmasıdır (Garrett, 2007).
Tezin bu bölümünde önce sözleşme idaresi kapsamında temel görevlerin neler olduğu kısaca özetlenecek, daha sonra teslim dokümanları konusu ele alınacak ve,
Teslim dokümanlarının nasıl tanımlandığı,
Yapım öncesi teslim dokümanlarının neler olduğu, Yapım süreci teslim dokümanlarının neler olduğu, Proje kapanışı teslim dokümanlarının neler olduğu, Teslim dokümanlarının nasıl hazırlandığı,
Teslim dokümanlarının nasıl incelendiği,
Proje katılımcılarının bu süreçteki sorumlulukları, Teslim dokümanları arşivinin oluşturulması,
Teslim dokümanları sürecinde uygulanan prosedürler, konularında bilgi verilecektir.
2.1 SözleĢme Ġdaresinde Temel Görevler
Yapım projelerinde sözleşme idaresi görevi, yapım işlerinin kapsamı gereği çoğunlukla M/M’in sorumluluğundadır. Tasarım aşamasında bağımsız bir katılımcı olarak yer alan M/M, yapım aşamasında mal sahibinin temsilcisi konumuna geçmekte ve mal sahibinin haklarını korumaktadır (Thompson, 2006).
AIA tarafından yayınlanan “A201-2007 – Yapım Sözleşmeleri İçin Sözleşme Genel Koşulları” dokümanında sözleşme idaresi ile ilgili M/M’in görev, hak ve sorumlulukları şöyle tanımlanmıştır:
1. Mal sahibi adına sözleşmede belirtilen koşullarda karar verme yetkisi.
2. Yapım aşamasında gerekli aralıklarla saha ziyaretleri ve gözlem yapılması, işin sözleşmeye uygun olarak devam ettiğinin denetlenmesi.
3. Mal sahibine işin kalitesi ve tamamlanma oranı ile ilgili rapor verilmesi, mal sahibinin bilgilendirilmesi.
4. Mal sahibi ve yüklenici ve arasındaki sözleşmesel konular ile ilgili koordinasyonun sağlanması.
5. Sözleşme koşullarına uygun olmayan imalatların kabul edilmemesi, yeniden yaptırılması.
6. Yüklenicinin hakediş taleplerinin değerlendirilmesi ve uygun görülürse ödeme onayının çıkarılması.
7. Yüklenicinin imalat çizimleri, ürün bilgileri ve numuneleri gibi teslimlerinin denetlenmesi.
8. Değişiklik talebi formlarının düzenlenmesi, taleplerin incelenmesi, uygun görüldüğü takdirde mal sahibiin onayına sunulması.
9. Hak taleplerinin (claim) incelenmesi ve uygunluğunun denetlenmesi.
10. Projenin kapanışı ile ilgili sözleşme dokümanlarında belirtilen belgelerin yükleniciden temin edilmesi ve mal sahibiin görüşüne sunulması.
11. Performans ile ilgili konularda sözleşme dokümanlarındaki maddelerin açıklanması ve gereklilikler ile ilgili karar verilmesi.
12. Kararların sözleşme hükümlerine göre, mal sahibi ve yüklenici açısından adil davranılarak alınması.
13. Sözleşme dokümanları ile ilgili bilgilendirmelerin yapılması.
AIA tarafından yayınlanan “B201-2007 – Mimarın Hizmetleri Standart Formu, Tasarım ve Yapım Sözleşmesi İdaresi” dokümanında sözleşme idaresi ile ilgili M/M’in yerine getirmesi gereken görev, hak ve sorumlulukları şöyle tanımlanmıştır:
1. Mal sahibi ile yüklenici arasında imzalanan sözleşmenin idare edilmesi. 2. Mal sahibi adına sözleşmede belirtilen koşullarda karar verme yetkisi.
3. Yapım aşamasında gerekli aralıklarla saha ziyaretleri ve gözlem yapılması, mal sahibie işin kalitesi ile ilgili rapor verilmesi.
4. Sözleşme koşullarına uygun olmayan imalatların kabul edilmemesi.
5. Performans ile ilgili konularda sözleşme dokümanlarındaki maddelerin açıklanması ve gereklilikler ile ilgili karar verilmesi.
6. Mal sahibi ve yüklenici tarafından başka bir kişi tayin edilmediyse, genel şartnamede açıklandığı şekilde karar vericilik görevi ve hak taleplerinin (claim) incelenmesi.
7. Yüklenicinin hakediş taleplerinin değerlendirilmesi.
8. Sözleşme dokümanları ile ilgili bilgilendirmelerin (Request for Information) yapılması.
9. Sözleşme dokümanlarının gerektirdiği şekilde yüklenici tarafından yapılmış olan teslimlerin kayıtlarının arşivlenmesi.
10. Değişiklik talebi hazırlanması, mal sahibiin onayına sunulması ve kararın uygulanması.
11. Projenin kapanışı ile ilgili sözleşme dokümanlarında belirtilen belgelerin yükleniciden temin edilerek mal sahibiin görüşüne sunulması.
12. Projenin kapanışı ile ilgili sözleşme dokümanlarında belirtilen belgelerin yükleniciden temin edilerek mal sahibiin görüşüne sunulması.
Türk Mühendis Mimar Odaları Birliği (TMMOB) tarafından yayınlanan “Mimarlık Hizmetleri Şartnamesi ve En Az Bedel Tarifesi” dokümanında, mimarın sözleşme
idaresi kapsamına girecek görevleri şöyle yer almaktadır
(http://www.mimarlarodasi.org.tr/):
1. Yüklenici tarafından yapılan imalatların sahada kontrolü ve uygulama projesine göre uygunluğunun denetlenmesi.
2. Onaylı projelere uygun olmayan imalat ve malzemelerin kullanılmasının engellenmesi.
3. Yapının aplikasyonunun denetlenmesi.
4. Yapının aplikasyonu sonrasında vaziyet planıyla ortaya çıkan uyumsuzluk varsa bu uyuşmazlıkların düzenlenmesi.
5. Gerekli izinlerin alınması için herhangi bir engel kalmamasının sağlanması ve bu durumun yapı sahibine iletilmesi.
6. İnşaat sırasında çıkan sorunlara önlem alınmasının sağlanması.
7. İhzaratı yapılan malzemelerin özelliklerinin sözleşme eki ve şartnamelere uygunluğunun denetlenmesi.
8. Yüklenici ile yapı sahibi arasındaki anlaşmazlıkların yapı denetim rehberini esas alan raporlar hazırlayarak yapı sahibine sunulması.
9. Kabul için gerekli denetimlerin yapılması.
10. Eksik ve kusurların belirlenmesi, mal sahibiin ve yüklenicinin durumdan haberdar edilmesi.
11. Eksik ve kusurlar giderildiğinde kabul tutanağının hazırlanması.
CSI tarafından yayınlanan Project Resource Manual – PRM-2005’da sözleşme idaresi kapsamında ele alınacak temel görevler şu şekilde yer almaktadır:
1. Teslimler – Yüklenici teslim dokümanları 2. Toplantılar
3. Saha ziyaretleri ve denetimi
4. Kalite güvencesi ve kalite kontrolü 5. Sözleşme dokümanlarının yorumlanması
6. Değişiklikler
7. Hak talepleri ve anlaşmazlıklar 8. Ölçüm ve hakedişler
9. Proje kapanışı
Bu bölümde sözleşme idaresi kapsamında yukarıda belirtilen temel görevler kısaca açıklanacak, sözleşme idaresi görevlerinden “Teslimler – Teslim Dokümanları” başlığı ilerleyen bölümde detaylı incelenecektir.
2.1.1 Teslimler – Yüklenici teslim dokümanları
Yapım sürecinde, sözleşme dokümanları uyarınca yüklenici, M/M’e malzeme örneklerini, bilgilerini, saha imalat çizimlerini ve daha birçok yazılı belgeyi sunmak zorundadır. Bu dokümanlar sözleşme dokümanı değildir ve sözleşme üzerinde değişiklik yapmak amacı ile hazırlanılmamışlardır. Söz konusu teslim dokümanları; projede kullanılan sistemler, ekipmanlar, malzemeler, ürünler veya yönetimsel durumlar hakkında bilgi içermektedirler. Bu bilgiler öncelikle M/M’e ve M/M’in aracılığı ile de Mal sahibi’e önemli bilgi taşımaktadır (PRM, 2005).
2.1.2 Toplantılar
İnşaat proje yönetimi ve sözleşme idaresinde iletişimi sağlayan en önemli bir parçalardan biri toplantılardır. Toplantılar, katılımcıların bilgi paylaşması için bir fırsat vermesinin yanında fikir alışverişi yapılmasında ve karar alınmasında önemli rol oynar. Bununla birlikte toplantılar, iş ve sorunların çözümünü ve koordinasyonu kolaylaştırır ve sorunların çözümüne yardımcı olur. Etkin bir şekilde yayınlanan gündem üzerinden oluşturulan tartışma toplantıları, yönetilen yapım proje grubuna ekip yaklaşımı açısından katkıda bulunacaktır. Bu nedenle M/M toplantıların hedeflenen amaçlara ulaşmasından ve ilgili kişilerin toplantılara katılmasından sorumludur (PRM, 2005, Akkan, 2009). Toplantıya katılan yetkili ve deneyimli katılımcıların toplantı süresi boyunca harcadıkları zaman ve bu süre zarfında başka işlere ayıramadıkları zaman gözününde bulundurulduğunda toplantıdan beklenen verimin alınması son derece önem kazanmaktadır (Holroyd, 1999).
2.1.3 Saha ziyaretleri ve denetimi
Yapım sürecinde tüm katılımcıların gözlem ve denetimlerin yapılması ile ilgili belirli sorumlulukları vardır. Çoğu standart mal sahibi-M/M sözleşmesi ve sözleşme genel koşulları M/M’in yapım sözleşmesi idaresi görevini ve periyodik saha ziyaretleri görevini içerir. Bu ziyaretler, işin ilerlemesini ve iş kalitesini anlaşılması, kusur ve eksiklikleri tespit edilmesi, mal sahibinin süreçten haberdar edilmesi, denetim ve teslim tarihlerinin belirlenmesi konularında son derece önemlidir (PRM, 2005, Turgut, 2008).
2.1.4 Kalite güvencesi ve kalite kontrolü
Yapım süreci sözleşme dokümanlarının şartlarının yerine getirilmesi olarak tanımlanabilinirken bu süreç içerisinde gerekli kalitenin de sağlanması gerekmektedir. Bu sebeple yapım proje yönetimi ve sözleşme idaresi, kalite güvencesi (Quality Assurance - QA) ve kalite kontrol (Quality Control - QC) aşamalarını içermektedir. Kalite güvencesi (QA), çalışmanın yürütülmesinden önce ve çalışma sırasında karşılaşılacak olası kusur ve eksikliklere karşı alınacak tedbir prosedürlerini açıklamaktadır. Kalite kontrol (QC), tamamlanan faaliyetlerin ve sözleşme şartlarına uyumlu olup olmadığının kontrolü sürecinde yapılan incelemeleri, test ve muayene prosedürlerini açıklamaktadır (PRM, 2005, Aydoğmuş, 2008).
2.1.5 SözleĢme dokümanlarının yorumlanması
Yapım sürecinde yükleniciye açıklanması gereken bazı konular ortaya çıkabilir. Bu durumda, M/M’in görevi sözleşme dokümanlarını tarafsız ve doğru bir şekilde yorumlamaktır (PRM, 2005).
2.1.6 DeğiĢiklikler
Sözleşme değişiklikleri, bir değişikliğin zaman veya maliyeti etkilemesi durumunda gerekli olmaktadır. Bir sözleşme değişikliği hazırlanması öncesinde yüklenici değişiklik ile ilgili durumun iş programı üzerine etkisini, maliyetini öngörerek mal sahibine sunmak durumundadır. Yüklenicinin değişiklik talepleri M/M tarafından incelenmeli ve uygun bulunması halinde mal sahibinin onayına sunulmalıdır. Mal sahibinin değişiklik talebinin yüklenici tarafından kabul edilmek istenmediği
durumlarda M/M görevi taraflar arasında arabuluculuk yaparak sorunların çözümüne yardımcı olmaktır (PRM, 2005, Collier, 2001).
2.1.7 Hak talepleri ve anlaĢmazlıklar
Bir projenin başarı olması için projenin zamanında, bütçe içinde tamamlanması ve hak taleplerinin tümü ile çözülmüş olması gerekmektedir. Sözleşme dokümanlarındaki değişiklikler yapım sürecinin doğal bir parçasıdır. Sözleşme bedelini veya sözleşme süresini etkileyen bir yorum veya değişiklik talebi olduğunda bir iddia hak talebi sunulabilir. Çözümlenmemiş bir hak talebi de uyuşmazlığa yol açabilir. Projede hak taleplerinin kaynağı ne olursa olsun, projenin başarısı, mal sahibinin ve M/M’in söz konusu hak taleplerini ne kadar iyi yönetmesine bağlıdır. AIA’in yayınladığı A201 – Yapım Sözleşmeleri İçin Sözleşme Genel Koşulları’na göre hak talepleri genellikle sözleşme maddelerinin yorumlanması, ödemeler, süre uzatımı gibi konuları içermektedir. M/M’e böyle bir talep geldiğinde görevi, talebin içeriğine bağlı olarak sunulan kanıtları, açıklamaları ve sözleşme koşullarını gözden geçirerek talebe onay vermek, daha çok kanıt istemek ya da talebi reddetmektir (PRM, 2005, Altuğ, 2005).
2.1.8 Ölçüm ve hakediĢler
Ölçüm, ödeme yapılması için gerçekleşen iş miktarının belirlenmesi demektir. Hakediş ise, gerçekleşen iş miktarına denk gelen tutarın, toplam ödeme miktarından, yükleniciye ödenmesidir. M/M, yüklenicinin işi ve ölçümleri sözleşmelerde ve şartnamelerde yer aldığı koşullarda yapmasını denetlemekten sorumludur. Yüklenicinin sorumluluklarını yerine getirdiği tespit edildiğinde yükleniciye hakediş ödemesi yapılabilmesi için onay verilir (PRM, 2005, Köseoğlu, 2007).
2.1.9 Proje kapanıĢı
Proje kapanışı yüklenicinin, teslim ettiği dokümanların onayını ve en son hakediş ödemesini almasıyla tamamlanmaktadır. M/M, yüklenicinin geçici kabul ve kesin kabul için gerekli görevleri yerine getirip getirmediğini, hazırladığı dokümanları, teslim sertifikalarını, işletim ve bakım verilerini ve son hak ediş başvurusunu inceler ve eğer varsa eksiklerin tamamlanmasını sağlar. Bunun sonucu olarak yüklenicinin son hakedişini onaylar. Böylece mimar/mühendisin sözleşme idaresi görevleri de sona erer (PRM, 2005).
2.2 SözleĢme Ġdaresinde Teslimler – Yüklenici Teslim Dokümanları
Yapım sürecinde, sözleşme dokümanları uyarınca yüklenici, M/M’e malzeme örneklerini, bilgilerini, saha imalat çizimlerini ve daha birçok yazılı belgeyi sunmak zorundadır. Bu dokümanlar sözleşme dokümanı değildir ve sözleşme üzerinde değişiklik yapmak amacı ile hazırlanılmamışlardır. Söz konusu teslim dokümanları; projede kullanılan sistemler, ekipmanlar, malzemeler, ürünler veya yönetimsel durumlar hakkında bilgi içermektedirler. Bu bilgiler öncelikle M/M’e ve M/M’in aracılığı ile de mal sahibine önemli bilgi taşımaktadır. Ayrıca bu dokümanlar kalite güvencesi (QA) konusunda da önemli rol oynamaktadır ve yüklenicinin, alt yüklenicinin, üreticinin ve tedarikçinin sözleşme gereksinimlerinin hangi oranda paylaştırıldığına netlik getirmektedir. Ayrıca mal sahibine bina işletme sürecindeki dönüşümler ve değişimler ile ilgili bilgi tedarik etmektedir. Bu bilgiler işletme ve bakım (O&M) bilgileri ile birlikte, tesis yönetimi (facility management) faaliyetleri açısından ve gelecekte olası değişiklik veya dönüşümlerde yol göstermesi açısından son derece kullanışlıdır (PRM, 2005).
Yapım projeleri tasarım, inşaat ve diğer destek hizmetleri kapsayan çeşitli sözleşmeleri içerebilir. Sözleşme süreci kurulan proje kontrol ekibi tarafından izlenir. Proje kontrol ekibi; yüklenici teslim dokümanlarının koordinasyonu, bilgi talepleri, yazışmalar, değişiklik emirleri, ödeme talepleri ve günlük raporlar gibi konularda sözleşme idaresi kapsamında doğrudan destek sağlar (Longworth, 2002).
Teslim dokümanları değişiklikler (substitution) için talep dokümanı değildir ve olmamalıdır. Değişiklik öğeleri, değişiklik sürecinde gönderilmediğinde genellikle reddedilir. Eğer bir kalemin belirli bir kalemin yerine geçmesi için düşünülüyor ise, söz konusu kalemin bir değişiklik kapsamında teslim dokümanı olarak önceden sunulması ve incelenip onaylanması gerekmektedir. Yapım projelerinde teslim dokümantasyonu sürecini üç temel başlıkta incelemek mümkündür: Yapım öncesi teslim dokümanları, yapım süreci teslim dokümanları, proje kapanışı teslim dokümanları (PRM, 2005).
2.2.1 Yapım öncesi teslim dokümanları
Genel olarak, gerekli yapım öncesi teslimlerin yüklenici tarafından sunulmasından ve M/M ve mal sahibi tarafından incelenmesinden önce iş başlamaz. Yüklenicinin,
yapım öncesi teslim dokümanlarını hazırlaması ve teslimi ile ilgili bildirimi aldığında en kısa sürede işe koyulması gerekmektedir. Bu teslim dokümanları şunları içerebilir (PRM, 2005):
1. Sigorta sertifikaları ve çalışanlar ile ilgili sosyal güvenlik (sigorta) sertifikaları
2. Ödeme ve teminat mektupları
3. Önerilen, teklif edilen, onaya sunulan alt yükleniciler, ürün ve marka listeleri 4. Master iş programı ve teslim dokümanları programı
5. Önerilen, teklif edilen onaya sunulan saha lojistiği 6. Erozyon kontrol planı
7. Nüfus kontrol planı 8. Trafik kontrol planı.
Yapım öncesi teslim dokümanlarının düzenlenmesi sürecinde, yüklenici sözleşme dokümanları ile teslim dokümanlarının birbirleri ile uyumunu kontrol etmek yükümlülüğündedir. Çoğunlukla sözleşme, söz konusu teslim dokümanlarının kopya sayılarını ve ilgili olan dokümanları tarifler. Sözleşme koşullarına uygun olmayan teslim dokümanları, yükleniciye beklenmedik gecikmeler, kayıplar sağlayabilir. Yanlış veya eksik olarak hazırlanmış teslim dokümanları, sözleşme süresine ek bir süre veya telafi sağlamamaktadır (PRM, 2005).
Ödeme ve teminat mektubu (payment and performance bonds), sigorta sertifikaları, yüklenicinin ilk teslim dokümanları arasında yer alır. Satın alma emri ve alt sözleşmeler (puchase orders and subcontracts), malzeme teslimleri ve saha çizimlerinin hazırlanmasından önce ortaya çıkarılır. Malzeme teslimleri ve saha çizimleri teslim programında (submittal schedule) yer alır. Teslim programının tam ve doğru oluşu ve sözleşme koşullarına uygunluğu projenin daha sonraki evrelerinde gecikmeye sebep olmaması açısından kontrol edilmelidir. Ayrıca, çoğu kamu projesi yüklenicinin, nüfus, erozyon, trafik kontrol planlarını sunmasını şart koşmaktadır (PRM, 2005).
2.2.1.1 Sigorta sertifikaları
Mal sahibi, yasal danışmanına ve sigorta danışmanlarına danışarak sigortası için proje gereksinimleri oluşturur. Sözleşme genel koşulları ve ek koşulları bu gereksinimleri tarifler. İşin sahada başlamasından önce, mal sahibi ve yüklenici sigorta sertifikalarını birbirlerine sunmak zorundadır. Bu durum, mükerrer sigortalama veya sigortalanmama gibi durumların önüne geçmesi açısından önemlidir. Bu sertifikalar sözleşme taraflarınca M/M’e sunulmaktadır.
Sigorta kapsamınca telafi istendiğinde, yüklenici sözleşme koşullarında sigorta şartlarını kapsayan bir kopya ile sigortaya başvurmalıdır. Bu durum, sigorta tarafından yanlış anlaşılma olasılığını en aza indirir. Ayrıca yüklenici ve mal sahibinin her ikisi de birbirlerine, sözleşme süresi boyuna yenilenen sigorta sertifikalarını sunmak yükümlülüğündedir. Sigorta ana maliyetlerini önceden ödemeyi, yüklenici tercih edebilir veya sözleşme koşulları yükleniciye bunu şart koşabilir (PRM, 2005).
Sözleşme veya alt sözleşme koşulları yükleniciye sigorta sertifikalarının sunulmasını şart koşabilir. Bu sertifika genellikle işçi tazminatını, ticari genel sorumluluğu, araçlar ile ilgili sorumluluğu kapsar (PRM, 2005).
M/M sigorta sertifikalarını sadece formun doğruluğunu, kapsamını, gerekli imzalarını, tarihlerini ve idari sözleşme şartları ile uyumluluğunu inceler.
Şekil 2.1’de ACORD (Association for Cooperative Operations Research and Development) tarafından hazırlanan örnek sigorta sertifika formu ve Şekil 2.2’de bu formu tamamlayıcı nitelikte AIA tarafından yayınlanan AIA G715 dokümanı yer almaktadır.
2.2.1.2 Kefalet Sigortası
Bağlayıcı şartlar, eğer gerek var ise, mal sahibi tarafından oluşturulur ve gerekli hükümler sözleşme genel ve ek koşullarında belirtilir. Sözleşme idaresinde kati teminat (performance bond) ve ödeme teminatı (payment bond) (işçilik ve malzeme ödeme teminatı) olmak üzere iki adet teminat mevcuttur. Bu teminat formları mal sahibi yüklenici sözleşmesinin imzalanmasını takiben yüklenici tarafından mal sahibine teslim edilir (PRM, 2005).
Teminat dokümanları, yüklenicinin gerekli ödemeleri yapabileceğini, sözleşme koşullarını yerine getirebileceğini ve sözleşmenin tamamlanmasını garanti altına almak açısından önemli rol üstlenir. Bu dokümanlar sigorta dokümanları değildir (PRM, 2005).
ġekil 2.2 : AIA G715 formu, örnek sigorta sertifika formları
Standart formların yer aldığı dokümanlar AIA Dokümanı A312 Performance Bond and Payment Bond, EJCDC 610 Construction Performance Bond ve EJCDC C-615 Construction Payment Bond olarak sayılabilir. M/M teminat dokümanlarını sadece formun doğruluğunu, kapsamını, gerekli imzalarını, tarihlerini ve idari sözleşme şartları ile uyumluluğunu inceler. Onaylanan teminat dokümanlarının birer
kopyaları M/M’e, mal sahibine ve yükleniciye iletilir. Bazı durumlarda söz konusu teminat dokümanlarının yerel yargı organlarınca da onaylanması gerekebilir (PRM, 2005).
2.2.1.3 Yapım ile iliĢkili diğer sertifikalar
Yapım ile ilgili kati teminat ve ödeme teminatı dokümanları dışında pek çok doküman mevcuttur. Bu dokümanlar:
1. Bakım Teminatı – Maintenance Bonds 2. İpotek Teminatı – Lien Bonds
3. Alıkoyma Teminatı – Retainage Bonds
4. Lisans ve İzin Belgeleri – License and Permit Bonds
2.2.1.4 Alt yüklenici listeleri ve ürün, malzeme listeleri
Standart AIA genel koşulları, yüklenicinin birlikte çalışılması düşünülen alt yüklenicilerin listelerini yüklenicilere sunması gerektiğini belirtir. Mal sahibi yüklenicinin birlikte çalışılması düşünülen alt yüklenicilerin listelerini teklif veya ihale sürecinde verilmesini isteyebilir. Mal sahibi veya M/M tarafından uygunluklarının incelenebilmesi ve onaylanabilmesi açısından bu listeler işin başlamasından önce sunulmalıdır. Bu listeler yüklenici tarafından hazırlanır, incelenmesi için M/M’e sunulur ve nihai onay için mal sahibi veya M/M’e tekrar iletilir (PRM, 2005).
Mal sahibi veya M/M’in sunulan alt yükleniciler ile ilgili bir itirazı olması durumunda bu itirazı yazılı olarak yükleniciye iletir. Bu değişiklikler yüklenicinin sözleşme bedeli için oluşturduğu bütçeyi etkileyebilir. Standart AIA genel koşulları yüklenicinin itirazı olan alt yükleniciler ile çalışmasının zorlanamayacağı ile ilgili koşullar içermektedir. Şekil 2.3’de alt yüklenicilerin ve ürün, malzeme tedarikçilerinin listelenmesi ile ilgili CSI tarafından yayınlanan CSI Form 1.5A yer almaktadır. Bu standart formda söz konusu imalatın yine CSI tarafından yayınlanan Master Format sınıflandırma sistemine göre kodu, imalatın tanımı, ilgili firma, iletişim bilgileri ve yetkili kişi bilgilerinin yer alması gerektiği özellikle tanımlanmıştır.
Malzeme listeleri de M/M’in yüklenicinin sadece belirlenen ve onaylanan malzemeleri kullanacağını doğrulaması açısından anlam taşır. Bu listeler ayrıca yüklenicinin de alt yüklenicilerin sadece belirlenen ve onaylanan malzemeleri kullandığını doğrulayabilmesi açısından önemlidir. En küçük kapsamlı proje dahi yüzlerde malzemenin kullanılması ile birlikte oluşur. Bu durumda tüm malzemelerin sunulması çok geniş kapsamlı ve zaman alıcı olabilir. Sadece kritik önem taşıyan malzemelerin listelenmesi ve onaya sunulması ve sözleşme dokümanlarında sunulması gerekli kritik malzemelerin belirtilmesi yeterlidir. M/M onaylanan malzeme listelerini, mal sahibine, danışmanlara ve yükleniciye iletir. Alt yüklenicilere iletilmesi yüklenicinin yükümlülüğündedir (PRM, 2005).
2.2.1.5 Pursantaj programı
Pek çok standart sözleşmenin genel koşulları, AIA tarafından hazırlanmış olanlar da dahil olmak üzere, yüklenicinin çalışmalarına başlamasından önce bir pursantaj programı sunmasını gerektirir. Bu program ödeme alınabilmesi için yüklenicinin yapması gereken uygulamaları temel alacak şekilde yüklenici tarafından hazırlanmıştır. Programı oluşturan değerler M/M ve mal sahibinin gerekli incelemeleri, ölçümleri tamamlanma yüzdesini belirlemek için en küçük ölçülebilir bölümlere ayrıştırılır (PRM, 2005).
Hazırlanan pursantaj programı ödeme başvurusu hazırlanması sürecinde temel olarak yüklenici tarafından kullanılır. Ayrıca, programın detaylı bir iş programı uyumlu olması gerekmektedir. Pursantaj programı mal sahibinin yapım sürecinde nakit akışını ölçmesi sürecinde de kullanılabilir. Mal sahibinin pursantaj programını kullanması “projenin tamamlanmasından önce tüm bütçenin tükenmesi” durumunun kontrolüne fayda sağlar. Bu anlamda, harcamaların pursantaj programına göre yapılması, ciddi mali sorunlar yaşanmasının önüne geçen bir "uyarı, işaret” olarak tanımlanabilir (Fradin, 2007).
Sözleşme koşulları ve Master Format Division 01 – General Requirements genellikle değerlerin nasıl hazırlanacağını ve bir pursantaj programının hazırlanması için özel bir formun gerekliliğini belirtir. Genellikle değerleri teknik şartnameler bölümünde açıklanır. Bu sınıflandırma M/M’in bilgilerin sözleşme dokümanları ile uyumlu olup olmadığını kolaylıkla inceleyebilmesi ve takiben ödeme için sürecin devam edip sürecin hızlandırılması açısından önemlidir (PRM, 2005).
ġekil 2.3 : CSI 1.5A formu, alt yüklenici listeleri ve ürün, malzeme listeleri
AIA, bunun için AIA G703 adında standart bir form yayınlar. Şekil 2.4’de AIA G703 standart formunun örnek bir sayfası görülebilir. Bu AIA dokümanı, AIA G702 Ödeme İçin Uygulama ve Sertifikalar dokümanı ile koordineli dokümandır.
Pursantaj programı sözleşmede belirtilen tüm kapsamı içerir. Bu durumda yüklenicinin kar ve genel giderlerinin her öğenin altında veya ayrı olarak listeleneceğinin kararını vermek önemlidir. Sözleşmede ayrıcalıklı öğelerin ayrı öğeler olarak değerleri ve zamanları tanımlanır. M/M değerlerin planlamasından ve gözden geçirilmesinden sorumludur. Pursantaj programı M/M’e sunulur ve işin başlamasından önce onaylanmalıdır. Genellikle yüklenici tarafından bir taslak
program hazırlanır ve M/M’e sunulur. Bu program, final programın hazırlanmasından önce M/M’in onayını almak açısından gereklidir. Miktarlar işin doğru değerini yansıtmalıdır. Yapım sürecinde söz konusu programın değişiklik emirleri kapsamındaki değişikliklerin işlenmesi ile güncellenmesi gerekmektedir (PRM, 2005).
ġekil 2.4 : AIA G703, Devam belgesi 2.2.1.6 Ġnceleme ve test programı
Gerekli denetim ve test programlarının, iş programından ayrı, iş programına ek olarak hazırlanması gerekebilir. Bazı diğer programlara kıyasla bu program kapsamında özel bazı işler kapsamında daha fazla detay bulunmaktadır. Denetimler için önkoşulları ve ön testleri denetimlerin bir parçası olarak değerlendirir (PRM, 2005).
Yapım işlerinin tamamlanmasını takiben, inceleme ve test programına göre yapının ve vereceği hizmetin izlenmesi gerekmektedir. Bu uygulama, olası problemlerin büyümesi ve daha pahalı çözümler ile çözülmesi durumunun önüne geçmektedir (Sheehan, 2005).
2.2.1.7 Teslim programı
Teslim programı kapsamlı bir iş programının değerli bir bileşendir. Sözleşme dokümanları iş programına dahil olarak bir teslim takvimi gerektirebilir. Bu teslim programı genellikle alt yükleniciler ve tedarikçiler ile birlikte yüklenici tarafından oluşturulur. Birçok M/M, Yüklenici seçildiğinde gerekli teslimler ile ilgili el kitabında bir listeye sahiptir veya bir liste oluşturur. M/M’in böyle bir listeyi hazırlamadığı durumda, yüklenici proje el kitabına göre söz konusu listeyi oluşturur (PRM, 2005).
Çoğu zaman, malzeme ve ekipmanların, M/M’den teslim inceleme ve onayı olmaksızın, siparişi verilmez. Yüklenici bir teslim hazırlama sürecinde dikkat etmesi gereken önemli hususlar şunlardır (PRM, 2005):
Bir malzeme veya ekipmanın projede gerektiği süre
Malzemenin üretilmesi ve sahaya dağıtılması için gerekli zaman Söz konusu teslim dokümanının hazırlanması için gerekli süre
Yüklenicinin söz konusu teslim dokümanını inceleyebilmesi için gerekli süre M/M veya mal sahibinin danışmanları için söz konusu teslimlerin incelenmesi
için gerekli süre
Söz konusu teslim dokümanı içerisindeki bilgilerin etkilediği alt yüklenicilerin sayısı
Onay görmeyen Orijinal teslim dokümanının düzeltilip tekrar sunulması için gerekli zaman
İlgili teslimlerin gruplanması
Teslim dokümanı hazırlanmasını, incelenmesini ve onayını gerektiren her öğe, genel programda ve daha detaylı olarak teslim programında yer almalıdır. Bu dokümanlar saha çizimleri, örnekler, malzeme bilgileri föyleri ve uygulama örneklerini içerir. Süreçte her adım için yeterli zamanın sağlanması gerekmektedir ve teslimi takiben
incelemeden sonra yükleniciye dönülecektir. Eğer söz konusu teslim bir alt yüklenici ya da tedarikçiden geliyor ve M/M’ ek olarak diğer danışmanların da incelemesi gereken bir teslim olması durumunda ek süre gerekmektedir. Teslim programında genellikle, herhangi bir teslim ve durumu hakkında genel proje programına göre, çok daha fazla detay vardır ve bu detaylar kalite güvencesinin sağlanabilmesi için zaman sağlar. Teslimler M/M’e, belli bir zaman aralığına sıkışma yaşanmasını önlemek için, bir süreç ve program dahilinde hazırlanır ve sunulur. Bu durum gerek M/M gerek de yüklenici odaklı gecikmelerin önlenmesi açısından önemlidir. Tüm bu bilgiler iş programı dahilinde düşünülmeli ve koordineli bir şekilde düzenlenmelidir (PRM, 2005, Brugger, Gerrits, Pruitt, 2000).
2.2.1.8 ĠĢ programı
Yapım iş programları her proje için belirlenen proje gereksinimlerine göre değişkenlik gösterebilir. Proje teslimi yöntemi, proje kapsamı ve sözleşme türleri genellikle detay düzeyini belirler ve yönlendirir. Yapım iş programlarının en önemli unsurları şunlardır (PRM, 2005):
Sözleşme süresi
Kilometretaşları ve tarihleri
Teslimler inceleme ve onay tarihleri
Koordinasyon gereksinimleri ve aktiviteler arası ilişkiler İlgili yapım aktiviteleri
Malzeme ve ekipmanların temini için gereken zaman Aktivite süreleri
Güncelleme frekansı Gereken raporların çeşitleri
Yüklenici, bir iş programı hazırlanmasından ve bu programda temel aktivitelerin öngörülen başlangıç ve tamamlanma sürelerinin, tarihlerinin gösterilmesinden sorumludur. Bu program pek çok farklı formda olabilir. En sık kullanılan iki program formatı “çubuk diyagram” ve “ağ analiz diyagramı” daha yaygın deyimle “kritik yörünge metodu (KYM) – critical path method (CPM)” olarak gösterilebilir (PRM,
Şekil 2.5’de de örnek olarak görülebileceği gibi çubuk diyagram, aktivitelerin her birinin kendisine özel kodları, tanımları ile birlikte alt alta sıralanarak ve ilgili aktivitelerin birbirleri ile bağlantıları kurularak takvime oturtulması şeklinde tariflenebilir. Değişik formatlarda oluşturulabileceği gibi, bu dokümanların hazırlanabilmesi için piyasada özel programlar mevcuttur. Mal sahibinin talebi doğrultusunda bu dokümanlarda görülmek istenen bilgiler (erken başlama, erken bitiş, geç başlama, geç bitiş tarihleri; aktivite orijinal süresi, aktivite gerçekleşen süresi v.b.) değişebilmektedir.
ġekil 2.5 : Çubuk diyagram program örneği (PRM, 2005)
Bir ağ analiz diyagramı, bir ağ üzerine yerleştirilen aktivitelerin süresel analizleri, birbirleri ile ilişkileri ve projenin tamamlanması için gereken adımları göstermektedir. Kritik yörünge, yörünge üzerinde ilk aktiviteden son aktiviteye kadar en uygun düzeni ve aktiviteler arasındaki ilişkiyi tariflemektedir.
İş programının incelenmesinde, M/M’in belirlenen programın sözleşme süresi gereksinimlerini karşılayıp karşılamadığını inceleyebilmesi için yeterli zamanın sağlanması gerekmektedir. M/M’in programı onaylaması gerekli değildir fakat genellikle sözleşme koşullarına uygunluğun kontrolü için incelenmesi ve değerlendirilmesi gerekmektedir. Mal Sahibi, söz konusu programın kendi gereksinim ve beklentilerine uygunluğunu inceler (PRM, 2005).
İş programının düzenli bir şekilde çalışması, değişikliklerin, gecikmelerin ve diğer koşulların, değişen koşulların proje üzerindeki etkilerin düzenli olarak güncelleştirilmesi gerekmektedir. Genellikle aylık olarak güncellenir. Eğer güncellenen program ile ödeme için başvuru yapılıyor ise aylık güncellemenin uygulanması faydalıdır. Bu program ödemelerin onaylanması için bir önkoşul olarak sunulabilir.
ĠĢ programının hazırlanması
Doğru ve kullanışlı bir iş programının hazırlanması, yapım öncesinde yüklenici tarafından gerçekleştirilen en önemli aktivitelerden biridir (PRM, 2005). Bu bağlamda:
Yüklenici programı, başlangıcı ve projenin tamamlanması için aşamaları gösteren bir yol haritası olarak görmelidir. Doğru kullanıldığında son derece yararlı planlama aracıdır ve işin sorunsuz akışını kolaylaştırır.
Doğru ve anlamlı bir program oluşturmak için, yüklenici tüm alt yüklenicileri ve tedarikçilerden kendi programlarını talep etmelidir. Bu bilgiler teslimlerin hazırlanması ve gerekli zamanın belirlenmesi açısından son derece önemlidir. Kilometretaşları iş programında ilerlemenin değerlendirilmesini
kolaylaştırmak için eklenmelidir.
Bir iş programının başarılı bir şekilde uygulanabilmesi için, tüm katılımcıların düzenli olarak programa girdileri sundukları toplantıların gerçekleşmesi ve katılımcıların ortak kararların alınmasında söz sahibi olmaları gerekmektedir.
Kritik yörünge metodu en sık kullanılan diyagram tekniğidir.
o Erken başlama tarihi o Erken bitme tarihi o Geç başlama tarihi o Geç bitme tarihi
o Aktivite tanımlama kodu o Aktivite tanımları o Sarkma süreleri o Kaynaklar o Karşılıklı ilişkiler o Öncül aktiviteler o Ardıl aktiviteler o Gerçek başlama tarihi o Gerçek bitme tarihi
2.2.2 Yapım süreci teslim dokümanları
M/M tarafından, teslim dokümanlarının (işin tamamına veya bir parçasına ilişkin), söz konusu iş başlamadan önce belirlenmiş olması gerekmektedir. AIA A201 – Yapım Sözleşmeleri İçin Sözleşme Genel Koşulları; yüklenicinin, imalat çizimlerini, malzeme bilgi, detay ve örneklerini veya benzer dokümanları sunmasını gerektiren herhangi bir işe, M/M’in onayı olmaksızın başlayamayacağının altını çizmektedir. Çoğu teslim dokümanları yapım sürecinde hazırlanmaktadır.
Yapım sürecinde hazırlanılan ve sunulan dokümanlar şunları içermektedir: 1. Saha imalat çizimleri
2. Koordinasyon çizimleri 3. Ürün/malzeme bilgileri 4. Örnekler
5. Kalite güvencesi ve kalite kontrol dokümanları – QA-QC a. Tasarım bilgileri
b. Test sonuçları c. Sertifikalar d. Üretici bilgileri
e. Üreticinin saha araştırma raporları 6. Bilgilendirme teslimleri
7. Yapım fotoğrafları.
Teslim ve onay sürecinde taraflardan herhangi biri, resmi yazılı bir onay olmaksızın uygun olmayan malzemelerin onaylanmasına ilişkin veya sözleşmenin genel hükümlerini değiştirecek bir girişimde bulunmamalıdır. AIA A201 – Yapım
Sözleşmeleri İçin Sözleşme Genel Koşulları, değişikliklerin gereği gibi incelenip onaylanmaması durumunu kusurlu olarak nitelendirmektedir (PRM, 2005).
2.2.2.1 Saha çizimleri
Saha çizimleri, yüklenici tarafından hazırlanan ve işin bir kısmının detaylı bir şekilde tarifini çizim, diyagram, açıklama ve program gibi araçlarla belirten çizimlerdir. Bu diyagramlar genel olarak üreticiler tarafından, yüklenicilerin söz konusu ürünü, malzemeyi, projeye veya projenin içindeki bir sisteme ne şekilde entegre edebileceğinin tariflenmesi için hazırlanmışlardır. Eğer üreticinin standart detaylarının kullanımı onaylandıysa, takiben bu detayların gerçek proje koşullarına göre modifikasyonu gerekmektedir. Saha çizimleri, gerek üretici gerek de uygulayıcı açısından sözleşmede yer alan çizimlere göre daha detaylı bilgi içermektedir. Sözleşmede yer alan genel koşullar veya CSI tarafından yayınlanan Master Format Division 01 – General Requirements hangi çizimin ne formatta, ne içerikte ve kaç kopya olması gerektiğini ve kimler tarafından onaylanması gerektiğini tanımlayabilir (PRM, 2005).
2.2.2.2 Koordinasyon çizimleri
Çizimler bazen yüklenici tarafından çizilse de aslen yükleniciyi bilgilendirmek, sistemlerin bir araya nasıl geleceğini netleştirmek ve disiplinler arası çalışmanın koordinasyonunu sağlamak amaçlıdır. Bu gibi çizimler birbirleri ile koordineli bir şekilde ilerlemesi gereken alt yüklenicilerin saha imalatları ile ilgili problem çıkmasını önlemek amaçlı hazırlanmaktadır. Yüklenici kopyalarca koordinasyon
çizimlerini ilgili taraflara (alt yüklenici, tedarikçi) iletmek durumundadır. Bu çizimler koordinasyon amaçlı olduğundan M/M onayı gerekmeyebilir (PRM, 2005). Yükleniciler ve alt yükleniciler, sistemin dağıtılıp uygulamasına bağlı olarak üretimden sahada uygulanma sürecine kadar koordinasyon çizimlerini kullanmak durumundadır (McKew, 2005).
2.2.2.3 Ürün, malzeme bilgileri
Ürün bilgileri açıklamaları, standart programları, diyagramları, performans tablolarını, bilgilendirmeleri ve fiziksel durumu açıklayan broşürleri, uygulama sırasında ihtiyaç duyulan ekipman bilgilerini içermelidir. Bu bilgiler gerek M/M gerek yüklenici açısından son derece faydalıdır. M/M, işin sözleşme gereksinimlerinin uygulanması konusunda kontrolünü bu dokümanlar üzerinden sağlamaktadır. Yüklenici ise düşünülen ürün veya malzemenin sözleşmede tanımlanan gereksinimlere uygun olup olmadığının tanımlanması, işin koordinasyonu sürecinde bu dokümanlardan faydalanmaktadır. Takibi kolaylaştırmak ve yanlış anlaşmaların önüne geçmek adına, teslim dokümanının gerekli olmayan bilgilerden arındırılması gerekmektedir (PRM, 2005).
2.2.2.4 Malzeme örnekleri
Malzeme örnekleri, renk seçim kartelaları, saha uygulama örnekleri sıklıkla ihtiyaç duyulan araçlardır. Section Format, malzeme örnekleri ve renk seçim kartelaları gibi araçları teslim dokümanı, saha uygulama örnekleri gibi dokümanları da kalite güvencesi dokümanları (QA) olarak kabul etmektedir. Malzeme örnekleri ve renk seçim kartelaları malzemelerin, ekipmanların; işin devamında kontrolünü sağlamaya yarayacak fonksiyonel, estetik, standartlarını belirler (PRM, 2005).
Yüklenici malzeme örneklerini sözleşme dokümanları ışığında hazırlayıp M/M’e iletmek yükümlülüğündedir. Gerektiği yerde mal sahibinden onay almak M/M’in sorumluluğundadır (PRM, 2005).
Malzeme temsilcileri (tedarikçiler), malzeme örneklerinin talep edilmesi ve teslim süreleri ile ilgili yüklenicileri uyarlamalı ve yükleniciler de iş programını bu bilgiler doğrultusunda hazırlamalıdır (PRM, 2005).
2.2.2.5 Kalite güvencesi ve kalite kontrol belgeleri teslimleri
Kalite güvencesi (QA), M/M tarafından ürün ve malzemeler ile ilgili gereken kalitenin sağlanması süreci ve prosedürleridir. Projenin başlaması ile birlikte yapım kalite güvencesi çalışmaları başlar. Bu çalışmalar tasarımın incelenmesi, proje teslim ekibi üyeliği, teknik şartnamelerde gereksinimlerin belirlenmesi gibi süreçlerde bulunmayı gerektirebilir. Bir diğer önemli aşama kalite güvencesi (QA) planının hazırlanmasıdır. Yüklenici, sözleşmenin imzalanmasını takiben, kalite kontrol (QC) planları ve teslimleri üzerine odaklanır (Hart, 2005).
Section Format, kalite güvencesi ve kalite kontrolü ile ilgili sunulması gereken dokümanları listelemiştir. Buna ek olarak AIA A201 – Yapım Sözleşmeleri İçin Sözleşme Genel Koşulları, M/M’in kısa sürede harekete geçip tedarik edemeyeceği nitelikteki ihtiyaçların sözleşme dokümanlarında belirtilmesi gerektiğine işaret etmiştir. Bu bilgiler, tasarım bilgileri, test sonuçları, sertifikalar, üretici bilgileri, üretici uygulama raporları, M/M’in projede gerçekleşen işin, bileşenlerin performansını değerlendirmesine olanak sağlamaktadır. Söz konusu dokümanların M/M tarafından onayı bir zorunluluk değildir (PRM, 2005).
Tasarım bilgileri
Şartnameler, çoğunlukla üreticilerin ürünlerin ve/veya sistemlerin tasarım bilgilerini sunmasını gerektirmektedir. Çoğu zaman yüklenici sözleşme dokümanları kendisinin projede özel bir birim veya bileşeni üretmesini, uygulamasını gerektirdiğinde tasarım bilgilerini sunmaktadır (PRM, 2005).
Test sonuçları
Gerekli durumlarda test sonuçları M/M’e belirlenen formatta sunulmaktadır (PRM, 2005).
Sertifikalar
Sertifikalar, malzemelerin kalite ve karakteristiğini, üretim ve uygulama kalitesini, standardını sunmaktadır. Aynı zamanda malzemelerin performans kriterlerini de beyan eden dokümanlardır. Şartnameler, bu gibi sertifikaların ne zaman gerektiğini, ne içermesi gerektiğini, kimin bu konuda yetkili olduğunu belirlemektedir.
