A57
Geriatrik Hastalarda Yaşam Kalitesi
Quality of Life in Geriatric Patients
XXXVI. Geleneksel Çubukçu Günleri Konuşması
Gülseren AKYÜZ
Marmara Üniversitesi T›p Fakültesi, Fiziksel T›p ve Rehabilitasyon Anabilim Dal›, ‹stanbul
Y
Yaazz››flflmmaa aaddrreessii:: Prof. Dr. Gülseren Akyüz, Marmara Üniversitesi T›p Fakültesi, Fiziksel T›p ve Rehabilitasyon Anabilim Dal›, ‹stanbul Tel: 0216-3263443 Faks: 0216-3263444 E-posta: akyuzg@superonline.com KKaabbuull TTaarriihhii:: Ocak 2006
Yap›lan genel nüfus say›mlar›na göre ülkemizde 1985'te 3,2 milyon (%6,4), 1990'da 4 milyon (%7,1) ve 2000'de 5,7 milyon (%8,4) kiflinin 60 yafl ve üzerinde oldu¤u saptanm›flt›r. 2005 y›-l› için öngörülen rakam 7,4 milyon (%9,5) kiflidir (1). Nüfusun yafllanmas› toplumsal sa¤l›k sorunlar›n›n önceli¤ini de¤ifltir-mektedir. Yafll›lara sunulan sa¤l›k hizmetlerinin çeflitlili¤i, uygu-lama yöntemleri ve sosyoekonomik boyutu giderek daha çok tart›fl›l›r hale gelmifltir.
Sa¤l›k ve hastal›k kavramlar›n›n tan›m› yap›l›rken iki model
kullan›l›r. Birincisi biyomedikal model, di¤eri ise yaflam kalitesi modelidir. Biyomedikal model hekimler ve di¤er sa¤l›k çal›flanla-r›n›n daha iyi bildi¤i, geleneksel modeldir. Bu modelde etyoloji-ye, biyolojik, fizyolojik ve klinik sonuçlara odaklan›l›r, sebebin anlafl›lmas›na çal›fl›l›r. Geçti¤imiz yüzy›lda bu model ile t›pta pek çok geliflmenin yaflanmas›n› sa¤lanm›flt›r. Yaflam kalitesi mode-linde ise ifllev ve iyi olma hali üzerinde odaklan›l›r. Kompleks davran›fllar›, sosyal bilimler, psikoloji ve ekonomiyi de kullanarak aç›klamaya çal›fl›r (2).
Ö Özzeett
Tüm dünyada ortalama yaflam süresi dramatik olarak artmaktad›r. Yafll› nüfusun artmas› önemli sa¤l›k ve sosyoekonomik sorunlara neden olmaktad›r.
Hastal›k ve sa¤l›k kavramlar›n› tan›mlayan iki model mevcuttur. Birincisi biyomedikal model, di¤eri ise yaflam kalitesi modelidir ve tek nedenli süreçlerde etkilidir. Ancak yafll›l›kta özürlülük genellikle çok sebeplidir. Di¤er taraftan yaflam kalitesi modelinde ise ifllev ve iyi olma hali üzerinde odaklan›l›r. Kompleks davran›fllar›, sosyal bilimler, psikolo-ji ve ekonomiyi de kullanarak aç›klamaya çal›fl›r. Optimal sa¤l›k hizmet-lerinin verilmesinde yaflam kalitesi kavram› köfle tafllar›ndan bir tane-sidir ve rehabilitasyon alan›nda yaflam kalitesi ölçümlerinin önemi giderek artacakt›r.
Yaflam süresinin uzamas› elbette önemli bir hedeftir ancak daha önem-lisi ileri yafllarda yaflam kalitesinin sürdürülebilmesidir. Yafll›lar için üretken ve sa¤l›kl› bir yaflam oluflturulmas› sa¤l›k çal›flanlar› için temel hedef olmal›d›r ve bu konuda yapaca¤›m›z çok fley vard›r. Türk Fiz T›p Rehab Derg 2006;52(Özel Ek A):A57-A59
A
Annaahhttaarr KKeelliimmeelleerr:: Yafll›, yaflam kalitesi
S
Suummmmaarryy
The average life span of people has been increasing dramatically in all around the world. The aging of the world population causes major health and socioeconomic problems.
There are two models define health and illness. The first is the bio-medical model, and the other is the quality-of-life model. The biomed-ical model is the most familiar model to physicians which is the basis for many of the advances in medicine that have occurred during the last 100 years and is most useful for unicausal processes. However disability in the geriatric population is often multicausal. On the other hand “the quality-of-life model”, focuses on function and well-being. It is most useful for understanding complex behaviors and is derived from the fields of social science, psychology, and economics. The qual-ity of life concept becomes the corner stone in providing the optimal health care and quality of life measures will assume increasing impor-tance in the field of rehabilitation.
The increase in average life span is an important goal but the more important is to maintain the quality of life in also older ages. Providing productive and healthy life for elderly has to be main goal for health care professionals and there are lots of things to do for reaching these goals.Turk J Phys Med Rehab 2006;52(Suppl A):A57-A59
K
Bir ifllev veya davran›fl, biyolojik, çevresel ve psikolojik fak-törlerden oluflmaktad›r. Bu üç bileflenden biri bozulursa ifllevde bozukluk ç›kar. Dünya Sa¤l›k Örgütü'ne (DSÖ) göre hastal›k; vü-cudun yap› veya ifllevinin bir patoloji veya bozukluk sonucu de-¤iflime u¤ramas› hali olarak tan›mlanm›flt›r. Hasta, klinik olarak bulgu verebilir veya vermeyebilir. E¤er hastal›k yeterince ciddiy-se yetersizli¤e yol açar. Yetersizlik; yap› veya ifllevin organ siste-mi seviyesindeki kayb› olarak tan›mlan›r. Bu aflamada birey pa-tolojiden haberdar olur ve sa¤l›kl› olmad›¤›n› anlar. E¤er yeter-sizlik yeterince a¤›r veya di¤er kolaylaflt›r›c› faktörler mevcutsa özürlülük ortaya ç›kabilir. Özürlülük; normal bir ifllevin k›s›tlan-mas› veya yap›lamak›s›tlan-mas› halidir. Özürlülük, bozuklu¤un ifllevsel görüntüsüdür. Son olarak yetersizlik ve özürlülü¤ün sosyal ha-yata yans›mas› ile engellilik geliflir. Engellilik; yetersizlik ve özür-lülük nedeni ile kiflinin yafl, cins, sosyal ve kültürel durumuna göre yaflant›s›n› yerine getirememesidir (3). (Tablo 1).
Rehabilitasyonda verilecek hizmetlerin belirlenmesi için özürlülü¤e giden sürecin ortaya konulmas› gerekmektedir. Ge-nellikle geriatrik bir hastada bu sürece etki eden çok say›da fak-tör vard›r. Yaflla birlikte tüm doku, organ ve sistem ifllevlerinde bir tak›m de¤ifliklikler olur. Fizyolojik olarak çeflitli sistemlerdeki kapasitenin, çevresel de¤iflikliklere uyum yetene¤inin ve strese yan›t verebilme kabiliyetinin azalmas› yafll› bireyin hastal›klara olan duyarl›l›¤›n› art›r›r (4). Bu duyarl›l›¤›n artmas›na ek olarak bir tak›m ekstrensek faktörlerin eklenmesi sonucunda ileri yafl popülasyonda özürlülük daha s›k görülmektedir (5-10). Bu kadar çok birbirini etkileyen faktörün olmas› geriatrik hastan›n yaflam kalitesi kavram› ile de¤erlendirilmesi konusunun önemini göster-mektedir. Bu amaçla yap›lan fonksiyonel de¤erlendirme, fizik muayenenin vazgeçilmez bir parças›d›r. Geriatrik hastalarda kli-nik ve bilimsel çal›flmalarda kullan›lmak üzere birçok de¤erlen-dirme ölçe¤i gelifltirilmifltir. Bunlardan baz›lar› genel durumu de-¤erlendirirken, baz›lar› ise hastal›¤a veya fonksiyona özgüdür.
G
Ge
er
riia
attr
riid
de
e S
S››k
k K
Ku
ulllla
an
n››lla
an
n Y
Ya
afl
fla
am
m K
Ka
alliitte
es
sii v
ve
e
F
Fo
on
nk
ks
siiy
yo
on
ne
ell D
De
e¤
¤e
er
rlle
en
nd
diir
rm
me
e Ö
Öllç
çe
ek
klle
er
rii
P
Puullsseess PPrrooffiillii:: ‹lk gelifltirilen ölçeklerden biridir. Alt› bölüm-den oluflur ve 1-4 aras› derecelendirme yap›l›r. Genel durumu de¤erlendirir.
B
Baarrtthheell vvee MMooddiiffiiyyee BBaarrtthheell ‹‹nnddeekkssii:: Mobilite ve kendine ba-k›m aktivitelerini 10 alt bölümde incelenir. Modifiye Barthel ‹n-deksi ülkemiz için adapte edilen versiyonudur.
F
Foonnkkssiiyyoonneell BBaa¤¤››mmss››zzll››kk ÖÖllççüüttüü:: Özürlülü¤ü 18 bafll›k alt›nda de¤erlendirir. ‹lk 13 bafll›kta motor fonksiyonlar de¤erlendirilir-ken, 5 bafll›k sosyal ve kognitif fonksiyonlar› de¤erlendirir.
K
Kaattzz GGüünnllüükk YYaaflflaamm AAkkttiivviitteelleerrii ‹‹nnddeekkssii:: Y›kanma, giyinme, tuvalet, transfer, barsak ve mesane kontrolü ve beslenmeyi içe-ren alt› bafll›kl› bir ölçektir.
K
K››rr››llggaann YYaaflflll›› FFoonnkkssiiyyoonneell DDee¤¤eerrlleennddiirrmmee AAnnkkeettii ((FFEEFFAA)):: FE-FA, yafll›larda yürüme, transfer, yemek haz›rlama, mali ifller, gi-yinme, oturma, ilaç kullanma, y›kanma gibi 19 soruda fonksiyo-nel durumu de¤erlendiren bir ankettir.
N
Nootthhiinnggaamm SSaa¤¤ll››kk PPrrooffiillii ((NNHHPP)):: 38 alt bafll›kta yaflam kalite-sini de¤erlendiren bir ölçektir.
K
K››ssaa FFoorrmm--3366 ((SSFF--3366)):: Oldukça yayg›n olarak kullan›lan ge-nel yaflam kalitesi de¤erlendirme ölçe¤idir. Dört tanesi fiziksel, di¤er dördü mental sa¤l›¤› ilgilendiren 8 ana bafll›k vard›r.
G
Geeçç YYaaflflaamm FFoonnkkssiiyyoonn vvee DDiissaabbiilliittee EEnnssttrrüümmaann›› ““LLaattee--LLiiffee F
Fuunnccttiioonn aanndd DDiissaabbiilliittyy IInnssttrruummeenntt”” ((LLLLFFDDII)):: Geriatrik popülas-yon için gelifltirilen, özürlülük ve fonksipopülas-yonel genel durumu de-¤erlendiren bir ölçektir.
S
Saa¤¤ll››kk DDee¤¤eerrlleennddiirrmmee AAnnkkeettii ““HHeeaalltthh AAsssseessssmmeenntt QQuueessttiioon n--n
naaiirree””:: Genellikle artritli hastalarda kullan›lan, hastal›¤›n günlük yaflam› nas›l etkiledi¤ini sorgulayan bir ankettir. Giyinme, do¤-rulma, yemek yeme, yürüme, hijyen, uzanma, kavrama ve gün-lük iflleri de¤erlendiren 8 bölümden oluflur.
A
Arrhhrriittiiss IImmppaacctt MMeeaassuurreemmeenntt SSccaalleess ((AAIIMMSS)):: Romatoid art-ritte; mobilite, fiziksel aktivite, beceri, sosyal rol, günlük yaflam aktiviteleri, a¤r›, depresyon ve anksiyete alt bafll›klar› alt›nda artritin etkisini araflt›ran bir ölçektir.
M
Miinnii MMeennttaall DDuurruumm MMuuaayyeenneessii:: Kognitif fonksiyonlar› de¤er-lendirmede en s›k kullan›lan ölçektir.
G
Geerriiaattrrii KKoommoorrbbiiddiittee ‹‹nnddeekkssii:: Yafll›larda komorbid hastal›kla-r›n neden oldu¤u özürlülü¤ü ortaya koyan bir ölçektir.
Yafllanmak kaç›n›lmaz bir durumdur ancak hayat kalitesinde bozulma olmadan yafllanman›n sa¤lanmas› hekimler için temel hedef olmal›d›r. Hayat kalitesinin sürdürülmesinin temel koflul-lar›; fiziksel sa¤l›¤›n korunmas›, mental sa¤l›¤›n sürdürülmesi, sosyal deste¤in sa¤lanmas› ve özürlülü¤e neden olabilecek et-kenlerin saptan›p bunlarla mücadele edilmesidir.
Sonuç olarak; sa¤l›kl› yafllanmak ve kaliteli yaflamak için bi-zim de çaba göstermemiz, al›flkanl›klar›m›z› gözden geçirmemiz ve düzenli aral›klarla sa¤l›k kontrollerimizi yapt›rmam›z gerek-mektedir. Tan› ve tedavi gereken her türlü hastal›kta hekim ve aile bireyleri ile tam iflbirli¤i yap›lmas› her fleyi kolaylaflt›racak-t›r.
K
Ka
ay
yn
na
ak
klla
ar
r
1. D‹E 2004 Türkiye ‹statistik Y›ll›¤›, Devlet ‹statistik Enstitüsü, Ankara.
2. Hoenig HM. Rehabilitation. In: Duth EH, Katz PR, editors. Prac-tice of Geriatrics. Philadelphia: W.B.Saunders Company, 1998. p.159-72.
3. World Health Organization: International Classification of Im-pairments, Disabilities, and Handicaps: A Manual of Classifica-tions Relating to the Consequences of Disease. Geneva, World Health Organization, 1990.
Türk Fiz T›p Rehab Derg 2006;52(Özel Ek A):A57-A59 Turk J Phys Med Rehab 2006;52(Özel Ek A):A57-A59 Gülseren Akyüz
Geriatride Yaflam Kalitesi
A58
H
HAASSTTAALLIIKK VVEE BBOOZZUUKKLLUUKK YYEETTEERRSS‹‹ZZLL‹‹KK ((IImmppaaiirrmmeenntt)) ÖÖZZÜÜRRLLÜÜLLÜÜKK ((DDiissaabbiilliittyy)) EENNGGEELLLL‹‹LL‹‹KK ((HHaannddiiccaapp)) Bedende bir patoloji Psikolojik, fizyolojik veya anatomik Normal durumda bir aktiviteyi Yetersizlik veya özürlülük veya bozukluk yap› ve fonksiyonlar›n kayb› veya yapma kabiliyetinde azalma sonucu kiflinin kendisi için
anormal olmas› veya kaybolma normal olan, yafl›na,
cinsiyetine, sosyo-kültürel durumuna ba¤l› rollerin yerine getirilmesinin k›s›tl› veya engelli olmas› TTaabblloo 11:: DDSSÖÖ''nnee ggöörree uulluussllaarraarraass›› yyeetteerrssiizzlliikk,, öözzüürrllüüllüükk vvee eennggeelllliilliikk ss››nn››ffllaanndd››rrmmaass››
4. Özgül A. Geriatrik Patolojinin Esaslar›. In: Beyazova M, Gökçe-Kutsal Y, editors. Fiziksel T›p ve Rehabilitasyon. Ankara: Günefl Kitabevi, 2000.p:1341-52.
5. Ania Lafuente BJ, Suarez Almenara JL, Guerra Hernandez L, Santana Santana AJ, Acosta Morales CD, Saavedra Rodriguez JM. Healthy aging and functional disability among elderly inha-bitants of Canary Islands (Spain). Rev Esp Salud Publica 1997;71:161-71.
6. Hoeymans N, Feskens EJM. Age, time, and cohort effects on functional status and self-rated health in elderly men. Am J Public Health 1997;87:1620-5.
7. Beland F, Zunzunegui MV. Predictors of functional status in
ol-der people living at home. Age Ageing 1999;28:153-9.
8. OstchegaY, Harris TB, Hirsch R, Parsons VL, Kington R. The prevalence of functional limitations and disability in older per-sons in the US: data from the National Health and Nutrition Examination Survey III. J Am Geriatr Soc 2000;48:1132-5. 9. Picavet HS, Hoeymans N. Physical disability in The
Nether-lands: prevalence, risk groups and time trends. Public Health 2002;116:231-7.
10. Rosa TE, Benicio MH, Latorre M, Mdo R, Ramos LR. Deter-minant factors of functional status among elderly. Rev Saude Publica 2003;37:40-8.
Türk Fiz T›p Rehab Derg 2006;52(Özel Ek A):A57-A59 Turk J Phys Med Rehab 2006;52(Özel Ek A):A57-A59
Gülseren Akyüz Geriatride Yaflam Kalitesi
